†.Τὁ μυστήριον τῶν ἑπτὰ ἀστέρων ὧν εἶδες ἐπὶ τῆς δεξιᾶς μου, καὶ τὰς ἑπτὰ λυχνίας τὰς χρυσᾶς. οἱ ἑπτὰ ἀστέρες ἄγγελοι τῶν ἑπτὰ ἐκκλησιῶν εἰσι, καὶ αἱ λυχνίαι αἱ ἑπτὰ ἑπτὰ ἐκκλησίαι εἰσίν.» (Αποκ. 1, 20.)
Θά θυμᾶστε ὅτι ὁ Κύριος ἐμφανίστηκε στον εὐαγγελιστή Ἰωάννη «ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ» σέ ὅραμα, σέ ὁπτασία, μέ ἐκείνη τήν καταπληκτική ὄψη πού μᾶς περιγράφει ὁ Εὐαγγελιστής στο 1ο κεφάλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως, στίχοι 9-19, καί ἡ ὁποία τόν κατατρόμαξε. Ἐδῶ τώρα συνεχίζει ὁ Κύριος νά ὁμιλεῖ καί νά ἐξηγεῖ ἐκεῖνα πού μποροῦσε νά βλέπει ὁ Ἰωάννης. Μάλιστα ὁ ἴδιος ὁ Κύριος προβαίνει στην ερμηνεία καί τοῦ ἐξηγεῖ τί ἀκριβῶς σημαίνουν οἱ εἰκόνες αυτές, μερικές από τίς ὁποῖες θά χρησιμοποιηθούν ὡς ὑλικό προφητικῆς ρήσεως.
Οἱ εἰκόνες αὐτές –οἱ ἀστέρες, οἱ λυχνίες καί λοιπά– ἀποκαλοῦνται μυστήριον. Καί συνεπῶς, ἀφοῦ ἀπό τόν ἴδιο τόν Κύριο θεωροῦνται, ἀποκαλοῦνται καί χαρακτηρίζονται μυστήριον, τότε θά ἦταν ἀναγκαία ἡ ἀποκάλυψή τους. Γι' αυτό καί ὁ Κύριος προβαίνει στην ἀποκάλυψη του μυστηρίου, ἐπειδή δεν θα μπορούσε κάποιος ἄλλος νά ἑρμηνεύσει τίς εἰκόνες αυτές.
Τό ἴδιο ἀκριβῶς συμβαίνει καί μέ τίς παραβολές τῶν εὐαγγελίων· βλέπουμε νά ὑπάρχει τό μυστήριον· διότι κάθε παραβολή εἶναι μυστηριώδης· τί ἀκριβῶς σημαίνει;
Ὅπως θα γνωρίζετε, με δύο τρόπους μπορούμε να δώσουμε στόν ἄλλο να καταλάβει κάτι· μέ τόν ορισμό καί μέ τήν παραβολή –τήν εἰκόνα, καλύτερα, διότι και ἡ παραβολή εἶναι μιά εικόνα. Ἔχουμε λοιπόν τόν όρισμό καί τήν εἰκόνα. Οἱ Ἕλληνες χρησιμοποιοῦν πάντοτε τόν ὁρισμό, ἐνῶ ἡ ἑβραϊκή φιλολογία πάντοτε τήν εἰκόνα.
Ὁ ὁρισμός βεβαίως ἔχει μία ακρίβεια· αλλά ποτέ δέν μπορεῖ νά ἐξαντλήσει στη διατύπωσή του ὅλο τό βάθος μιᾶς ἐννοίας. Αυτό όμως τό βάθος μπορεῖ νά ἐξαντληθεῖ μέ μιά εἰκόνα.
Ἡ εἰκόνα βέβαια ἔχει τό μειονέκτημα ὅτι πάντοτε κρύβει ἕνα μυστήριο, αφήνει μία περιοχή ἀνεξερεύνητη, καί ἡ ἑρμηνεία της ἐξαρτᾶται κι ἀπό τό πῶς θά δεῖ κανείς αὐτήν τήν εἰκόνα γιά νά καταλάβει ἐκεῖνο πού παρουσιάζει. Αὐτό ὄντως ἀποτελεῖ ἕνα μειονέκτημα. Αλλά ὅταν ὅμως ἔχουμε το κλειδί, τόν τρόπο να μπούμε στήν ἑρμηνεία τῆς εἰκόνας, τότε ἡ εἰκόνα εἶναι πολύ ἀνώτερη, ἀσυγκρίτως καλύτερη ἀπό τόν ὁρισμό, διότι δίνει πολύ περισσότερα στοιχεῖα ἀπ' ὅ,τι ὁ ὁρισμός· ἀλλά, καί τό πιό σπουδαῖο, ἀφήνει περιθώρια να κινηθεῖ τό μυστήριον, τό βάθος και πλάτος καί ὕψος ἑνός θέματος, μέσα σέ μιά ἀδιάκοπη έρευνα και ανακάλυψη ἐκ μέρους τοῦ ἀναγνώστου ἤ τοῦ ἐρευνητοῦ. Αὐτά τά σπουδαῖα χαρακτηριστικά έχει πάντοτε ή εικόνα. Γι' αυτόν τον λόγο στην Αγία Γραφή έχουμε πάντοτε εἰκόνες πουθενά δέν θά βρεῖτε ορισμό.
