†.Καὶ ἐκ τοῦ θρόνου ἐκπορεύονται ἀστραπαὶ καὶ φωναὶ καὶ βρονταί.» (Αποκ. 4, 5.)
Μέχρι τήν προηγούμενη περιγραφή πού μᾶς ἔκανε ὁ ἱερός εὐαγγελιστής Ιωάννης, ἀγαπητοί μου, τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου καί τῶν εἰκοσιτεσσάρων πρεσβυτέρων, τῶν καθημένων ἐπί θρόνων κύκλῳ τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ, εἴχαμε αἰσθανθεῖ μία στατικότητα τῆς περιγραφόμενης εἰκόνας, μία ἀκινησία. Μέ τήν συμπλήρωση ὅμως τοῦ 4ου κεφαλαίου, πού θά ἔχουμε στη συνέχεια, αλλά προπαντός καί κυρίως μέ τήν συμπλήρωση του 5ου κεφαλαίου, αἰσθανόμαστε μία φοβερή δυναμικότητα· αἰσθανόμαστε ὅτι ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ καί ἡ πυρπολούμενη κορυφή τοῦ Σινᾶ ταυτίζονται! (Βλ. Ἔξοδ. 19, 16. 20, 18. Μέ φωνές, ἀστραπές καί βροντές παρέδωκε τον νόμο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στο Σινά ὁ Θεός. Καί ἐκεῖ μέν ὁ λαός εἶχε κυριευθεῖ ἀπό φόβο και τρόμο. Ἐδῶ ὅμως οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι εἶναι κυριευμένοι από ἱερό δέος και βαθύτατο σεβασμό πρός τόν Θεό. (Ν. Βασιλειάδης, σ. 178)) Ἡ ὅλη περιγραφή ἐξαγγέλλει αὐτό τό ἀπροσπέλαστο μεγαλεῖο τοῦ Παντοκράτορος Θεού. («Τὸ δὲ ἐκπορεύεσθαι τοῦ θρόνου ἀστραπὰς καὶ φωνὰς βροντῶν, τὸ φοβερὸν αἰνίττεται πάλιν τοῦ Θεοῦ· τὸ γὰρ θεῖον κάλλος οὐκ ἐν διαχύσει τινὶ καὶ ἡδονῇ τέρψεως τὴν εὐφροσύνην ἔχει, ἀλλ᾽ ἐν τῷ μετὰ θαύματος φοβερώ.» (Οικουμένιος, σ. 18) Πρβλ. γνωμικό Μενάνδρου, «ἔστι δίκης ὀφθαλμός, ὃς τὰ πάνθ' ὁρᾷ».)
«Καὶ ἑπτὰ λαμπάδες πυρὸς καιόμεναι ἐνώπιον τοῦ θρόνου, αἱ εἰσι τὰ ἑπτὰ πνεύματα τοῦ Θεοῦ.» (Αποκ. 4, 5.) Και μπροστά από τόν θρόνο ὑπῆρχαν ἑπτά λαμπάδες, ἑπτά λυχνίες, οἱ ὁποῖες ἔκαιγαν ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Θεού.
Ἤδη ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής αναφέρθηκε εμμέσως στήν εἰκόνα τῶν ἑπτά λαμπάδων τῶν καιομένων πρό τοῦ θρόνου, οἱ ὁποῖες συμβολίζουν τά ἑπτά πνεύματα τοῦ Θεοῦ, ὅταν ἐκεῖ, στίς ἑπτά ἐπιστολές, βλέπουμε να ἀπευθύνει τόν χαιρετισμό ὁ Ἰησοῦς Χριστός ὁ δεδοξασμένος, ὁ ὑπέρχρονος πιά, ὁ ὑπέρ-ιστορικός Ἰησοῦς. (Βλ. Αποκ. 3, 1.)
Αλλά καί στο προοίμιο τοῦ ὅλου βιβλίου του ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης γράφει: «Χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ Θεοῦ, ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος, καὶ ἀπὸ τῶν ἑπτὰ πνευμάτων ἃ ἐνώπιον τοῦ θρόνου αὐτοῦ» (Αποκ. 1, 4.). Δηλαδή: Χάρη σ' ἐσᾶς καί εἰρήνη ἀπό τόν Θεό –Αυτόν πού ὑπάρχει, Αὐτόν πού ὑπῆρχε καί Αὐτόν πού ἔρχεται– καί ἀπό τά ἑπτά πνεύματα, τά ὁποῖα εἶναι ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ.
Τα ἑπτά πνεύματα, πού ἀναφέρονται ἐκεῖ, ἐδῶ τώρα εικονίζονται μέ ἑπτά καιόμενες λαμπάδες. Πρόκειται περί τοῦ ἑνός καί ἐνιαίου Αγίου Πνεύματος τοῦ Θεοῦ, τοῦ τρίτου προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος. Γι' αυτὸ καὶ ὁ ὅλος χαιρετισμός που έχει στο προοίμιο του βιβλίου του ὁ Εὐαγγελιστής δεν είναι τίποτε άλλο παρα ο χαιρετισμός ἀπό τόν Ἅγιο Τριαδικό Θεό. Αναφέρει πρώτα τον Πατέρα, μετά τό Ἅγιο Πνεῦμα, και στο τέλος τον Υιό, για την ανάδειξη του προσώπου του. Επειδή τά παρακάτω ἀναφέρονται στον Υιό, γι' αυτό καί ἀφήνει το πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τελευταίο.
Το Πνεῦμα τό Ἅγιο ἐδῶ ἐμφανίζεται μέ τήν εἰκόνα, μέ τήν μορφή τῶν ἑπτά καιομένων λαμπάδων. Καί είναι φανερό ὅτι ἀναφέρεται στις ποικίλες ενέργειες καί ἐκδηλώσεις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· διότι ὁ ἀριθμός ἑπτά συμβολίζει τήν ὁλότητα ἀλλά καί τίς πολλές ενέργειες τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐνῶ Αὐτό εἶναι ἕνα. (Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Η Αποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ὁμιλία 3η, ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον 2023, ύποσ. 41.📜Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_191.html?m=1) Δεν μερίζεται τό Ἅγιο Πνεῦμα –τὸ Ἅγιο Πνεῦμα είναι ἕνα– αλλά τά χαρίσματα μερίζονται. Καί γιά τήν ἔκφραση του μερισμοῦ τῶν χαρισμάτων –ἢ τῶν ἐνεργειῶν· τό ἴδιο εἶναι– ἐμφανίζεται μέ τήν εἰκόνα τῶν ἑπτά καιομένων λαμπάδων.
Αλλά, μέ τήν εἰκόνα αὐτῶν τῶν καιομένων λαμπάδων, φανερώνεται ακόμα τό διεισδυτικόν τοῦ ὄμματος τοῦ Θεοῦ, ὅτι ὁ Θεός βλέπει τα πάντα! (Βλ. Π. Μπρατσιώτη, σ. 120, καί ὅ.π. Ὁμιλία 8η, σ. 245-246.)
«Καὶ ἐνώπιον τοῦ θρόνου ὡς θάλασσα ὑαλίνη, όμοία κρυστάλλῳ.» (Αποκ. 4, 6.) Μπροστά στον θρόνο ὑπῆρχε κάτι πού ἔμοιαζε μέ θάλασσα γυάλινη –δέν ἦταν ὅμως θάλασσα– καί ἡ ὁποία ήταν σαν κρύσταλλο.
Πολύ συχνά στις περιγραφές του ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης θά μᾶς λέει ἐκεῖνο τό ὅμοιος, το σάν καί τά λοιπά, πού δείχνει ὅτι ὅλα αὐτά δέν εἶναι παρά μιά προσπάθεια να δοθεῖ μία εἰκόνα κάποιας πραγματικότητος, ἔστω καί πίσω ἀπό αὐτές τίς ὁμοιώσεις.
Αὐτή ἡ γυάλινη θάλασσα που μοιάζει με κρύσταλλο, ἀφοῦ βρίσκεται μπροστά από τον θρόνο, θα λέγαμε ότι είναι το πάτωμα τοῦ ὅλου σκηνικού. Πάνω σ' αυτό το πάτωμα βρίσκεται ὁ θρόνος τοῦ καθημένου καί οἱ θρόνοι τῶν εἴκοσι τεσσάρων πρεσβυτέρων, πού εἶναι γύρω ἀπό τόν θρόνο του καθημένου.
Αλλά, εάν αυτή ή σάν θάλασσα και κρύσταλλο κατασκευή είναι το πάτωμα, ταυτοχρόνως μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὅτι εἶναι καί ἡ ὀροφή τῆς γῆς. Διότι, ἂν ὅλα αὐτά λαμβάνουν χώρα στον ουρανό, τότε προφανῶς ἔχουν ένα χώρισμα, ένα πάτωμα. Κι αυτό τό πάτωμα είναι αὐτό πού βλέπει τώρα ὁ ἅγιος Ἰωάννης, τό ὁποῖο για μᾶς ἐδῶ, γιά ἕναν παρατηρητή ἐπί τῆς γῆς, εἶναι ἡ όροφή. (Γιά τόν Αρέθα, ἡ θάλασσα συμβολίζει «τὸ ἄπειρον καὶ ἀνείκαστον πλῆθος τῶν κυκλούντων θείων δυνάμεων τῷ θρόνῳ τοῦ Θεοῦ» (Δαν. 7, 10), ενώ είναι γυάλινη και κρυσταλλοειδής γιατί συμβολίζει τὴν διαύγειαν τῶν ἀσωμάτων φύσεων» (σ. 569, 572).)
Προσέξτε! Θα σας παρακαλέσω πάρα πολύ, ὄχι μόνο γιά τό σημερινό μάθημα, ἀλλά καί γιά κάθε μάθημα πού θά κάνουμε στο βιβλίο τῆς ᾿Αποκαλύψεως, μή τυχόν κανείς εκλάβει αυτά κατά γράμμα. Θά τό παρακαλέσω πάρα πολύ. Είναι εικόνες. Καί εἶναι εἰκόνες γιατί εἶναι ἀδύνατον να παρουσιαστεῖ ἡ πραγματικότητα. Αν μποροῦσε νὰ εἰπωθεῖ, νά ἀναφερθεῖ, νά παρουσιαστεί η πραγματικότητα, τότε δέν θά ἔλεγε ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐκεῖνο τὸ «οὐκ ἐξὸν ἀνθρώπω λαλήσαι» (Β΄ Κορ. 12, 4.), δεν είναι δυνατόν να ειπωθοῦν. Αὐτά τά πράγματα είναι ανέκφραστα, είναι απροσπέλαστα, ἀπρόσιτα. Δεν μπορούμε τίποτα να πούμε, τίποτα... οὔτε να σκεφθούμε τί ακριβώς είναι όλα αυτά στην πραγματικότητα, κι έτσι εμφανίζονται μόνο ως εικόνες. Γι' αὐτό, παρακαλώ, μή δεχθεῖ κανείς αυτά μέ κάποια απλοϊκότητα, ὅτι πράγματι είναι οροφές, πατώματα, θρόνοι... Προσοχή, γιατί θα παρανοήσει πολύ σοβαρά τό όλο θέμα.
Αλλά αυτό το διάμεσο, το διαχωριστικό, αὐτό τό πάτωμα-οροφή εἶναι διαφανές, και σημαίνει ὅτι ἀπό ἐκεῖ μπορεῖ νά ἐποπτεύει ὁ καθήμενος ἐπί τοῦ θρόνου, να βλέπει ὅ,τι ὑπάρχει κάτω από αυτό. Δηλαδή είναι μιά πολύ εκφραστική εικόνα, ὅτι ὁ Θεός ἐποπτεύει καί γνωρίζει ὅλα τά ἐπί γῆς γεγονότα. (Η κρυσταλλίνη διαφάνεια τοῦ οὐρανοῦ ἐμφαίνει τὴν διαύγειαν τῆς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἐπιθεωρήσεως τοῦ κόσμου ἐκ τοῦ ἐπουρανίου θρόνου αὐτοῦ (Π. Μπρατσιώτης, σ. 121). Βλ. Εβρ. 4, 13.)
Δέν ὑπάρχει τίποτα πού νά μήν τό γνωρίζει ὁ Θεός. Τά γνωρίζει ὅλα ἀπολύτως. Καί ἐκεῖνα βεβαίως πού δέν γνωρίζουν οἱ ἄνθρωποι. Καί ἐκεῖνα πού ἐμεῖς δέν γνωρίζουμε γιά τόν ἑαυτό μας, τά γνωρίζει ὁ Θεός. Σκεφθεῖτε αὐτό τό πράγμα. Δεν γνωρίζουμε ούτε τόν ἑαυτό μας, ἀγαπητοί μου! μήν τό ξεχνοῦμε αὐτό. (Από τους Ψαλμούς ὁ ἄνθρωπος ἀποκαλεῖται ἄβυσσος (στερητικό ά+βυσσός, ποιητικός τύπος τοῦ βυθός), πού σημαίνει κυριολεκτικῶς τή θάλασσα μέ τήν ἔννοια του ωκεάνιου βάθους, αλλά καί μεταφορικῶς κάτι το απύθμενο, το αχανές, τό ἀπροσμέτρητο. Ὁ Γέροντάς μας π. Αθανάσιος, σχολιάζοντας τό ψαλμικό «ἄβυσσος ἄβυσσον ἐπικαλεῖται» (41, 8), συσχετίζει τόν ἄνθρωπο μέ τόν Θεάνθρωπο: Ποιά εἶναι αὐτή ἡ ἄβυσσος, πού ἐπικαλεῖται τήν ἄλλη ἄβυσσο; Ἡ μία ἄβυσσος εἶναι ἡ ἄβυσσος τοῦ μυστηρίου τοῦ κατ' εἰκόνα πού ὑπάρχει στόν ἄνθρωπο. Καί ἡ ἄλλη ἄβυσσος εἶναι ἡ ἄβυσσος τοῦ πρωτοτύπου, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ μία λοιπόν ἄβυσσος –ὁ ἄνθρωπος– ἐπικαλεῖται τήν ἄλλη άβυσσο – τόν ἐνανθρωπήσαντα Υἱό τοῦ Θεοῦ! (Ἡ Γένεσις, Τόμος Β΄, Μάθημα 17ο, ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον 2018, σ. 139.)) Καί ὄχι μόνο δέν γνωρίζουμε τόν ἑαυτό μας πού βρίσκεται στο παρόν, αλλά πολύ περισσότερο δεν γνωρίζουμε τόν ἑαυτό μας στο μέλλον, τί θά σκέφτεται καί τί θά κάνει. Αὐτό τό γνωρίζει μόνο ὁ Θεός. Γιά τόν Θεό εἶναι ὅλα «γυμνὰ καὶ τετραχηλισμένα» (Εβρ. 4, 13.). Δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνα διάμεσο αδιαφανές. Ὅλα μπροστά του εἶναι ἀνοιχτά, καθαρά.
«Καὶ ἐν μέσω του θρόνου... –σιγά-σιγά συμπληρώνεται αὐτή ἡ εἰκόνα, φεύγει από την στατικότητά της καὶ ἀρχίζει να παίρνει μία δυναμικότητα– Καὶ ἐν μέσῳ τοῦ θρόνου καὶ κύκλῳ τοῦ θρόνου τέσσαρα ζώα γέμοντα ὀφθαλμῶν ἔμπροσθεν καὶ ὄπισθεν· καὶ τὸ ζῷον τὸ πρῶτον ὅμοιον λέοντι, καὶ τὸ δεύτερον ζῶον ὅμοιον μόσχῳ, καὶ τὸ τρίτον ζῷον ἔχον τὸ πρόσωπον ὡς ἀνθρώπου, καὶ τὸ τέταρτον ζῷον ὅμοιον ἀετῷ πετομένῳ· καὶ τὰ τέσσαρα ζῷα ἓν καθ' ἓν αὐτῶν ἔχον ἀνὰ πτέρυγας ἐξ, κυκλόθεν καὶ ἔσωθεν γέμουσιν ὀφθαλμών.» (Αποκ. 4, 6-8.)
Πολύ περίεργη καί πολύ μυστηριώδης αὐτή ἡ εἰκόνα! Λέει «ἐν μέσῳ τοῦ θρόνου καὶ κύκλῳ τοῦ θρόνου».
Αὐτό τό «καὶ ἐν μέσῳ» πρέπει να νοηθεῖ ὅτι σημαίνει μπροστά. (Εννοεῖται ὁ οἱονεί πρό τῶν βαθμίδων τοῦ θείου θρόνου χῶρος. (Π. Μπρατσιώτης, σ. 121)) Συνεπῶς γύρω από τον θρόνο τέσσερα ζώα, πολύ μυστηριώδη ζώω... τα οποία ήταν γεμάτα από μάτια, κι εμπρός και πίσω! γεμάτα από μάτια! δηλαδή πολυόμματα ζώα.
Τό πρῶτο ζώο, ὅπως περιγράφει ὁ ἱερός Ευαγγελιστής, έμοιαζε με λιοντάρι. Προσέξτε: δεν λέει ήταν λιοντάρι, αλλά «όμοιον λέοντι», έμοιαζε με λιοντάρι. Τό δεύτερο ἔμοιαζε με μοσχάρι· το τρίτο είχε πρόσωπο ἀνθρώπου· καί τό τέταρτο ήταν ὅμοιο με αετό. Και τό καθένα απ' αυτά τα τέσσερα ζωα είχε έξι φτερούγες καί γύρω-γύρω, καί ἀπό μέσα, ήταν γεμάτα από μάτια. Παντοῦ μάτια... παντοῦ μάτια!
Μια ανάλογη εικόνα μας παρουσιάζει ὁ προφήτης Ησαΐας στο 6ο κεφάλαιό του καί ὁ προφήτης Ἰεζεκιήλ στό 1ο και στο 10ο κεφάλαιο.
Τί εἶναι ὅμως αὐτά τά μυστηριώδη τέσσερα ζώα;
Προφανώς, προφανέστατα, δέν εἶναι ἄλογα ζώα, ἀφοῦ μάλιστα, ὅπως θὰ δοῦμε λίγο πιο κάτω, λένε και ψάλλουν ύμνο πρός τόν καθήμενον ἐπί τοῦ θρόνου.
Τί εἶναι λοιπόν;
Πρόκειται περί ἀγγελικῶν ὄντων· εἶναι, δηλαδή, ἄγγελοι. Καί ἄν δεχθοῦμε τό ὅλο θέμα σε συνδυασμό μέ τά δράματα τοῦ Ἡσαΐου καί τοῦ Ἰεζεκιήλ μαζί με τό ὅραμα τοῦ παρόντος προφήτου, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, τότε θὰ δοῦμε ὅτι πρόκειται περί τῶν Σεραφείμ και τῶν Χερουβείμ.
Τα ζώα αυτά ἔχουν συμβολικό χαρακτήρα, καί γι' αὐτό ἐμφανίζονται μέ τόν τρόπο αυτό. Σᾶς εἶπα ὅτι δέν εἶναι ζῶα, δέν εἶναι ἄλογα ζῶα.
Τό πολυόμματον τῶν ζῴων αὐτῶν, τό ὅτι δηλαδή ἔχουν πολλά μάτια, φανερώνει τήν παγγνωσία τοῦ Θεοῦ. Πάλι τήν παγγνωσία τοῦ Θεοῦ, διότι χρησιμοποιεῖ αὐτά ὡς λειτουργικά όργανά του, τά ὁποῖα καί ἐξαποστέλλει γιά τήν ἐκτέλεση τῶν βουλῶν του· αλλά γιά να τὰ ἐξαποστείλει πρέπει να γνωρίζει που θα τα στείλει. Ὁ Θεός λοιπόν βλέπει τα πάντα. Καί θά ἐκφραστεῖ αὐτό πῶς; μέ τό νά ἐμφανίζονται αὐτά τά ζῶα μέ πολλά μάτια... γεμάτα από μάτια!
Το πολυπτέρυγον τῶν ζῴων αὐτῶν δείχνει τήν εὐκινησία πού ἔχουν για τάχιστη εκτέλεση τῶν βουλών τοῦ Θεοῦ.
Αλλά τί συμβολίζουν τά ζῶα αὐτά;
Ἔχουν δοθεῖ κατά καιρούς πολλές ερμηνείες για τό τί ἀκριβῶς συμβολίζουν. Θα μπορούσαμε νά ποῦμε τις πιθανότερες, ἢ μᾶλλον τὴν πιθανότερη ερμηνεία. Είναι πάμπολλες οἱ ἑρμηνείες πού ἔχουν δοθεῖ.
Καί μάλιστα, ἄν ἔχετε προσέξει, τά τέσσερα αυτά ζῶα ζωγραφίζονται πάνω στα σφαιρικά τρίγωνα, στις τέσσερις γωνίες που κρατοῦν τόν τρούλλο μιᾶς ἐκκλησίας, ἐκεῖ πού συνήθως ζωγραφίζονται οἱ τέσσερις Εὐαγγελιστές, καί μ' αυτό θεωροῦνται ὅτι εἶναι σύμβολα τῶν τεσσάρων Εὐαγγελιστῶν. Γι' αυτό καί δίπλα στον κάθε Εὐαγγελιστή ὑπάρχει καί ἕνα ἀνάλογο ζῶο.
Ἔτσι, στόν Λουκᾶ ἀντιστοιχεῖ ὁ βοῦς, στον Μᾶρκο ἀντιστοιχεῖ αὐτό τό ὡς ἄνθρωπος, στόν Ματθαῖο ὁ λέων καί στόν Ἰωάννη ὁ ἀετός. Ὅμως, σᾶς εἶπα, ὑπάρχουν πολλές ερμηνείες. (Βλ. ἁγ. Εἰρηναίου, Κατὰ Αἱρέσεων ΙΙΙ, PG 7, 886-889: «Το μὲν γὰρ πρῶτον ζῷον, φησίν, ὅμοιον λέοντι, τὸ ἔμπρακτον αὐτοῦ καὶ ἡγεμονικὸν καὶ βασιλικόν χαρακτηρίζον· τὸ δὲ δεύτερον ὅμοιον μόσχῳ, τὴν ἱερουργικὴν καὶ ἱερατικὴν τάξιν ἐμφαῖνον· τὸ δὲ τρίτον ἔχον πρόσωπον ἀνθρώπου, τὴν κατὰ ἄνθρωπον αὐτοῦ παρουσίαν φανερώτατα διαγράφον· τὸ δὲ τέταρτον ὅμοιον ἀετῷ πετωμένῳ, τὴν τοῦ Πνεύματος ἐπὶ τὴν Ἐκκλησίαν ἐφιπταμένου δόσιν σαφηνίζον». «Ταῦτα τὰ τέσσαρα ζῶα καὶ τὸν Ἡσαΐαν τεθεάσθαι νομίζομεν· διὰ τῶν τεσσάρων προσώπων δηλοῦντα εἴτε τὴν τῶν τεσσάρων στοιχείων τοῦ Θεοῦ δημιουργίαν τε καὶ συντήρησιν, ὥς τισιν ἔδοξεν, εἴτε τῶν οὐρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ τῶν ἐν θαλάσσῃ καὶ καταχθονίων τὴν θείαν δεσποτείαν· εἴτε τὰς ἀρετὰς τὰς τέσσαρας, καὶ τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια, ὡς ἑτέροις καλῶς ἔχειν λελόγισται.» (Ανδρέας, σ. 256-257). Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περὶ τῆς οὐρανίου ἱεραρχίας, 15, 8, PG 3, 336D-337Β.)