Γιά τήν ἀκρίβεια ὅμως, ἂν κάποιος θά ἤθελε νὰ μέ διαψεύσει αὐτήν τήν στιγμή, θά μοῦ ἔλεγε ὅτι ὑπάρχει ἕνας ορισμός στην Πρός Εβραίους ἐπιστολή: «Έστι δὲ πίστις ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων» (Έβρ. 11, 1.) καί τά λοιπά. Αὐτό ὅμως δέν εἶναι ὅρισμός· ἁπλῶς εἶναι μερικά στοιχεία που αναφέρονται στο θέμα τῆς πίστεως. Ο ορισμός υποτίθεται ὅτι ἐξαντλεῖ τό περιεχόμενο τοῦ θέματος· ἐδῶ ὅμως στο θέμα πίστις δέν ἐξαντλείται το περιεχόμενό του μ' ἐκεῖνα πού γράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος· συνεπῶς δέν εἶναι ὁρισμός.
Γι' αὐτό λοιπόν ὁ Κύριος μιλάει στα εὐαγγέλια μέ παραβολές, οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦν μυστήριον. Καί ὁ ἴδιος μάλιστα, ὅταν κάποτε Τόν ρώτησαν οἱ μαθητές γιατί μιλάει μέ παραβολές, ἀπάντησε. Σέ ἐσᾶς δόθηκε ἡ χάρη να γνωρίσετε τα μυστήρια τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ στούς ἀπ᾿ ἔξω μέ παραβολές. (Ματθ. 13, 10-14.) Αυτό δείχνει ὅτι ἡ παραβολή, ἡ εἰκόνα, διασαφηνίζει, καί ταυτοχρόνως συσκοτίζει. Γιά μέν τόν πιστό γίνεται διασάφηση για τόν ἄπιστο ὅμως γίνεται συσκότιση. Αὐτό εἶναι ἕνα στοιχεῖο πολύ χρήσιμο στα χέρια τοῦ Θεοῦ γιά τούς ἀνθρώπους, πού ἀνήκουν στις δύο αυτές κατηγορίες. Καί ἐπειδή ἀκριβῶς οἱ μαθητές ἤξεραν τήν δυσκολία τοῦ μυστηρίου μιᾶς εἰκόνας, μιας παραβολῆς, γι' αυτό βλέπουμε να λένε στον Κύριο: «φράσον ἡμῖν τὴν παραβολήν» (Ματθ. 13, 36. 15, 15.), ἐξήγησέ μας τήν παραβολή.
Ἐν τούτοις ὁ Κύριος δεν ερμήνευσε όλες τις παραβολές που υπάρχουν μέσα στα τέσσερα ευαγγέλια· έρμήνευσε μόνο δύο· την παραβολή του σπορέως καί τήν παραβολή τῶν ζιζανίων. Αλλά με τον τρόπο πού έρμήνευσε αυτές τις δυό παραβολές, ἔδωσε το κλειδί τῆς ἑρμηνείας. Αυτό είναι πάρα πολύ πολύτιμο και χρήσιμο.
Κατά παρόμοιο τρόπο καί ἐδῶ ὁ Κύριος λέει ότι το μυστήριον τῶν ἑπτὰ ἀστέρων εἶναι οἱ ἑπτά ἄγγελοι-ἐπίσκοποι τῶν ἑπτὰ Ἐκκλησιῶν, καί οἱ ἑπτά λυχνίες εἶναι οἱ ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἔτσι, ὁ Κύριος, ἐρμηνεύοντας αὐτό τό σημεῖο, δίνει το κλειδί, ὥστε ὁ ἀναγνώστης –ἐν προκειμένω ὁ Ἰωάννης, που βλέπει τά ὁράματα, και στη συνέχεια ὁ κάθε αναγνώστης μέσα στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ μέσα στούς αιῶνες– να μπορεῖ νά ἑρμηνεύσει καί ὅλα τὰ ἄλλα τῆς Αποκαλύψεως.
Ὅπως τό ἀντιλαμβάνεστε λοιπόν, ἀγαπητοί μου, ὁ Κύριος μᾶς δίνει αυτό το κλειδί.