Θα μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ὁ λέων δείχνει το βασιλικό μεγαλεῖο. Τίνος ὅμως τό βασιλικό μεγαλείο; Τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου. Αλλά μόνο του καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου;
Ξέρετε γιατί ρωτάω; Η εικόνα δεν έχει συμπληρωθεῖ ἀκόμα. Είμαστε στο 4ο κεφάλαιο. Στο 5ο κεφάλαιο, αγαπητοί μου, θα συμπληρωθεῖ ἡ εἰκόνα. Από τό 6ο ἀρχίζει πλέον τό ξετύλιγμα των γεγονότων που πρόκειται να γίνουν.
Στο 5ο κεφάλαιο συμπληρώνεται ἡ εἰκόνα, κι ἐκεῖνο που τη συμπληρώνει εἶναι τὸ ἐσφαγμένον αρνίον. (Αποκ. 5, 6· 12. 13, 8.) Συνεπῶς αὐτές οἱ ἰδιότητες τῶν τεσσάρων ζώων δέν ἀναφέρονται μόνο στον καθήμενον ἐπί τοῦ θρόνου, αλλὰ ἀναφέρονται καί στίς ἑπτά λαμπάδες τις καιόμενες, ποὺ εἶναι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιο, αναφέρονται και στό ἐσφαγμένον ἀρνίον, πού εἶναι ὁ Υἱός και Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἐνανθρώπησε.
Ἔτσι, γιά νά ἔχουμε μία εἰκόνα, επειδή τά τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔχουν μία ουσία, εἶναι ὁ ἕνας Θεός, πρέπει να θεωρήσουμε ὅτι ὅλες αὐτές οἱ ἰδιότητες –τῆς παγγνωσίας, μέ τά πολυόμματα, ἤ τῆς διεισδυτικότητος, μέ τήν γυάλινη θάλασσα, το πάτωμα αὐτό ἀπό ὅπου ὁ Θεός βλέπει τά πάντα– αναφέρονται και στα τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, που βλέπουν καί γνωρίζουν τά πάντα, γιατί εἶναι ὁ ἕνας Θεός.
Το δεύτερο ζώο, ὁ βούς, δείχνει τη ρώμη, τή δύναμη· ὅπως λέμε, τό βόδι ἔχει δύναμη. Τό ἀποδίδουν στον Λουκᾶ, γιατί θέλουν να δείξουν ὅτι ὁ Λουκᾶς ἀναφέρεται στίς θυσίες –επειδή τό βόδι ἦταν ζῶο πού θυσιαζόταν– αναφέρεται στήν ἱερωσύνη τοῦ Χριστοῦ καί λοιπά.
Κατόπιν, αὐτό μέ τό ἀνθρώπινο πρόσωπο δείχνει τήν ἀνθρώπινη ευφυΐα, δείχνει δηλαδή ὅτι ὑπάρχει εύφυΐα. Μή θεωρήσει κανείς ὅτι αὐτά είναι ζώα άλογα. Καί ὅλα αὐτά βέβαια υπάρχουν στὸν ἴδιο τὸν Θεό, σας εἶπα· εἶναι ἰδιότητες τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ.
Καί τό τέταρτο ζώο εἶναι ὁ ἀετός, που δείχνει το οξυδερκές, τό ὑψιπετές, τὸ εὐπετές δηλαδή αυτό που πετάει ψηλά, αὐτό πού βλέπει πολύ καλά. Καί παρουσιάζεται το ζώο αυτό, ή τουλάχιστον το συμβολίζουμε ἐμεῖς, στὸν εὐαγγελιστή Ιωάννη πλάι, για να δείξουμε ὅτι ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννου εἶναι πολύ οξυδερκής και πολύ υψηλή. Υψηλή θεολογία! Φθάνει στον ουρανό καί ὁμιλεῖ περί τοῦ Θεοῦ Λόγου! (Βλ. Ανδρέα, σ. 255.)
«Καὶ ἀνάπαυσιν οὐκ ἔχουσιν ἡμέρας καὶ νυκτὸς λέγοντες· Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ἦν καὶ ὁ ῶν καὶ ὁ ἐρχόμενος» (Αποκ. 4, 8.) Ανάπαυση δέν ἔχουν μέρα και νύχτα τά ζῶα αὐτά καί λένε διαρκῶς Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος Κύριος ὁ Θεός, ὁ Παντοκράτωρ, αὐτός πού ὑπῆρχε κι αυτός που υπάρχει κι αυτός πού ἔρχεται, «ὁ ὴν καὶ ὁ ὢν καὶ ὁ ἐρχόμενος».
Βλέπουμε ὅτι τά τέσσερα ζῶα ἀναπέμπουν ἀδιάκοπα έναν ὕμνο πρός τόν καθήμενον ἐπί τοῦ θρόνου. Η έκφραση «ανάπαυσιν οὐκ ἔχουσιν ἡμέρας καὶ νυκτὸς» εἶναι πολύ συγκινητική, πολύ κατανυκτική, και δείχνει τὸ ἀκατάπαυστα τῆς δοξολογίας ἐκ μέρους του αγγελικοῦ κόσμου προς τον Θεό. Δεν σταματούν ποτέ!
Στον ουρανό, αγαπητοί μου, δέν ὑπάρχει ἡμέρα καί νύκτα. Θα ἦταν ἀνόητος κανείς ἂν τὸ ἔλεγε αὐτό καί μάλιστα ἂν ἤθελε να στηρίξει ενδεχομένως θέσεις αποδεικτικές ὑπέρ τοῦ ἑορτολογίου. (Προφανῶς ἐννοεῖ τόν παλαιοημερολογιτισμό και νεοημερολογιτισμό, πού ὑφίστανται από το 1924, ὅταν ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ἀναθεώρησε τό ως τότε ἰσχύον Ἰουλιανό ημερολόγιο, ώστε να συμπίπτει μέ τό νέο, το Γρηγοριανό, πού εἶχε υιοθετήσει ή πολιτεία. Τότε κάποιοι Χριστιανοί αποτειχίσθηκαν ἀπό τήν θεσμική διοίκηση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐπειδή, σύν τοῖς ἄλλοις, θεώρησαν τήν αλλαγή τοῦ ἡμερολογίου ὡς πρῶτο βῆμα γιά τήν ὑποταγή τῶν Ὀρθοδόξων στον Πάπα, αλλά καί ὅτι ἡ ἐπίσημη Εκκλησία ἔχει οἰκουμενιστικό χαρακτήρα. Τό Ἰουλιανό ημερολόγιο ὑπολείπονται τοῦ Γρηγοριανοῦ κατά 13 ἡμέρες.) Ἡ ἡμέρα καί ἡ νύχτα είναι αποτελέσματα, είναι φαινόμενα της περιστροφῆς τῆς γῆς μας γύρω από τόν ἄξονά της. Μπαίνει ἡ σκιά τῆς γῆς, καί ἔχουμε νύκτα· δείχνει το πρόσωπο της ἡ γῆ πρός τόν ἥλιο, καί ἔχουμε μέρα. Στόν οὐρανό ὅμως δέν ὑπάρχει οὔτε ἥλιος οὔτε γῆ, καί ἔτσι δέν ἔχουμε ούτε μέρα ούτε νύχτα. Είναι παρμένες από τη γη αὐτές οἱ εἰκόνες, γιά νά δείξουν αυτό πού καί στήν καθημερινή μας έκφραση λέμε: Μέρα-νύχτα δουλεύει αὐτός ὁ ἄνθρωπος. Τί θά πεῖ μέρα-νύχτα; Αδιάκοπα. Μέρα-νύχτα δουλεύει αὐτή ἡ μηχανή... πού θά πεῖ ἀδιάκοπα. Συνεπῶς, τό ὅτι ἀνάπαυση δέν ἔχουν τά ζῶα αὐτά «ἡμέρας καὶ νυκτός» σημαίνει ότι αδιάκοπα –τί κάνουν;– δοξολογοῦν τόν Θεό.
Ας δούμε όμως πῶς Τόν δοξολογοῦν.
Είδαμε ότι υπάρχει ένας ύμνος. Αὐτός ὁ ὕμνος είναι στερεότυπος. Θά σᾶς τόν ξαναδιαβάσω: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ἦν καὶ ὁ ῶν καὶ ὁ ἐρχόμενος». Είναι ένας ύμνος στερεότυπος, γιατί δέν ὑπάρχει κάτι ἄλλο να ψάλλουν. Ψάλλουν αὐτό, καί ἅμα τελειώσει, ἀρχίζουν πάλι από την αρχή. Ἀφοῦ ὅμως εἶναι ἀκατάπαυστος αὐτός ὁ ὕμνος, τότε ἴσως θα δημιουργοῦσε μία ανία, μία πλήξη.
Αλλά δέν εἶναι μόνο αυτό.
Ὅταν τελειώσει ὁ ὕμνος τῶν τεσσάρων ζώων, οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι, οἱ ὁποῖοι φοροῦν χρυσά στεφάνια (κι αὐτό δείχνει ὅτι εἴμαστε ἱερεῖς καί βασιλεῖς, πού λέει τό ἴδιο τό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως σέ παρακάτω κεφάλαιο, αλλά τό λέει και στην αρχή, τό ἔχουμε πεῖ σέ μιά προηγούμενη ομιλία μας, εὐχαριστοῦμε τόν Θεό, πού μᾶς ἔκανε ἱερεῖς καί βασιλεῖς· εἶναι τό βασίλειον ἱεράτευμα) (Βλ. Αποκ. 1, 6. 5, 10. 20, 6. Ἔξοδ. 19, 6. 23, 22. Α΄ Πέτρ. 2, 9. καί π. Αθαν. Μυτιληναίου, Η Αποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ομιλία 5η, https://youtu.be/gudYGt4UIdQ?si=MXh98vQdXRMyKdOr
📜Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/12/blog-post_7.html?m=1 ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον 2023, καί Ὁμιλία 24η https://youtu.be/EG_tsiPQO2s?si=l0zimCkNrptNc-Yl
📜Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2025/01/24.html?m=1.), ἔρχονται νά ἀποθέσουν τα χρυσά τους στεφάνια μπροστά στον θρόνο τοῦ καθημένου. Ὅταν ξαναρχίσει ὁ ὕμνος, οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι σαν να ξαναπαίρνουν τα στεφάνια τους· και ἅμα τελειώσει ὁ ὕμνος, πάλι κάνουν τήν ἴδια κίνηση καί ἐναποθέτουν τά στεφάνια μπροστά στον θρόνο.
Ἔτσι, βλέπουμε να υπάρχει ένας στερεότυπος ύμνος και μία στερεότυπη κίνηση. Οι στερεότυπος ύμνος λέγεται από τους αγγέλους, τα τέσσερα ζώα, τα Χερουβείμ καί τά Σεραφείμ, καί ἡ στερεότυπη κίνηση γίνεται ἀπό τούς εἴκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους.
Θά δοῦμε λίγο πιό κάτω ὅτι οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι, αποθέτοντας τα στεφάνια τους, λένε μία προσφώνηση. Αλλά καί αὐτή ἡ προσφώνηση είναι στερεότυπη. Είναι μία μικρή προσευχή τρόπον τινά, μία προσαγόρευση, κι αυτή στερεότυπη, ἐπαναλαμβάνεται διαρκώς.