Ἀλλά ἀκόμη καί τό κλειδί τῆς ἑρμηνείας ἄν κρατᾶμε, δέν θά εἶναι ἀρκετό, ἂν ὁ ἑρμηνευτής- αναγνώστης δέν ἔχει Πνεῦμα Θεού. Τότε, όχι μόνο το βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, ἀλλά καί κάθε λόγος τοῦ Κυρίου μένει σφραγισμένος μέ σφραγίδες ἑπτά! (Βλ. Αποκ. 5, 5. 6, 1.)
Βλέπετε πόσο επιμένω στο σημείο αυτό; Διότι παρακάτω ἔχουμε ἕνα ὁλόκληρο βιβλίο, μέ πλησμονή εἰκόνων· πῶς θά τίς ἐξηγήσουμε αυτές, ἄν δέν ἔχουμε τό Ἅγιο Πνεῦμα;
Οἱ ἑπτά λυχνίες λοιπόν, κατά την έρμηνεία που κάνει ὁ Κύριος, εἶναι οἱ ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ασίας. Αὐτό εἶπε και προηγουμένως. Γράψε στίς ἐπτά Ἐκκλησίες: τῆς Ἐφέσου, τῆς Σμύρνης, τῆς Περγάμου (Αποκ. 1, 11.) καί λοιπά. Ἄρα αυτές είναι οι λυχνίες.
Είναι χρυσές, ὅπως καί ἡ ἑπτάφωτος λυχνία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Αὐτό δείχνει, ἐκεῖ μέν, στην Παλαιά Διαθήκη, τόν περιούσιο λαό, ἐδῶ δέ, στην ΚαινήΔιαθήκη, τόν νέο Ἰσραήλ τῆς χάριτος, πού εἶναι οἱ Χριστιανοί.
Οἱ ἑπτά αστέρες εἶναι οἱ ἑπτά ἄγγελοι, οἱ ἑπτά ἐπίσκοποι, τῶν ἑπτά ἀντίστοιχων Ἐκκλησιῶν πού ἀναφέρθηκαν προηγουμένως. Πολύ συχνά ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης θά ἀναφερθεῖ στό θέμα ἄγγελος, πού ἐδῶ εἶναι ὁ ἐπίσκοπος. (Ἄγγελοι τῶν ἑπτά ἐκκλησιῶν δέν νοοῦνται οὔτε οἱ ἄγγελοι φύλακες, ὡς ἐνόμισαν τινές (Ωριγένης, ἐν μέρει δέ καί οἱ Οἰκουμένιος, Ανδρέας και πολλοί νεώτεροι), ὅτε θά προέκειτο περί ούρανίων πνευμάτων, οὔτε ἀπεστελμένοι τῶν ἐκκλησιῶν παρ' αὐτῷ (Spitta, Ebrard) οὔτε πρόκειται περί προσωποποιήσεως τοῦ πνεύματος ἑκάστης εκκλησίας (Bousset, Charles, Lahmeyer κ.ά.), αλλά κατά τήν ὑπό πολλῶν ἐξηγητῶν διατυπωθεῖσαν καί ὑπό πολλῶν νεωτέρων ὑποστηριζομένην ἐκδοχήν νοοῦνται οἱ προϊστάμενοι ἢ ἐπίσκοποι τῶν ἐκκλησιῶν, οἵτινες ἐξεπροσώπουν καὶ τὸ πνεῦμα αὐτῶν καί ἦσαν ὑπεύθυνοι δι᾿ αὐτό· εἰκονίζονται δέ διά τῶν ἀστέρων, ὡς ἀποτελοῦντες κατ' ἐξοχήν τό φῶς τοῦ κόσμου (Πρβλ. Ματθ. 5, 14). (Μπρατσιώτης, σ. 82) Αὐτοί δέ οἱ ἑπτά ἄγγελοι-ἐπίσκοποι εἶναι αὐτοί πού ἐκπροσωποῦν τήν μία Ἐκκλησία.
Κάποια χαρακτηριστικά ἀγγέλων- ἐπισκόπων καί Ἐκκλησιῶν πού μᾶς δίνει τό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως εἶναι τά ἑξῆς:
Πρῶτον. Ὁ Κύριος περπατάει ανάμεσα στις λυχνίες, στίς Ἐκκλησίες Του. Τό ὅτι περπατάει δείχνει μία κινητικότητα καί μία δυναμικότητα, και συνεπῶς αὐτό σημαίνει ὅτι ὑπάρχει μία ἄμεση ἐποπτεία τῶν Ἐκκλησιῶν Του.
Ὁ Κύριος κυβερνᾶ τήν Ἐκκλησία Του, παρ' ὅλες τίς λυσσαλέες ἐπιθέσεις τῶν σκοτεινῶν δυνάμεων μέσα στήν Ἱστορία, δηλαδή τῶν αἱρέσεων, ἀλλά καί ὅλων αὐτῶν –θά ἔλεγα μέ μία σύγχρονη ἔκφραση– τῶν σιωνιστικῶν ἐγκεφάλων, (Βλ. Ὁμιλία 12η, σελ. 374 κ.έ.) πού μέσα στήν Ἱστορία τῶν δύο χιλιάδων ἐτῶν δέν ἔπαυσαν νά στρέφονται πάντοτε ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας. Από την στιγμή πού θανάτωσαν τόν Κύριο, ὅσοι ἀπό τούς Εβραίους τῆς διασπορᾶς πίστεψαν ἀποτέλεσαν τόν λαό τῆς χάριτος, τόν νέο Ἰσραήλ, ἐνῶ ὅσοι δέν πίστεψαν στρέφονταν πάντοτε ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας.