Θά ἔλεγε λοιπόν κάποιος: Πώ πώ πώ... φοβερό πράγμα! Ο ουρανός πρέπει να είναι κάτι πάρα πολύ ανιαρό! Διότι, πείτε μου, όταν διαρκώς έχουμε μία έπανάληψη τῶν ἴδιων πραγμάτων, δεν είναι κάτι πολύ ανιαρό; Καί μάλιστα ακαταπαύστως θά πεῖ στοὺς αἰῶνες τῶν αἰώνων, χωρίς τελειωμό! Μά χωρίς τελειωμό, στούς άληκτους αιώνες, θὰ ὑπάρχει ἡ ἴδια κίνηση;
Δεν ξέρουμε ποιες άλλες κινήσεις μπορεί να υπάρχουν, ἀγαπητοί μου, στόν οὐρανό· ἐδῶ ἔχουμε μία μόνο εἰκόνα. Αλλά με βάση αὐτή τήν εἰκόνα, που έχουμε αυτό το στερεότυπο, θά σᾶς βεβαίωνα τό ἑξῆς: Δέν υπάρχει καμμία ανία! Καὶ δὲν ὑπάρχει, γιὰ τὸν ἑξῆς απλούστατο λόγο.
Ὅταν τελειώσει ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων, τῶν τεσσάρων ζώων, τῶν Χερουβείμ και Σεραφείμ, τότε μπροστά στα μάτια τους ἐμφανίζεται μία καινούργια δόξα τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ Θρόνου. Τήν ἴδια στιγμή, ενώ τοὺς ἀποκαλύπτεται αὐτή ἡ ἐπιπλέον θεία δόξα, ξεσπούν πάλι στόν ἴδιο ὕμνο. Γιά τήν ἀκρίβεια, αὐτή ἡ νέα ἀποκάλυψη δέν εἶναι παρά ἕνα ἀκόμα πιό πολύ άνοιγμα τῶν ματιῶν τῶν ἀγγελικῶν ὄντων, εφόσον ὁ Θεός ἔχει πάντα τη δόξα του αμετάβλητη.
Εἶναι ἐκεῖνο πού λέμε στο απολυτίκιο τῆς Μεταμορφώσεως, ὅτι οἱ τρεῖς μαθητές ἔβλεπαν «καθὼς ἠδύναντο»· ἔβλεπαν τήν δόξα τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά ὅσο μπορούσαν. Καί πιό πριν ὁ Χριστός ήταν ἔτσι, καί διαρκώς κινεῖτο ὡς δοξασμένος· τά μάτια ὅμως τῶν ἀνθρώπων ἦταν κλειστά, δηλαδή δέν ἔβλεπαν. Ἐκεῖ, στό ὄρος Θαβώρ, δεν ήταν ή θεία δόξα τοῦ Χριστοῦ πού φάνηκε, αλλά ἦταν τά μάτια τῶν τριῶν μαθητῶν πού ἄνοιξαν και είδαν. Στη δόξα τοῦ Χριστοῦ ὑπῆρχε κάτι το στερεότυπο, τό ἀμετάβλητο. Αλλά τά μάτια τῶν μαθητῶν ἄνοιξαν μέχρις ενός σημείου. (Βλ. ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος εἰς τὴν ὑπερένδοξον Μεταμόρφωσιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, PG 96, 564: «Ἔμπροσθεν τῶν μαθητῶν μεταμορφοῦται, ὁ ἀεὶ ὡσαύτως δεδοξασμένος καὶ λάμπων τῇ ἀστραπῇ τῆς θεότητος. Ἀνάρχως μὲν γὰρ ἐκ Πατρὸς γεννηθείς, τὴν φυσικὴν ἀκτῖνα ἄναρχον κέκτηται τῆς θεότητος, οὐχ ὕστερον τὸ εἶναι, οὐδ᾽ αὖ τὴν δόξαν προσλαμβανόμενος. Καὶ τοῦτό ἐστι τό, "μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν". Μένων γὰρ αὐτὸς ἐν ταυτότητι, παρ' ὅ τὸ πρὶν ἐφαίνετο, ἕτερον νῦν τοῖς μαθηταῖς ἑωρᾶτο φαινόμενος.», καί Γρηγορίου Παλαμά, Λόγος εἰς τὴν σεπτὴν Μεταμόρφωσιν..., ΕΠΕ 10, 369.)
Κάτι ανάλογο συμβαίνει τώρα και με τους αγγέλους. Ὅταν τελειώσει ο ύμνος τους, ανοίγουν τα μάτια τους πιο πολύ και βλέπουν θεία δόξα παραπάνω από πρίν πού ἔψελναν τον τρισάγιο ύμνο. Και όταν τελειώσει καί αὐτός ὁ ὕμνος, πάλι βλέπουν πιο πολλή δόξα. Αλλά αυτή η δόξα ταυτοχρόνως προσφέρει και βαθύτερη γνώση του Θεού. Αυτή όμως ή βαθύτερη γνώση τοῦ Θεοῦ τούς κάνει να ξεσπάσουν σε επανάληψη του ἴδιου ύμνου, διότι δεν είναι δυνατό να πουν κάτι άλλο. Καί δέν εἶναι δυνατόν να πουν κάτι ἄλλο διότι, απλούστατα, όταν βλέπουν ολοένα καινούργια πράγματα, το μόνο πού τούς μένει είναι να αναφωνούν από έκπληξη. (Ὅπως ὁ δρόμος γιά τήν τελειότητα καί τόν ἁγιασμό στους πιστούς εἶναι ἀτελεύτητα προοδευτικός (Λευιτ. 20, 7· 26. Ματθ. 5, 48. Α΄ Πέτρ. 1, 15-16. Ἑβρ. 6, 1. Αποκ. 21, 11), ἔτσι καί ἡ γνώση καί ἡ δόξα πού θά ἀποκαλύπτεται σ' αυτούς στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ θα εἶναι ἀτελεύτητα προοδευτική. Βλ. Β΄ Κορ. 3, 18: «ἡμεῖς δὲ πάντες ανακεκαλυμμένω προσώπω τὴν δόξαν Κυρίου κατοπτριζόμενοι τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμεθα ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν...».)
Το ίδιο συμβαίνει καί μ' ἐμᾶς ὅταν πηγαίνουμε σε μία έκθεση καί βλέπουμε εκθέματα που μας θαμπώνουν από την ομορφιά τους και αναφωνούμε με έκπληξη: Ααα!... Μετά, φεύγοντας ἀπό τό ένα έκθεμα και βλέποντας ἕνα ἄλλο, πάλι λέμε: Ααα!... Αγαπητοί μου, εάν κάποιος μπορούσε να μας παρακολουθεί, χωρίς ὅμως νὰ βλέπει τὰ ἐκθέματα ποὺ ἐμεῖς βλέπουμε, αλλά μόνο νά μᾶς ἀκούει να λέμε συνεχῶς Ααα!... Ααα!... θά ἔλεγε: Αὐτός ὁ ἄνθρωπος τρελλάθηκε! Γιά νά τό κάνει συνεχῶς, δέν εἶναι καλά! Εἶναι φοβερά ανιαρό να λέει συνεχώς Ααα!... Ααα!...
Μά γιά ἐκεῖνον πού βλέπει δέν εἶναι ἀνιαρό, γιατί ἁπλούστατα βλέπει καινούργια και καινούργια πράγματα. Τό ἴδιο ἀκριβῶς γίνεται καί στόν οὐρανό· υπάρχει καινούργια και καινούργια αποκάλυψη θείας δόξης, βαθύτερη καί βαθύτερη αποκάλυψη θείας γνώσεως. Ἄρα, ἐνῶ μοιάζει ὅτι αὐτά εἶναι στερεότυπα, στην πραγματικότητα δέν εἶναι ἔτσι.
Νά σᾶς τό πῶ καί μ' ἕνα ἄλλο παράδειγμα.
Σκάψαμε ἕνα ἄνοιγμα στή γῆ τέσσερα τετραγωνικά μέτρα, ὅσο ένα μεγάλο πηγάδι, καί βρήκαμε μερικά πράγματα. Γιά ἕναν πού είναι στην επιφάνεια τῆς γῆς, ἐξαντλήθηκε τό ἐνδιαφέρον ὡς ἐκεῖ πού σκάψαμε. Σκάψαμε τήν ἐπιφάνεια. Τί ἄλλο μπορεῖ νά βρεῖ κανείς ἐκεῖ; Ἐκεῖνος όμως πού συνεχίζει να σκάβει, βρίσκει διαρκώς καινούργια πράγματα, καί, προχωρώντας στο βάθος, μεταβαίνει ἀπό ἐκπλήξεως σέ ἔκπληξη. Γι' αὐτόν πού εἶναι στήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς, καί δέν βλέπει τί βρίσκει ἐκεῖνος πού σκάβει και κατεβαίνει κάτω στή γῆ, τό θέμα ἐξαντλήθηκε· ἔ, καλά, σκάψαμε τέσσερα τετραγωνικά μέτρα, τελείωσε. Γι' αὐτόν ὅμως πού κατεβαίνει, ἐξαντλήθηκε το θέμα; Ὄχι, δέν ἐξαντλήθηκε.
Τό ἴδιο λοιπόν εἶναι καί γιά τόν ἀγγελικό κόσμο, ἀγαπητοί μου· ὅ,τι βλέπουν στον Θεό δέν ἐξαντλεῖται· ὁ Θεός εἶναι στο διηνεκές ανεξάντλητος. Βλέπετε, δέν ξέρουμε μέ ποιά γλώσσα πρέπει να μιλήσουμε για να καταλάβουμε ἐκεῖνα πού δέν μποροῦμε πραγματικά να καταλάβουμε. Ἐμεῖς παθαίνουμε ἀνία, κουραζόμαστε, θέλουμε μιά αλλαγή εικόνων, νυστάζουμε, κοιμόμαστε. Ὅλα αὐτά δημιουργοῦν ἕναν κορεσμό· αλλά αυτός ο κορεσμός όμως προφανῶς δέν ὑπάρχει στον ουράνιο κόσμο.
Ακόμα, παρατηροῦμε ἀπό αὐτό ἐδῶ τό χωρίο ὅτι ἡ γνώση τῶν ἀγγέλων είναι διαρκώς αύξουσα. Δηλαδή οι ἄγγελοι, μέχρι πρίν έναναθρωπήσει ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, είχαν μία κάποια γνώση. Ὅμως, μὲ τὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ἡ γνώση τῶν ἀγγέλων υπερπλουτίστηκε. Καί διαρκῶς πλουτίζεται ἡ γνώση τῶν ἀγγέλων· ἀλλά καί τῶν ἁγίων.
Ὅπως εἴπαμε καί τήν περασμένη φορά, οἱ εἴκοσιτέσσερις πρεσβύτεροι εἶναι ἡ θριαμβεύουσα Ἐκκλησία· εἶναι ὅλοι οἱ πιστοί πού βρίσκονται στήν Ἐκκλησία τοῦ οὐρανοῦ. Καί ἐκεῖνοι, οἱ πρεσβύτεροι, ή θριαμβεύουσα Ἐκκλησία, ἔχουν αύξηση γνώσεως τοῦ Θεοῦ. Ἐδῶ, στή γῆ, μαθαίνουμε μερικά πράγματα· ἀλλά ἐκεῖ, στον ουρανό, ή αύξηση τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ θά εἶναι στο διηνεκές. Δέν ὑπάρχει ποτέ περίπτωση ολοκληρώσεως και στατικότητος τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ, ὥστε νά ποῦμε τὰ μάθαμε ὅλα, και τελειώσαμε. Αὐτό δέν ὑπάρχει στόν οὐρανό. (Εἶναι ἐξόχως χαρακτηριστικό ότι στην πατερική παράδοση, ἀκόμα καί ἡ ζωή στον Παράδεισο, δεν αποτελεί μια στατική κατάσταση ἀπαθοῦς νιρβάνας και μακαριότητας, αλλά μια πορεία ἀπό δόξα σέ δόξα ακτίστου φωτός. Αὐτό εἶναι τό "ἀτελές τέλος" τῆς σωτηρίας (= ολοκλήρωσης), τῆς θέωσης καί τῆς εὐτυχίας. (Σ. Δεσπότης, σ. 99-100). Βλ. Α΄ Κορ. 13, 12.)
Ακόμη, ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων, αὐτό τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος», ἔχει μία τριπλή εκφορά, ὅπως βλέπετε· ἀφ' ἑνός μέν, ἐπιτείνει τήν ἔννοια τῆς ἁγιότητος τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου· ἀφ' ἑτέρου δέ, αναφέρεται στα τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος. Αν ἤθελα αυτό να τό παραστήσω με μία κίνηση, θά ἔλεγα ὅτι ἐδῶ εἶναι ὁ Πατήρ, δίπλα εἶναι ὁ Υἱός, πιό δίπλα εἶναι τό Πνεῦμα το Ἅγιο. Κάνω λάθος βέβαια σ' αὐτό πού λέω· αλλά πῶς ἀλλιῶς νά τό πῶ; Εἶναι σάν νά ἔλεγαν οἱ ἄγγελοι τό πρῶτο «ἅγιος» στο πρώτο πρόσωπο, τό δεύτερο «ἅγιος» στο δεύτερο πρόσωπο, καί τό τρίτο «ἅγιος» στο τρίτο πρόσωπο. Συνεπώς, τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος» δέν είναι μόνο μία ἐπίταση τῆς ἐννοίας τῆς ἁγιότητος τοῦ Ἁγίου Θεοῦ, ἀλλά εἶναι καί μία φανέρωση τοῦ τριαδικοῦ τοῦ Θεοῦ, ὅτι δηλαδή ἔχουμε τα τρία πρόσωπα τῆς Αγίας Τριάδος, καί πρός τό κάθε πρόσωπο ἀπευθύνεται καί ἕνα «ἅγιος».
Επίσης, εἶναι ἀξιοπαρατήρητο ὅτι αὐτός ὁ ὕμνος πού ψάλλουν τα Σεραφείμ, τόν ὁποῖο ὁ προφήτης Ἡσαΐας μᾶς περιγράφει μεγαλοπρεπέστατα στο 6ο κεφάλαιό του –σᾶς παραπέμπω στην Παλαιά Διαθήκη να τό διαβάσετε– ἄδεται, ψάλλεται καί ἀπό τά Χερουβείμ, ὅπως αὐτά ἐμφανίζονται ἄδοντα στο όραμα τοῦ Ἰεζεκιήλ, στο 1ο και στο 10ο κεφάλαιο· μόνο πού ἐδῶ στον ὕμνο αὐτόν προστίθεται αὐτό τό ἐσχατολογικό του παρόντος βιβλίου, «ὁ ἦν καὶ ὁ ὢν καὶ ὁ ἐρχόμενος» (Αποκ. 1, 4' 8. 4, 8. 11, 17. Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Η Αποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ὁμιλία 4η, https://youtu.be/_knWRNvdysg?si=cobEU41NkjLKX8nQ
📜Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2024/12/4.html?m=1 ἐκδ. Ἱ. Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2023, σ. 110.). Ετσι, ἐδῶ βλέπουμε πῶς ἀκριβῶς ψάλλουν τα Χερουβείμ καί τά Σεραφείμ.
Τί εἶναι τά Σεραφείμ; Τί εἶναι τά Χερουβείμ; Η Εκκλησία μας αὐτό μᾶς τό διασώζει κατά έναν θαυμάσιο τρόπο στήν εὐχή τοῦ τρισαγίου ὕμνου, που λέμε το ἑξῆς: «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ ἐν ἁγίοις ἀναπαυόμενος, ὁ τρισαγίω φωνῇ ὑπὸ τῶν Σεραφεὶμ ἀνυμνούμενος καὶ ὑπὸ τῶν Χερουβείμ δοξολογούμενος –αλλά ή ανυμνώ ή δοξολογῶ εἶναι τό ἴδιο· αλλάζει τα ρήματα ὁ ἱερός συντάκτης τῆς εὐχῆς γιά νά δείξει ότι τον ίδιο ὕμνο λέμε καί τά Σεραφείμ καί τά Χερουβείμ– καὶ ὑπὸ πάσης ἐπουρανίου δυνάμεως προσκυνούμενος» ( Ἱερατικόν, Θεία Λειτουργία ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἐκδ. Αποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1981, σ. 79.). Καί δέν εἶναι μόνο τα τέσσερα ζώα που ανυμνοῦν· εἶναι ὅλοι οἱ ἄγγελοι!
Θά δοῦμε λίγο πιο κάτω, αγαπητοί μου, όχι σήμερα· αργότερα θὰ δοῦμε ὅτι δέν εἶναι μόνον οἱ εἴκοσιτέσσερις πρεσβύτεροι, ἀλλά καί ὁ ὄχλος πού δέν μπορεῖς νά τόν ἀριθμήσεις, (Αποκ. 7, 9.) ὅπως λέει. Οἱ ἄγγελοι εἶναι τόσοι, πού δέν μπορεῖς νά τούς ἀριθμήσεις! Σιγά-σιγά, σταδιακά, ἡ εἰκόνα μεγαλώνει, εμπλουτίζεται, αὐξάνεται, ἐκτείνεται κατά έναν φοβερό τρόπο, καί προδιαθέτει, προπαρασκευάζει τόν ἀκροατή ἤ τόν ἀναγνώστη τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκαλύψεως, τόν προδιαθέτει σιγά-σιγά καί τόν προετοιμάζει, γιά νά μή δεῖ ξαφνικά τήν εικόνα καί δέν ξέρει που να κοιτάξει. Καί βάζει άριστοτεχνικότατα ὁ ἱερός Ευαγγελιστής στην περιγραφή του ἕνα-ἕνα τά νέα στοιχεῖα, ἕνα-ἕνα, ἀναλύει, προσθέτει, ἀναλύει, προσθέτει, καί μᾶς δίνει τήν πλήρη εἰκόνα τοῦ οὐρανοῦ, τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.
Ακόμη, εἶναι φανερό ὅτι ὁ χερουβικός ύμνος, πού ψάλλεται στη θεία Λειτουργία ὅταν έτοιμαζόμαστε για τήν μεγάλη Είσοδο (Μεγάλη Είσοδος εἶναι ἡ μεταφορά των τιμίων Δώρων (ἄρτος καί οἶνος) ἀπό τήν Πρόθεση στο Θυσιαστήριο, τήν ἁγία Τράπεζα.) «Οἱ τὰ Χερουβείμ μυστικῶς εἰκονίζοντες καὶ τῇ ζωοποιῷ Τριάδι τὸν τρισάγιον ὕμνον προσάδοντες, πᾶσαν τὴν βιοτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν, ὡς τὸν Βασιλέα τῶν ὅλων ὑποδεξόμενοι...» και τά λοιπά ἀπό ἐδῶ ἔχει τήν ἔμπνευσή του.
Επίσης ἐδῶ βλέπουμε ὅτι ἡ ἁγία Τράπεζα εἶναι ὁ Θρόνος τοῦ Θεοῦ! εἶναι ὁ θρόνος τοῦ ἐσφαγμένου ἀρνίου, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ! Καί ἐπί τῆς ἁγίας Τραπέζης εἶναι ἀνακείμενος, ὅπως λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ὁ ἴδιος ὁ Χριστός! Ἡ ἁγία Τράπεζα λοιπόν εἶναι ἡ ἴδια μέ τόν θρόνο πού εἶδε ὁ ὀπτασιαστής ἱερός Ευαγγελιστής! εἶναι ὁ ἴδιος θρόνος! Καί ὅπως τα Χερουβείμ και τά Σεραφείμ εἶναι ἐκεῖ, γύρω ἀπό τόν θρόνο, ἔτσι εἶναι κι ἐδῶ, γύρω από τήν ἁγία Τράπεζα, πρός τιμήν τοῦ ἀνακειμένου, πού λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, τοῦ Ἰησοῦ Χριστού! (Βλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου. Περὶ Ἱερωσύνης Γ΄, PG 48, 681: «Ὅταν δὲ καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καλῇ καὶ τὴν φρικωδεστάτην ἐπιτελῇ θυσίαν.... Τότε καὶ ἄγγελοι παρεστήκασι τῷ ἱερεῖ, καὶ οὐρανίων δυνάμεων ἅπαν τάγμα βοᾷ καὶ ὁ περὶ τὸ θυσιαστήριον πληρούται τόπος εἰς τιμὴν τοῦ κειμένου». Πρβλ. Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ΙΕ΄, PG 49, 160. Εἰς τὴν προδοσίαν τοῦ Ἰούδα, Α΄, ΣΤ΄, PG 49, 381.)
Καί ἐμεῖς, πού εἴμαστε οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι οὕτως εἰπεῖν, ἀλλά ἐδῶ στή γῆ, ὄχι στον ουρανό ἀκόμα –ἄν καί εἶναι τό ἴδιο θυσιαστήριο, εἶναι ὁ ἴδιος θρόνος, γιατί εἶναι ὁ ἴδιος Θεός! ὁ ἀνακείμενος, ὁ καθήμενος, ὁ ἀναπαυόμενος, εἶναι ὁ ἴδιος Θεός– κι ἐμεῖς είμαστε γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα.
Στην αρχαία Εκκλησία ἡ ἁγία Τράπεζα ήταν στη μέση τοῦ ναοῦ. Κατόπιν τοποθετήθηκε στην άκρη για λόγους τεχνικούς. Αυτό ήταν μία αισθητοποίηση τοῦ τί ἀκριβῶς συμβαίνει. Στην πραγματικότητα, ὅπου καί ἄν την πᾶμε την αγία Τράπεζα, ο λαός είναι γύρω από αυτήν. Διότι, αφού κοινωνούμε, σημαίνει ότι είμαστε συνδαιτυμόνες. Αλλά τό ὅτι είμαι συνδαιτυμόνας μιας τραπέζης σημαίνει ότι κάθομαι στο τραπέζι, καί δέν ἔχει σημασία που είναι αυτό. Κάθομαι εγώ, κάθεται και ο διπλανός μου, και ο παραπέρα. Ὅλοι λοιπόν εἴμαστε γύρω από το τραπέζι, το κοινό αὐτό τραπέζι –κοινό για μᾶς, δηλαδή ὡς πρός τήν κοινή του χρήση– πού εἶναι ἡ Τράπεζα τοῦ Θεοῦ, εἶναι ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ!