Θα γράψει χαρακτηριστικά ὁ βιογράφος τοῦ ἁγίου Πολυκάρπου Σμύρνης ὅτι οἱ Ἑβραῖοι ἔπεισαν τόν ἔπαρχο να κάψει τό λείψανο, τό σῶμα τοῦ ἁγίου Πολυκάρπου, γιά νά μή το πάρουν οἱ Χριστιανοί. Καί ὅταν ἔδωσε ἐντολή ὁ ἔπαρχος νά καεῖ τό σῶμα τοῦ ἁγίου Πολυκάρπου, πρῶτοι αυτοί πῆγαν να βάλουν φωτιά γιά νά τό κάψουν! Καί ἐκεῖ σημειώνει ὁ βιογράφος τοῦ Ἁγίου ὅτι οἱ Ἑβραῖοι πολύ πρόθυμα τό ἔκαναν αὐτό, ὅπως ὑπάρχει συνήθεια πάντα σ' αυτούς να πρωτοστατοῦν στά ἔργα τά σατανικά! («Ταῦτα οὖν μετὰ τοσούτου τάχους ἐγένετο, θᾶττον ἢ ἐλέγετο, τῶν ὄχλων παραχρῆμα συναγόντων ἔκ τε τῶν ἐργαστηρίων καὶ βαλανείων ξύλα καὶ φρύγανα· μάλιστα Ἰουδαίων προθύμως, ὡς ἔθος αὐτοῖς εἰς ταῦτα ὑπουργούντων.» (PG 5, 1037D-1040A). Καί αὐτή ἡ βιογραφία γράφηκε λίγο πρίν ἀπό τό 150 μ.Χ., στο πρώτο ἥμισυ του 2ου αἰῶνος.
Βλέπουμε λοιπόν, ἀγαπητοί μου, ὅτι παρά τις λυσσαλέες ἀντιδράσεις τῶν σιωνιστικῶν ἐγκεφάλων έναντίον τῆς Ἐκκλησίας, τήν Ἐκκλησία τήν κυβερνάει ὁ Χριστός. Τό βεβαίωσε ὁ ἴδιος ἄλλωστε, ὅταν εἶπε «καὶ πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς» (Ματθ. 16, 18.). Δηλαδή όλα τα ξεβράσματα τοῦ ᾅδου καί ἄν ξεσηκωθοῦν καί ἔρθουν στήν ἐπιφάνεια, δέν θά μπορέσουν να νικήσουν τήν Ἐκκλησία. Ἡ Ὀρθοδοξία θά μείνει, ὅ,τι καί ἄν χαλκεύουν οἱ ἐχθροί της ἐναντίον της. Μόνο ἕνα μᾶς λυπεῖ· ὅτι χάνονται ψυχές! Αὐτό εἶναι τό λυπηρό, αὐτό εἶναι τό ἄξιο πολλῶν δακρύων!
Δεύτερον. Ὁ Κύριος κρατάει στο δεξί χέρι Του τούς ἑπτά ἀστέριες, πού σημαίνει ὅτι στα χέρια Του κρατάει τούς ἑπτά ἐπισκόπους. Συνεπῶς δέν κυβερνοῦν οἱ ἐπίσκοποι τήν Ἐκκλησία, ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά ὁ Χριστός κυβερνᾶ τήν Ἐκκλησία, καί οἱ ἐπίσκοποι ἁπλῶς ἐκπροσωποῦν τόν Χριστό.
Ἄν προσέξατε, ἀνέφερα τίς λέξεις ἀντιπρόσωπος καί ἐκπρόσωπος. Υπάρχει διαφορά μεταξύ τους. Γιά νά δεῖτε τό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας καί τό πνεῦμα τῆς Δύσεως σ' αὐτό τό σημεῖο, ἀκοῦστε νά σᾶς πῶ.
Ὁ πάπας στη Ρώμη λέει ὅτι εἶναι ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ. Ἀλλὰ ἀντιπρόσωπος σημαίνει ότι απουσιάζει ὁ ἐξουσιοδοτῶν καί ὑπάρχει ὁ ἀντιπρόσωπός του. Αυτό σημαίνει ὅτι ὁ Χριστός κυβερνᾶ στόν Οὐρανό –ἐξ ἄλλου ἔτσι τὸ λένε οἱ Ρωμαιοκαθολικοί– και ὁ πάπας κυβερνά στή γῆ! Ὁ Χριστός λοιπόν δέν εἶναι στή γῆ εἶναι στον Οὐρανό. Ἔτσι, ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ στή γῆ εἶναι ὁ πάπας Ρώμης! (Μιά από τις βασικές αιρετικές δοξασίες τοῦ παπισμοῦ ἀποτελεῖ τό πρωτεῖο τοῦ Πάπα. Σύμφωνα μέ ἀπόφαση τῆς Α΄ Συνόδου τοῦ Βατικανοῦ (1870), ὁ Πάπας εἶναι ὁ τοποτηρητής τοῦ Χριστοῦ καί ὁ μοναδικός αντιπρόσωπός του πάνω στη Γη! Εἶναι ὁ ἀρχηγός καί ἡ ὁρατή κεφαλή τῆς Ἐκκλησίας! Στο πρόσωπό του συνψίζεται ὁλόκληρη ἡ Ἐκκλησία! Αὐτή ἡ θέση ὅμως εἶναι καθαρά αἱρετική, ἀφοῦ ἡ ἀλήθεια είναι ότι μόνον ὁ Χριστός είναι κεφαλή καί ἀρχηγός τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό διαβάζουμε καί στήν Πρός Εφεσίους ἐπιστολή τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ὅτι δηλαδή ὁ οὐράνιος Πατέρας «αὐτὸν (τὸν Κύριο Ιησού) ἔδωκε κεφαλὴν ὑπὲρ πάντα τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἥτις ἐστί τὸ σῶμα αὐτοῦ» (1, 22-23). Αὐτόν κατέστησε κεφαλή, πάνω από όλους, στήν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἶναι τό σώμα του. (Αρχιμ. Γερβασίου Ραπτοπούλου, Αιρέσεις στην Ελλάδα καί οἱ κακοδοξίες του Παπισμοῦ, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Αθήνα 1996, σσ. 153-154)
Αὐτό ὅμως εἶναι ἀντίθετο στο πνεύμα τῶν ὅσων μελετοῦμε, γιατί ὁ Χριστός κρατάει στα χέρια Του τοὺς ἀστέρες και περπατάει ανάμεσα στις Ἐκκλησίες Του, στις λυχνίες. Αλλά τό ὅτι κρατάει στα χέρια Του τοὺς ἀστέρες σημαίνει πώς δέν κυβερνοῦν τήν Ἐκκλησία οἱ ἐπίσκοποι· τήν κυβερνᾶ ὁ Χριστός.
Τὸ πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας εἶναι τοῦτο· ὅτι ὁ ἐπίσκοπος –ἤ ὁ ἱερέας καί λοιπά– δέν εἶναι ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ· εἶναι ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ Χριστός εἶναι παρών, καί ἔτσι ὁ κληρικός εἶναι ἀπό προσώπου Χριστού,
Ὅταν, ἐπί παραδείγματι, ὁ ἱερέας τελεῖ τήν θεία Λειτουργία, δίνει, δανείζει τα χέρια του στον Χριστό και του λέει: Σύ είσαι ο θύτης και το θύμα. Εσύ είσαι ὁ Θύτης δεν είμαι εγώ, ὁ ἱερέας. Εσύ είσαι, που προσφέρεις και προσφέρεσαι. (Βλ. Ἱερατικόν, Θεία Λειτουργία Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Αθήναι 1981, και 87, 127.) Αλλά όταν ὁ Κύριος προσφέρει, μέ τήν ἔννοια ὅτι Αὐτός ἐνεργεῖ καί προσφέρει τη θυσία, τοῦ ἑαυτοῦ Του τη θυσία, τότε ὁ ἱερέας τί ρόλο παίζει; Απλῶς κινεῖ τά χέρια του, εἶναι ὁ ὑπηρέτης Του· τίποτε ἄλλο. Ὁ Χριστός όμως, ὁ Ὁποῖος προσφέρει καί προσφέρεται, είναι παρών
Ακόμη, στο μυστήριο τῆς ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως, ἄς ποῦμε, θά δεῖτε τὸ ἑξῆς. Ὁ Λατίνος ἱερέας θὰ πεῖ: Ἐγώ σε συγχωρώ. Γιατί; Φυσικό είναι. Ἀφοῦ ὁ Χριστός είναι στον Ουρανό, πῆρε τήν ἐξουσία ὁ ἱερέας, καί τώρα αὐτός συγχωρεῖ πάνω στη Γῆ. Ὁ Ὀρθόδοξος ὅμως θά πεῖ: «Ἡ χάρις τοῦ Παναγίου Πνεύματος διὰ τῆς ἐμῆς ἐλαχιστότητος ἔχοι σε –εἴθε νά σέ ἔχει– λελυμένον καὶ συγκεχωρημένον». Με άλλα λόγια: Εγώ ἄκουσα τὴν ἐξομολόγησή σου. Εγώ δεν κάνω τίποτα. Εγώ ἁπλῶς ἄκουσα, δίνω τήν εὐχή. Ὁ Θεός είναι αυτός πού ἐξετάζει τις καρδιές. Ἄν ἐσύ ἐξομολογήθηκες εἰλικρινά, τότε ὁ Θεός, πού εἶναι παντογνώστης, παντεπόπτης και καρδιογνώστης, θὰ σοῦ δώσει τήν συνχώρηση· ἐάν ὅμως δέν εἶναι εἰλικρινής ἡ ἐξομολόγησή σου, ἀδελφέ μου, μή νομίσεις ὅτι ὑφάρπασες τήν συγχωρητική εὐχή, και τώρα συγχωρήθηκαν οἱ ἁμαρτίες σου! Δέν σε συγχώρησε ὁ Χριστός. Ὁ ἄνθρωπος ἱερέας, πλανάται, ξεγελιέται, ἐξαπατάται, ἄνθρωπος εἶναι· ὁ Χριστός ὅμως ὄχι.