Ἔτσι, ἀγαπητοί μου, χωρίς νά τό ἀντιλαμβανόμαστε, γινόμαστε Χερουβείμ καί Σεραφείμ! Γι' αυτό καί λέει ὁ ὕμνος αὐτός «Οἱ τὰ Χερουβείμ μυστικῶς εἰκονίζοντες...»· εἰκονίζουμε με μυστικό τρόπο τα Χερουβείμ καί τά Σεραφείμ, ἐμεῖς οἱ πιστοί! Διότι, σημειώστε, τόν χερουβικό αὐτόν ὕμνο δέν τόν λέμε μόνον ἐμεῖς οἱ ἱερεῖς μέσα στό ἱερό πεζά, διαβαστά, αλλά τόν ψάλλει ἤδη καί ὁ λαός ἀπ' ἔξω. Εἶναι ὁ χερουβικός ύμνος, μέ τόν ὁποῖο ἑτοιμαζόμαστε για τη μεγάλη Είσοδο. Συνεπῶς δέν εἶναι μόνον οἱ ἱερεῖς κύκλῳ τῆς Τραπέζης· τό ὑπογραμμίζω· ὅλος ὁ λαός καί ὁ κλῆρος εἶναι κύκλῳ τῆς Τραπέζης, του θρόνου τοῦ Θεοῦ.
Ὅπως εἴμαστε λοιπόν γύρω, μυστικῶς εἰκονίζουμε τα Χερουβείμ καί τά Σεραφείμ, καί στεκόμαστε μπροστα στην ζωοποιό Τριάδα, οι «προσάδοντες», μαζί μέ ἐκείνους, τόν τρισάγιο ὕμνο. Γι' αυτό λέμε παρακάτω, σαν να προτρέπει ὁ ἕνας τόν ἄλλο: Ἂς ἀποθέσουμε κάθε βιοτική μέριμνα. Ας μή σκεφτόμαστε τίποτα γήινο τώρα ἐδῶ πού εἴμαστε.
Αλήθεια, ἀγαπητοί μου, οἱ ἄνθρωποί μας πού ἔφυγαν στόν οὐρανό καί δικαιώθηκαν, εἶναι δηλαδή τώρα στη θριαμβεύουσα Ἐκκλησία, τί λέτε; σκέπτονται τα χωράφια πού εἶχαν ἐδῶ στή γῆ, τούς συγγενεῖς, τή γυναίκα, τά παιδιά τους; Αχ. ἀγαπητοί μου... εἶναι τόση ἡ ἀπασχόληση ἐκεῖ στόν οὐρανό, πού δέν μένουν περιθώρια να σκεφθεῖς τίποτε άλλο! μά τίποτε ἄλλο! Δέν ὑπάρχουν περιθώρια. Καί ὕστερα, τά ἐπίγεια εἶναι τόσο φτωχά, μά τόσο φτωχά... Τι θα θυμᾶται δηλαδή ο σύζυγός σου πού ἔφυγε; ἐσένα; Καί τό παιδί σου πού ἔφυγε ἀπό τήν παροῦσα ζωή, θα θυμᾶται ἐσένα τή μάνα πού κλαῖς καί ὀδύρεσαι; Το παιδί σου, ὁ ἄνδρας σου, ὁ πατέρας σου, ή μάνα σου, ὁ παππούς σου, ὅσοι ἔφυγαν ἀπό τή ζωή αυτή, καί ἐφόσον φυσικά είναι στη θριαμβεύουσα Ἐκκλησία, ώ, ἐκεῖ δέν ἔχουν καιρό για τίποτε ἄλλο· ἀπολαμβάνουν διαρκῶς τή θεία δόξα!
Καί ἐμεῖς τώρα πού εἴμαστε γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα δεν πρέπει νά ἔχουμε βιοτικές μέριμνες «πάσαν τὴν βιοτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν», ἄς ἀποθέσουμε όλη μας τη βιοτική μέριμνα, ἀκριβῶς γιά νά ὑποδεχθοῦμε τόν σωτήρα Χριστό, ὁ ὁποῖος ἔρχεται να έναποτεθεῖ ἐπί τοῦ θρόνου του. Διότι τώρα θα γίνει ή μεγάλη Εἴσοδος, θά τοποθετηθεῖ καί κατόπιν θα καθαγιασθεῖ ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος, καί θά ἔχουμε αὐτόν τόν ἀνακείμενο ἐσφαγμένον Αμνό, τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ πού ἐνανθρώπησε, καί τοῦ ὁποίου θα γίνουμε συνδαιτυμόνες.
Το συναντάμε σε πολλούς ἁγίους αυτό που θα σας ἀναφέρω· ἴσως σας είναι γνωστό. Ὁ ἅγιος Σπυρίδων, ὅταν λειτουργούσε, ἔβλεπε τους αγγέλους. Διαβάστε το απολυτίκιό του (12 Δεκεμβρίου, είναι στο Ωρολόγιο σας, στη Σύνοψή σας), που λέει: «ἀγγέλους ἔσχες συλλειτουργοῦντας σοι». Ἀγγέλους! Πώς;
Οἱ ἄγγελοι, καί στήν πιό φτωχή εκκλησία που θα λειτουργήσουμε, μέ τόν πιό ἁμαρτωλό ἱερέα, είναι παρόντες! Οἱ ἄγγελοι δέν τιμοῦν τόν ἱερέα· οἱ ἄγγελοι τιμοῦν τόν ἀνακείμενο Χριστό. Είτε λοιπόν εγώ ὁ ἱερέας εἶμαι ἅγιος εἴτε είμαι ἁμαρτωλός, οἱ ἄγγελοι ὑπάρχουν γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα, πρός τιμήν τοῦ Χριστοῦ, ὅπως σᾶς εἶπα.
Ἔτσι λοιπόν ὁ ἅγιος Σπυρίδων ἔβλεπε τους αγγέλους. Ὄχι ὅτι οἱ ἄγγελοι ἔρχονταν γιά νά φανοῦν στα μάτια του, ἀλλά γιά νά τιμήσουν τον Χριστό. Καί τούς ἔβλεπε γιατί εἶχε καθαρή καρδιά.
Ὁ ἱερός Χρυσόστομος βεβαιώνει ότι γνώριζε κάποιον –καί αὐτός ὁ κάποιος πιθανότατα εἶναι ὁ ἴδιος, ἀλλά γιά λόγους μετριοφροσύνης δέν ἀποκαλύπτει τόν ἑαυτό του– γιά τόν ὁποῖο ἔγραψε: Γνωρίζω κάποιον, καί σᾶς τό βεβαιώνω, πού ὅταν λειτουργοῦσε ἔβλεπε τοὺς ἀγγέλους γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα! («Ἐγὼ δὲ καί τινος ἤκουσα διηγουμένου ποτὲ ὅτι αὐτῷ τις πρεσβύτης, θαυματὸς ἀνὴρ καὶ ἀποκαλύψεις ὁρᾶν εἰωθώς, ἔλεγεν ὄψεως ἠξιώσθαι τοιαύτης ποτέ, καὶ κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον άφνω πλῆθος ἀγγέλων ἰδεῖν, ὡς αὐτῷ δυνατὸν ἦν, στολίδας ἀναβεβλημένων λαμπρὰς καὶ τὸ θυσιαστήριον κυκλούντων καὶ κάτω νευόντων, ὡς ἂν εἴ τις στρατιώτας παρόντος βασιλέως ἑστηκότας ἴδοι· καὶ ἔγωγε πείθομαι.» (Περὶ Ἱερωσύνης, Ε', PG 48, 681). Βλ. τοῦ ἰδίου, Θεία Λειτουργία, Εὐχὴ πρὸ τῆς μικρᾶς Εἰσόδου.)
Είδατε, αγαπητοί μου, πόσο μεγάλη, σπουδαία, τρανή, φρικτή (που προκαλεῖ φρίκη) εἶναι ἡ ὀρθόδοξη θεία Λειτουργία! Πῶς λοιπόν πρέπει να στεκόμαστε κατά τη θεία Λειτουργία! Μιλάμε για αναγέννηση τῆς θείας Λειτουργίας, για αναγέννηση τῶν πιστῶν λειτουργικά. Αλλά αὐτή εἶναι ἡ ἀναγέννηση· να αποκτήσουμε ἐπίγνωση τοῦ τί σημαίνει θεία Λειτουργία και πόσο ἱερός εἶναι ὁ τόπος ἐκεῖ, ἡ ἁγία Τράπεζα!
Γι' αὐτό δέν πρέπει να αγγίζουμε τήν ἁγία Τράπεζα. Καί ὁ ἱερέας ακόμα δέν θά τήν ἀγγίζει ἄνευ λόγου. Γι' αὐτό καί δέν πρέπει οἱ ἱερεῖς νά στεκόμαστε μπροστα στήν ἁγία Τράπεζα ἀδεῶς, χωρίς φόβο· πάντα να αἰσθανόμαστε ὅτι εἶναι ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ! (Τύπος τοῦ χριστιανικοῦ Ναοῦ, στην Παλαιά Διαθήκη, ἦταν ἡ Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου, καί τύπος τοῦ Ἱεροῦ (ἢ ἁγίου Βήματος) τοῦ χριστιανικοῦ Ναοῦ ἦταν τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὅπως καί τύπος τῆς ἁγίας Τραπέζης ήταν η Κιβωτός τῆς Διαθήκης, τήν ὁποία δέν ἐπιτρεπόταν κανείς να ακουμπήσει, καί μάλιστα ἐπί ποινῇ θανάτου (Αριθμ. 18, 3. Λευιτ. 16). Πολύ χαρακτηριστική ή περίπτωση τοῦ Ὀζά μέ τήν Κιβωτό τῆς Διαθήκης (Β΄ Βασ. 6, 3-7).)
Ἐάν ἔχετε προσέξει, ὅταν θέλουμε νά πᾶμε ἀπό τήν μία πλευρά τοῦ Ἱεροῦ στήν ἄλλη, δεν περνάμε μπροστά ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα, αλλά πᾶμε ἀπό πίσω. Γιατί το κάνουμε αυτό; Μπροστά θεωρεῖται ὅτι εἶναι το πρόσωπο τοῦ Θεοῦ. Δεν πρέπει να περάσουμε ἀπό μπροστά· θά πᾶμε ἀπό πίσω. Ὁ Θεός βέβαια είναι πανταχού παρών, καί παντοῦ εἶναι το πρόσωπό του· αλλά είναι λειτουργική έκφραση αὐτό, γιά νά ἔχουμε τήν αἴσθηση, τόν σεβασμό, ὅτι πρό τοῦ προσώπου του Θεοῦ προσέχουμε... πολύ προσέχουμε! Θά πᾶμε ἀπό πίσω. Δεν θα σταθοῦμε, δεν θα περάσουμε από μπροστά –το λέω για μας τους ἱερεῖς αὐτό φυσικά– και μάλιστα κατά τρόπον ἀδεῆ, ἀφοβο, ἐκεῖνον που λένε άθεόφοβο, αλλά με φόβο, με ευλάβεια, αισθανόμενοι ανά πάσα στιγμή τί είναι ἡ ἁγία Τράπεζα.
«Καὶ ὅταν δώσι τα ζώα δόξαν καὶ τιμὴν καὶ εὐχαριστίαν τῷ καθημένω ἐπὶ τοῦ θρόνου, τῷ ζῶντι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, πεσοῦνται οἱ εἴκοσι τέσσαρες πρεσβύτεροι ἐνώπιον τοῦ καθημένου ἐπὶ τοῦ θρόνου, καὶ προσκυνήσουσι τώ ζώντι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων» (Αποκ. 4, 9-10). Καί ὅταν τα ζώα αποδώσουν δόξα και τιμή καί εὐχαριστία στον καθήμενον ἐπί τοῦ θρόνου, που ζεῖ στοὺς αἰῶνες τῶν αἰώνων, τότε οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι σηκώνονται από τους θρόνους τους και πέφτουν μπροστά στον καθήμενο ἐπί τοῦ θρόνου και προσκυνοῦν αὐτόν πού ζεῖ στοὺς αἰῶνες τῶν αἰώνων. Τόν προσκυνοῦν!
Είναι χαρακτηριστικό ὅτι ὁ τρισάγιος ύμνος τῶν ζώων, ἀναλυόμενος, περιέχει δόξα, τιμή καί εὐχαριστία πρός τόν Θεό. Ἀκοῦστε τί λέει: «καὶ ὅταν δῶσι τὰ ζῷα δόξαν καὶ τιμὴν καὶ εὐχαριστίαν». Ὥστε λοιπόν ὁ τρισάγιος ὕμνος, αὐτό τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος...», αναλυόμενος, ἀποδίδει δόξα, τιμή καί εὐχαριστία.
Εἶναι κάτι παρόμοιο –προσέξτε αυτό το σημείο– με αὐτό πού περιέχει καί ἡ εὐχή Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με! Τό ἐλέησόν με περιέχει ὅλα αὐτά. Ὅλα! Γι' αυτό, τό ἐλέησόν με εἶναι περιεκτικότατη ἐκφώνηση πρός τόν Θεό. Θέλεις να ευχαριστήσεις; πές ἐλέησόν με! Θέλεις να παρακαλέσεις; πές ἐλέησόν με! Γι αὐτό, δέν ἀλλάζει αὐτή ἡ εὐχή· εἶναι στερεότυπη.
Αλλά ἐάν κάποιος τήν ἀκούει για πρώτη φορά να ἐπαναλαμβάνεται συνέχεια –Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με! Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με! Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με– ἴσως τή βαριέται, καί λέει αὐτό πού ὑπάρχει και σαν παροιμία: Το πολύ το Κύριε ἐλέησον τό βαριέται καί ὁ παπάς! Αλλοίμονο!
Γιά ἐκεῖνον ὅμως που λέει τήν εὐχή αυτή μέ συνείδηση καί μέ συναίσθηση δεν υπάρχει καμμία, μα καμμία μονοτονία· είναι, κατά μεταφοράν, τό ἴδιο πού ύπάρχει καί στόν οὐρανό. Διότι ὅπως δεν αισθάνονται μονοτονία ἐκεῖ οἱ ἄγγελοι λέγοντας τόν ἴδιο ὕμνο, ἔτσι μονοτονία δέν αἰσθάνεται κι ἐκεῖνος πού λέει το Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με!... συνέχεια, χωρίς αλλαγές, τό ἴδιο. Μποροῦν αὐτό νά τό μαρτυρήσουν οἱ πεῖραν εἰληφότες, ὅσοι ἔχουν πεῖρα τοῦ πράγματος. (Ἡ ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ὡς καρδιακή προσευχή –ή αλλιώς προσευχή τοῦ Ἰησοῦ, ἤ νοερά προσευχή– ἔλαβε τήν τελική της μορφή τον 13ο αιώνα στον Ἄθωνα ἀπό τούς νηπτικούς Πατέρες. Σύμφωνα μέ ὅσα μᾶς λένε αὐτοί, ἡ προσευχή αυτή μπορεῖ νὰ συντομευθεῖ στήν ἐπίκληση μόνο τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ, ὑπονοώντας ὅλα τά ἄλλα. Τότε ἀκριβῶς εἶναι μονολόγιστη προσευχή, ἀφοῦ ἀποτελεῖται ἀπό μιά καί μόνο λέξη -ἤ τό πολύ ἀπό δύο λέξεις: Ἰησοῦ μου ή Χριστέ μου! Η απόκτηση ἀπό τόν Θεό τοῦ χαρίσματος τῆς ἀδιαλείπτου νοερᾶς καί καρδιακῆς προσευχῆς δέν εἶναι γιά τούς πιστούς κυρίως ζήτημα μεθόδου καί τεχνικῆς –ὅπως ἡ χρησιμοποίηση τῆς εἰσπνοῆς καί ἐκπνοῆς– ἀλλά ζήτημα συντετριμμένης καρδιάς, καρδιᾶς πού μετανοεῖ καί πονάει γιά τίς ἁμαρτίες της καί ταπεινώνεται.)
Ἐπίσης καί ἡ θεία Λειτουργία, από τό Εὐλογημέννη ἡ Βασιλεία ἕως τό Δι᾿ εὐχῶν, ὁλόκληρη, εἶναι ταυτοχρόνως δόξα, τιμή, εὐχαριστία, δέηση και δοξολογία πρός τόν Θεό. Είναι όλα αυτά.
Προσέξτε: στη θεία Λειτουργία λέμε έναν μικρό ύμνο, πού τά περιέχει όλα αυτά: «Σε ὑμνοῦμεν, σὲ εὐλογούμεν, σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριε, καὶ δεόμεθά σου, ὁ Θεὸς ἡμῶν.» (Ἱερατικόν, Θεία Λειτουργία ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἐκδ. Αποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1981, σ. 95.)
Ἔτσι, ἂν πρέπει να παρακαλέσουμε τον Θεό για ένα θέμα μας, κάνουμε μία θεία Λειτουργία. Αν πρέπει νά τόν εὐχαριστήσουμε για το αίτημά μας που ικανοποίησε, κάνουμε πάλι μία θεία Λειτουργία. Αν θέλουμε να δοξάσουμε τον Θεό για οτιδήποτε αισθανόμαστε μέσα μας, κάνουμε πάλι μία θεία Λειτουργία. Αν πρέπει να τιμήσουμε τον Θεό με οποιονδήποτε τρόπο, κάνουμε επίσης μία θεία Λειτουργία. Ὥστε ή Θεία Λειτουργία περιέχει ὅλα αὐτά. Ποῦ τό ξέρουμε; Μᾶς τό ἀποκαλύπτει ἐδῶ τό κείμενο, που λέει ὅτι τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος» εἶναι ἀπόδοση τιμῆς, δόξας και εὐχαριστίας πρός τόν Θεό.
Ὅταν τελειώσει ὁ τρισάγιος ὕμνος τῶν τεσσάρων ζώων, τότε, ὅπως σᾶς εἶπα καί προηγουμένως, οἱ εἶκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι πέφτουν μπροστά στον θρόνο τοῦ καθημένου καί προσκυνοῦν τόν ζῶντα Θεό, καί ἐκεῖ ἀποθέτουν τα χρυσά στεφάνια τους μπροστά στον θρόνο.
Ὅλες αὐτές οἱ κινήσεις τῶν πρεσβυτέρων εἶναι γεμάτες από ταπείνωση, καί φανερώνουν ὅτι ὑπάρχει βαθειά συναίσθηση τῆς τεράστιας αποστάσεως μεταξύ Θεοῦ Δημιουργοῦ καί δημιουργημάτων. («Καὶ τοῦτο εἰδὼς ὁ προφήτης ἔλεγε· δουλεύσατε τῷ Θεῷ ἐν φόβῳ καὶ ἀγαλλιάσθε αὐτῷ ἐν τρόμῳ.» (Οικουμένιος, σ. 71). Βλ. Ψαλμ. 2, 11.)
«Καὶ βαλοῦσι τοὺς στεφάνους αὐτῶν ἐνώπιον τοῦ θρόνου.» (Αποκ. 4, 10.)
Αὐτή ἡ ἀπόθεση τῶν στεφάνων δέν εἶναι μόνο ἕνα σημεῖο ὑποταγῆς, ἀλλά καί ἕνα σημεῖο ἀναγνωρίσεως, ὅτι στον Θεό οφείλονται τα στεφάνια αὐτά.
Θα πάρω δυό εἰκόνες από τόν ἀρχαίο κόσμο.
Κάποτε ὁ Σωκράτης συνάντησε στον δρόμο τόν Εὐθύδημο, πού φοροῦσε ἕνα στεφάνι καί πήγαινε να προσευχηθεῖ. Ἡ προσευχή τοῦ Εὐθυδήμου –μπροστά στὸ ἄγαλμα τοῦ Διός, τῆς Ἀθηνᾶς, δεν ξέρω ποῦ θά προσευχόταν, στούς ψεύτικους θεούς– εἶχε τήν ἑξῆς κίνηση· είχε προσευχή, αἰτήσεις, καί ταυτοχρόνως το στεφάνι που φορούσε στο κεφάλι του ὁ προσευχόμενος τό ἔβγαζε καί το τοποθετούσε στη βάση τοῦ βάθρου τοῦ ἀγάλματος.
Τό ἴδιο πράγμα συνέβαινε, αγαπητοί μου, καί ὅταν ὁ νικητής στούς ὀλυμπιακούς αγώνες επέστρεφε στην πατρίδα του και φορούσε τό κλαδί τῆς ἐλιᾶς· πήγαινε καί τό ἐναπέθετε στο βάθρο, στα πόδια τοῦ ἀγάλματος τοῦ θεοῦ πού λατρευόταν στην πόλη ἐκείνη.
Αὐτό ἔκαναν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες. Μ' αὐτό ἤθελαν να δείξουν ὅτι ἡ δόξα, ή τιμή, ή νίκη καί ἡ εὐχαριστία ἀνήκουν στον θεό. Εάν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, παρά τήν πυκνή τους εἰδωλολατρία, ἀντιλαμβάνονταν ἔτσι τά πράγματα, και πολύ ὀρθά, πόσο περισσότερο πρέπει νὰ τὸ ἀντιληφθοῦμε αὐτό ἐμεῖς, ἀγαπητοί μου!
Μ' αυτή λοιπόν την εναπόθεση των χρυσών στεφάνων είναι σαν να λένε οἱ είκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι, ή θριαμβεύουσα Εκκλησία: Δεν ανήκει σ' ἐμᾶς ή τιμή καὶ ἡ δόξα. Ανήκει, Άγιε Τριαδικέ Θεέ, σ' ἐσένα! Ἐμεῖς εἴμαστε φτωχά δημιουργήματα. Καὶ ἂν ἔχουμε χρυσά στεφάνια, Κύριε, είναι γιατί ἡ ἀγαθότητά σου μας τά ἔχει προσφέρει.
Η, όπως λέει ὁ ἅγιος Ανδρέας Καισαρείας: «Σύ, φησί, Δέσποτα, τῶν στεφάνων τῆς νίκης αἴτιος και χορηγός γέγονας· καὶ σοὶ παρὰ πάντων ὡς κτισμάτων ή εὐχαριστία ὀφείλεται» (PG 106, 260A.). Σύ είσαι, Δέσποτα, ὁ αἴτιος τῶν στεφάνων της νίκης, καί ἐσύ ἔχεις γίνει ὁ χορηγός αὐτῶν τῶν χρυσῶν στεφανιῶν μας, καὶ σ' ἐσένα όλοι ἐμεῖς, τα κτίσματα, χρωστάμε εὐχαριστία.
Και πράγματι, αὐτή ἡ προσφώνηση, θα λέγαμε, ἡ προσευχή πού ἀπευθύνουν οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι, περιλαμβάνει αὐτήν τή θέση· ἀκοῦστε την.
Ἐνῶ τοποθετοῦν τά στεφάνια μπροστά στα πόδια τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου, λένε: «ἄξιος εἶ ὁ Κύριος καὶ Θεὸς ἡμῶν, λαβεῖν τὴν δόξαν καὶ τὴν τιμὴν καὶ τὴν δύναμιν, ὅτι σὺ ἔκτισας τὰ πάντα, καὶ διὰ τὸ θέλημά σου ἦσαν καὶ ἐκτίσθησαν» (Αποκ. 4, 11.).