Βλέπετε λοιπόν ποιός εἶναι παρών καί δίνει τήν συγχώρηση; Εἶναι ὁ Χριστός! Βλέπετε τί σημαίνει Ορθοδοξία; Σ' ένα μόνο σημεῖο στάθηκα, κι αυτό μάλιστα εἶναι ἐλάχιστο μπροστά σέ ἄλλα παμμεγέθη.
Ἔτσι, ἀγαπητοί, βλέπουμε πώς ὁ Χριστός εἶναι ἐκεῖνος πού κρατάει τούς ἐπισκόπους στα χέρια Του. Κρατάει τόν ἱερό κλήρο στα χέρια Του ὁ Χριστός... τόν κρατάει στο δεξί χέρι Του!
Αὐτό εἶναι φοβερό, καί ταυτοχρόνως παρήγορο, ὅτι ὁ ἱερός κλῆρος εἶναι στο δεξί χέρι τοῦ Θεοῦ. Φοβερό μέν διότι ανά πᾶσα στιγμή ὁ κληρικός, πού εἶναι στα χέρια τοῦ Χριστοῦ, μπορεῖ νά δεχθεῖ σύνθλιψη, ζούληγμα –Εἶσαι στο χέρι μου, ὑπό τήν προστασία μου, ἀλλά καί σέ ζουλάω ὅμως!– ἀλλά μπορεῖ νά δεχθεῖ καί ἀποδοκιμασία ἢ ἀπόρριψη –Πρόσεξε, γιατί θα σε πετάξω! Αὐτό εἶναι φοβερό. Εἶναι ὅμως καί παρήγορο, διότι κάθε τι που συμβαίνει στήν Ἐκκλησία δέν τό ἐπωμίζεται ἐξ ὁλοκλήρου ὁ ἐργάτης τῆς Ἐκκλησίας στούς ὤμους του, αλλά τό πολύ βάρος πέφτει στον Χριστό· Ἐκεῖνος σηκώνει το βάρος τῆς Ἐκκλησίας Του, γιατί σηκώνει μαζί καί τόν ἐργάτη.
Ὁ ἐργάτης τῆς Ἐκκλησίας, ὁ τίμιος ἐργάτης, αἰσθάνεται τήν ἀσφάλεια τοῦ Κυρίου, μέσα στη φούχτα Του, μέσα στο χέρι τοῦ Κυρίου! Εἶναι πολύ σπουδαῖο τό νά γνωρίζει ὅτι εἶναι στο χέρι τοῦ Χριστοῦ! Ὁ Κύριος βλέπει τούς κόπους τοῦ ἐργάτου, βλέπει τήν πίστη του, βλέπει τήν ἀγάπη του, βλέπει ἀκόμη τίς ἀδικίες καί τίς παραγκωνίσεις που του γίνονται, και ως παντεπόπτης και παντογνώστης Κύριος ἀμείβει δίκαια και ἀποκαθιστᾶ στη Βασιλεία Του τον σωστό εργάτη.
Βλέπετε λοιπόν πόσο φοβερό αλλά και παρήγορο εἶναι γιά τόν ἱερό κλήρο τό ὅτι βρίσκεται στο δεξί χέρι τοῦ Θεοῦ,
Αλλά πριν προχωρήσουμε, αγαπητοί μου, σ' αυτά πού ὁ Κύριος θά πεῖ στόν Ἰωάννη να γράψει στίς ἐπιστολές που θα στείλει στις επτά Εκκλησίες της Μικράς Ἀσίας, εἶναι ἀνάγκη να προτάξουμε μια μικρή, σύντομη εισαγωγή σ' αὐτές τίς ἑπτά ἐπιστολές, τῶν ὁποίων μάλιστα πολλά στοιχεῖα εἶναι ἐπαναλαμβανόμενα.
Κατ' αρχάς, εἶναι φανερό ὅτι ὅταν ὁ Κύριος λέει Γράψε στόν ἄγγελο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐφέσου, για παράδειγμα, δέν σημαίνει ὅτι οἱ ἐπιστολές αυτές στάλθηκαν χωριστά ἀπό τό ὅλο βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, ἀλλά ὅτι στήν κάθε Ἐκκλησία στάλθηκε ὁλόκληρο το βιβλίο, πού μέσα περιεῖχε τήν κάθε ἐπιστολή πού ἀφοροῦσε τήν συγκεκριμένη Ἐκκλησία. Δηλαδή ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἐφέσου μποροῦσε νά βρεῖ τή δική της επιστολή μέσα στο βιβλίο· ἡ Ἐκκλησία τῆς Περγάμου μποροῦσε ὁμοίως νά βρεῖ τή δική της επιστολή... καὶ οὕτω καθεξῆς· ἀλλ᾽ ὅμως κάθε Ἐκκλησία δέχθηκε ξεχωριστα ὁλόκληρο το βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως. Ἐξ ἄλλου οἱ ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀποτελοῦν κλασικούς ἀντιπροσωπευτικούς τύπους τῆς ὅλης, μίας, ἁγίας, καθολικῆς καί ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας.
Ἡ καθολικότητα αυτή τῆς Ἐκκλησίας φαίνεται καί ἀπό τή φράση πού ἐπαναλαμβάνει ὁ Κύριος ατό τέλος κάθε ἐπιστολῆς Του, ἀνεξαρτήτως ἄν αὐτή ἡ ἐπιστολή απευθύνεται σε συγκεκριμένη Ἐκκλησία: «Ὁ ἔχων οὓς ἀκουσάτω τί τὸ Πνεῦμα λέγει ταῖς ἐκκλησίαις» (Συμφώνως πρός τήν Ἀποκάλυψιν (2,7· 11· 17· 29. 3, 6· 13· 22), ὅ,τι λέγει ὁ Χριστός πρός τάς Ἐκκλησίας, λέγει συγχρόνως καί τό Πνεῦμα, ἕκαστον βεβαίως πρόσωπον μέ τόν ιδικόν του τρόπον (Νικολάου Σωτηροπούλου, Τό Ἅγιον Πνεῦμα Γιαχβέ, ἐκδ. ὁ Σταυρός, Ἀθῆναι 2006, σ. 15). Ὅποιος ἔχει αὐτιά, ἂς ἀκούσει τί λέει το Πνευμα τό Ἅγιο στις Ἐκκλησίες. Μά, ἀφοῦ κάθε επιστολή ἀπευθύνεται πρός τήν κάθε μιά Εκκλησία· πῶς λοιπόν στο τέλος κάθε ἐπιστολῆς ἔχει τό «ταῖς ἐκκλησίαις»; Αυτό δείχνει ἀκριβῶς, ἀγαπητοί μου, ὅτι ὅλες οἱ ἐπιστολές ἔχουν τόν συγκεκριμένο τους χαρακτήρα, αλλά ταυτοχρόνως ἀπευθύνονται πρός τήν μία Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. (Ἡ ἀφυπνιστική αυτή πρόσκληση, «ὁ ἔχων οὓς ἀκουσάτω τί τὸ Πνεῦμα λέγει ταῖς Ἐκκλησίαις» –πού στα ευαγγέλια ὑπενθυμίζει τη συνηθισμένη φράση-προτροπή τοῦ Κυρίου «ὁ ἔχων ὦτα ακούειν ἀκουέτω» (Ματθ. 11,15, Μᾶρκ. 4,9, Λουκᾶ 8,8), παρακινώντας στην κατανόηση τῶν βαθέων νοημάτων παραβολών Του– έπαναλαμβάνεται στερεότυπα στο τέλος κάθε ἐπιστολῆς, εἴτε εἰσάγοντας τόν ἐπίλογο στις τρεῖς πρῶτες ἐπιστολές (Αποκ. 2,7· 11· 17) εἴτε λειτουργώντας ως κατακλείδα στις υπόλοιπες (Αποκ. 2, 29· 3, 6· 13· 22), ἐφιστώντας ἔτσι τήν προσοχή τῆς Ἐκκλησίας στο περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς ἀλλά καί στήν ὑπόσχεση πού ἀκολουθεῖ.)
Ακόμα πρέπει νά σᾶς πῶ ὅτι κάθε ἐπιστολή ἔχει ἐντελῶς συγκεκριμένη ἱστορική βάση. Ὅταν μιλάει περἱ τοῦ ἐπισκόπου Αντίπα, ὅπως θὰ δοῦμε παρακάτω, μιλάει για συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Περγάμου, πού εἶναι ὁ ἐπίσκοπός της, ὁ Ἀντίπας· συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο, μέ τό ὅνομα Αντίπας. Ἤ ὅταν, στήν ἐπιστολή πρός τόν ἐπίσκοπο τῆς Ἐφέσου, αναφέρεται στο φαινόμενο των Νικολαϊτών, αὐτῶν τῶν αἱρετικών που είχαν ενσκήψει στην Εκκλησία τῆς Ἐφέσου, αυτό είναι εντελώς συγκεκριμένο καί ἱστορικῶς κατοχυρωμένο.