Ἄξιος εἶσαι, σύ, ὁ Κύριος καί Θεός μας, να λάβεις τη δόξα, τήν τιμή καί τή δύναμη. Οι πρεσβύτεροι έπαναλαμβάνουν ἐκεῖνο πού ἀναλύθηκε ὡς πρὸς τὸν ὕμνο τῶν ἀγγέλων· μόνο πού ἐκεῖ, ἀντί για ευχαριστία, μπαίνει ἡ λέξη δύναμις. Ὅλα αὐτά δείχνουν τὸν πλοῦτο, ὅτι ὅλα αὐτά υπάρχουν στον Θεό ἀνεξάντλητα. Διότι ἐσύ δημιούργησες τα πάντα· καί ἐπειδή το θέλησες ἐσύ, γι' αὐτό ὑπάρχουν και δημιουργήθηκαν.
Βραχεία, αλλά ὡραιότατη και μεστή προσευχή... «Ἄξιος εἶ»! Σύ είσαι ἄξιος!
Πράγματι, ἀγαπητοί μου, μόνο ὁ Θεός εἶναι ὁ ὄντως ἄξιος, σέ ὅλα, καί στή δύναμη καί στήν ἀγαθότητα. Τα κτίσματα ποτέ δέν ἔχουν τήν ἀξιοσύνη, ὅσο ἅγιασμό κι ἂν ἔχουν· τήν ἀξιοσύνη τήν ἔχει μόνο ὁ Θεός.
Κατ' ἐπίδραση τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκαλύψεως στη θεία Λειτουργία, στην ευχή τῆς ἁγίας Ἀναφοράς, με τήν ὁποία μπαίνουμε στο κυριότατο θέμα τῆς μεταβολῆς τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου σε Σώμα και Αίμα Χριστοῦ, λέμε: Ἄξιον καὶ δίκαιον εἶναι νά ψαλεῖ τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ...
Προηγουμένως ὁ ἱερέας, στήν εὐχή τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου, στράφηκε προς τόν Θεό καί είπε: «Οὐδεὶς ἄξιος τῶν συνδεδεμένων ταῖς σαρκικαῖς ἐπιθυμίαις καὶ ἡδοναῖς», κανείς δέν εἶναι ἄξιος ἀπό μας, πού εἴμαστε συνδεδεμένοι μέ τίς σαρκικές επιθυμίες καί ἡδονές, «προσέρχεσθαι, ἤ προσεγγίζειν, ἤ λειτουργεῖν σοι, Βασιλεῦ τῆς δόξης», να προσέλθει ἤ νά προσεγγίσει ή νά σέ διακονήσει, να λειτουργήσει, να σε υπηρετήσουμε, Βασιλιά τῆς δόξης· «τὸ γὰρ διακονεῖν σοι μέγα καὶ φοβερὸν καὶ αὐταῖς ταῖς ἐπουρανίαις δυνάμεσιν», γιατί τό νά σέ ὑπηρετεῖ κανείς εἶναι μεγάλο και φοβερό, ὄχι γιά ἐμᾶς, αλλά γι' αὐτές τίς ἐπουράνιες δυνάμεις! πόσο μᾶλλον γιά μᾶς...
Αντιθέτως: Ἐάν ἐμεῖς εἴμαστε ἀνάξιοι, ἀφοῦ «οὐδεὶς ἄξιος», ἐσύ ὅμως... «Ἄξιον καὶ δίκαιον σὲ ὑμνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ αἰνεῖν, σοὶ εὐχαριστεῖν, σε προσνεῖν ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας σου» (Ἱερατικόν, Θεία Λειτουργία ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἐκδ. Αποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1981, σ. 93.). Δηλαδή. Είναι άξιο καὶ δίκαιο να σε ὑμνεῖ κανείς να σε ευλογεί, νά σέ αἰνεῖ, να σε ευχαριστεί, να σε προσκυνεῖ, σε κάθε τόπο της δεσποτείας σου, της κυριαρχίας σου, ἐκεῖ πού παντοῦ βρίσκεσαι· γιατί κάθε τόπος είναι τόπος τῆς δεσποτείας σου, σύ εἶσαι ὁ Κύριος παντός τύπου!
Παρατηροῦμε ὅτι ἐν γένει αὐτή ἡ ἐπουράνια Λειτουργία εἶναι τύπος καί ὑπόδειγμα τῆς ἐπίγειας ὀρθόδοξης θείας Λειτουργίας. Εάν κανείς διαβάζει και βαθαίνει σ' ολόκληρο το βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, γρήγορα θὰ ἀντιληφθεῖ ὅτι ὁ τύπος, δηλαδή το μοντέλο, το ὑπόδειγμα τῆς ὀρθόδοξης –υπογραμμίζω– θείας Λειτουργίας εἶναι αὐτό πού τελεῖται στόν οὐρανό! Από ἐκεῖ πήραμε καί ἔχουμε τήν θεία Λειτουργία από τον οὐρανό.
Στην Πρός Ἑβραίους ἐπιστολή ὁ ἀπόστολος Παύλος αναφέρει ὅτι ὁ Θεός είπε στον Μωυσή: Πρόσεξε! Θα κάνεις ἐπακριβῶς αὐτά πού σοῦ εἶπα ὡς πρός τίς κατασκευές. (Στὴν Ἔξοδο, ἀπό τό 26ο μέχρι το 40ό κεφάλαιο, αναφέρονται λεπτομερῶς οἱ ὁδηγίες για την κατασκευή, το στήσιμο καί τόν καθαγιασμό τῆς Σκηνῆς τοῦ Μαρτυρίου, καθώς καί τῶν ἀντικειμέννων πού φυλάσσονταν σε αυτή. Επρόκειτο για ξύλινο παράπηγμα σχήματος Π, διαστάσεων 5x15 μέτρων περίπου, τοῦ ὁποίου ὁ σκελετός ἦταν ἀπό ἐπιχρυσωμένα ξύλινα δοκάρια ακακίας. Το στέγαστρο τῆς Σκηνῆς ἦταν ἀπό στρώσεις ταπήτων. Τοποθετημένη σε μια μεγάλη αυλή, χωριζόταν ἀπό τό στρατόπεδο τῶν Ἰσραηλιτών με παραπετάσματα κατασκευασμένα από λινό ύφασμα. Μπροστά ἀπό τήν σκηνή βρισκόταν ὁ χάλκινος λουτήρας και το θυσιαστήριο τῶν ὁλοκαυτωμάτων. Εσωτερικά ένα καταπέτασμα από άνθεκτικό λινό ύφασμα με κεντημένα Χερουβείμ χώριζε την Σκηνή σε δύο μέρη: στα Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὅπου μακριά από τα μάτια τῶν ἀνθρώπων ἦταν τοποθετημένη ή Κιβωτός τῆς Διαθήκης και μόνο ὁ ἀρχιερέας ἔμπαινε μία φορά τόν χρόνο, καί στά Ἅγια, ὅπου ήταν τοποθετημένα ή τράπεζα τῶν ἄρτων τῆς προθέσεως, ἡ ἑπτάφωτος λυχνία καί τό θυσιαστήριο τοῦ θυμιάματος.) Διότι αὐτά, λέει ὁ ἀπόστολος Παύλος, εἶναι ὑποδείγματα μελλόντων ἢ οὐρανίων πραγμάτων, εἶναι ὑποδείγματα, μοντέλα, είναι σκιές. (Έβρ. 8, 1-5.) Οπότε ποῦ εἶναι τά πρότυπα; Στόν οὐρανό. Ἐδῶ τελοῦμε τή θεία Λειτουργία. Ποῦ εἶναι ὅμως τό πρότυπό της; Στον ουρανό· ἐκεῖ εἶναι τό πρότυπο τῆς θείας Λειτουργίας. (Τό ὅτι ἡ ἐπουράνια καί ἡ ἐπίγεια Ἐκκλησία λατρεύουν συμφώνως τόν Θεό τονίζεται ιδιαζόντως στην Προς Εβραίους ἐπιστολή (12, 18-23).)
Ακόμη, ὁ Θεός εἶναι ὁ μόνος ἄξιος, ὅπως εἴπαμε, να λάβει τή δόξα, τήν τιμή καί τή δύναμη, γιατί εἶναι ὁ Δημιουργός τοῦ παντός, καί ἄν οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι φοροῦν χρυσά στεφάνια καί βρίσκονται μαζί μέ τόν Θεό κοντά στον θρόνο του, συμπαρεδρεύουν μετά τοῦ Θεοῦ, αὐτό εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἀγάπης καί τῆς ἀγαθότητος τοῦ Θεοῦ.
Ακόμη, ἀξιοπαρατήρητο εἶναι τό ἑξῆς: Τα πάντα κτίσθηκαν γιατί τό ἤθελες σύ, ὁ Θεός. Ὅλα ἔγιναν γιατί τό ἤθελες ἐσύ. Αὐτό τό «ἦσαν καὶ ἐκτίσθησαν» –εἶναι σχῆμα πρωθύστερο– σημαίνει: τίποτα δέν ἔγινε χωρίς νά τό θέλει ὁ Θεός.
Ἡ παρουσία τοῦ κακοῦ στον κόσμο, ἀγαπητοί μου, δέν ἔχει ὀντολογική διάσταση, αλλά ηθική. Συνεπῶς κάθε τί πού ὑπάρχει εἶναι ἀγαθό. Καί ἀφοῦ ὅ,τι ὑπάρχει εἶναι ἀγαθό, εάν υπάρχει τό κακό, αὐτό εἶναι κατά προαίρεσιν. Στην προαίρεση είναι το κακό δεν είναι οντολογικό. Το θέλημα του Θεού λοιπόν σε κάθε τί ἀγαθό πού ὑπάρχει είναι το κατ' εὐδοκίαν θέλημα τοῦ Θεοῦ. Το θέλημα όμως σε κάθε τι κακό που υπάρχει, στις προαιρέσεις των λογικών όντων, αυτό είναι το κατά παραχώρησιν θέλημα τοῦ Θεοῦ.
Ἔτσι βλέπουμε ότι το «ἦσαν», αντί τοῦ εἰσί, φανερώνει ὅτι τά πάντα συνεχίζουν να υπάρχουν μόνο διότι τό θέλει ὁ Θεός! Διαφορετικά, ὅ,τι δεν θέλει ὁ Θεός ἐπιστρέφει στο μηδέν, ἀπ' ὅπου ξεκίνησε. (Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Χριστιανική Κοομολογία, Τόμ. Α΄, Μάθημα 42ο, https://youtu.be/cfDqOSYMhgE?si=0U1wWLyz9LTWKCpF
📜 Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2024/10/blog-post_30.html?m=1 ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2020, ύποσημ. 21.) Ἔτσι, ὅτι ὑπάρχει, υπάρχει γιατί το θέλει ὁ Θεός· στον οποίο ἀνήκει ἡ δόξα, ἡ τιμή, ἡ προσκύνηση καί ἡ εὐχαριστία! Αμήν!
Κυριακή, 24 Μαΐου 1981
25η ομιλία στην κατηγορία « Ἱερά Ἀποκάλυψις ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Ἱερά Ἀποκάλυψις " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/kainh-diauhkh/iera-apokalycis
↕️
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/blog-post_80.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://drive.google.com/file/d/1A9Q7I5lLBiBm6AUhfYsXAdHckIBgYe7j/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες της σειράς «Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%99%CE%B5%CF%81%CE%AC%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%88%CE%B9%CF%82.?m=1
💠Πλήρης απομαγνητοφωνημένες σειρές ομιλιών (Βιβλία).
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%92%A0%CE%A0%CE%BB%CE%AE%CF%81%CE%B7%CF%82%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%BF%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%82%20%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AD%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CF%8E%CE%BD%20%28%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%B1%29.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
Όλες οι ομιλίες ~4.487~ του μακαριστού πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/4487.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=0
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.