Ὥστε βλέπουμε ὅτι ἡ προφητεία εξυπηρετεί δύο τουλάχιστον σκοπούς· την παρούσα –την τότε– ἱστορική κατάσταση των συγκεκριμένων Εκκλησιών, αλλά καί τήν μέλλουσα κατάσταση της όλης Ἐκκλησίας, της μιᾶς Ἐκκλησίας. Επομένως οἱ ἑπτά ἐπιστολές προς τίς ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας αποτελούν ἐπτά πτυχές τῆς μίας, ἁγίας, καθολικῆς Ἐκκλησίας, που αφοροῦσαν τόσο τις τότε επτά Εκκλησίες, όσο και την Ἐκκλησία σήμερα, καί σέ κάθε ἐποχή, μέχρι το τέλος τῆς Ἱστορίας. Ἄρα ὅ,τι θά ἀναφερθεῖ στην καθεμιά ἀπό τίς ἑπτά Ἐκκλησίες χωριστά, έχει την ιστορική του διάσταση, αλλά ταυτοχρόνως αναφέρεται καί σέ κάθε σημεῖο τῆς κάθε Ἐκκλησίας, σέ κάθε ἐποχή, καί στήν ἐποχή μας φυσικά.
Γι' αὐτόν τόν λόγο σᾶς εἶπα ὅτι οἱ ἐπιστολές αυτές ἀποκαλύπτουν κάποιες ἀληθινές, κλασικές, αντιπροσωπευτικές πτυχές τῆς Ἐκκλησίας, καί τοῦτο διότι πάντα θά ὑπάρχουν μέσα στήν Ἐκκλησία ἡ πίστη, ὁ ζῆλος, ἡ ραθυμία, ἡ ὑποτίμηση, τά σκάνδαλα, οἱ διωγμοί, οἱ διαστροφές τῆς πίστεως καί τῆς ἠθικῆς, ἀλλά καί γενικά πάντα θά ὑπάρχουν μέσα στήν Ἐκκλησία τά φωτεινά καί τά σκοτεινά πρόσωπα και πράγματα. Κι ἔτσι, ἀφοῦ αὐτά ἐκτίθενται σ' αὐτές τίς ἑπτά ἐπιστολές, ἀποτελοῦν πραγματικότητες τῆς Ἐκκλησίας.
Οἱ ἐπιστολές αὐτές, καί οἱ ἑπτά, ἔχουν συνταχθεῖ στό ἴδιο σχῆμα καί στό ἴδιο ὕφος. Τίς διακρίνει μία έξαρση καί μία ρωμαλεότητα γλώσσας καί ὕφους, σε συνδυασμό με μία αφάνταστη απλότητα καί λιτότητα. Ἔχουν δέ μεταξύ τους καί κάποια κοινά σημεῖα. Τά κοινά αυτά σημεῖα –πού εἶναι ὀκτώ, ἴσως καί περισσότερα– εἶναι τά ἑξῆς:
Πρῶτον. Ἔχουν κοινή προσφώνηση «Τῷ ἀγγέλῳ τῆς (τάδε) ἐκκλησίας γράψον» ('Алоx. 2, 1· 8· 12· 18. 3, 1· 7· .14.). Αὐτή εἶναι μία στερεότυπη ἐπαναλαμβανόμενη προσφώνηση, κοινή καί στίς ἑπτά ἐπιστολές.
Δεύτερον. Ὑπάρχει κοινή εισαγωγή «τάδε λέγει ὁ ...» (ὅπ. παρ.) καί τά λοιπά· για παράδειγμα, «ὁ κρατῶν τοὺς ἑπτὰ ἀστέρας», «ὁ ἔχων τὰς κλεῖς τοῦ παραδείσου», καί οὕτω καθεξῆς.
Αυτό, τό «τάδε λέγει», θυμίζει εἰσαγωγή προφητειῶν Παλαιᾶς Διαθήκης, καί ἀναφέρεται στον Χριστό. Γράψε ὅτι αὐτά λέει ἐκεῖνος πού σοῦ ὑπαγορεύει τώρα να γράψεις· συνεπῶς ὁ Χριστός.
Βλέπετε ἐδῶ αὐτή τήν ἔκφραση; Ἐκεῖ, στήν Παλαιά Διαθήκη, «τάδε λέγει Κύριος», τά ἑξῆς λέγει ὁ Κύριος· ἐδῶ, στην Αποκάλυψη, τά ἑξῆς λέγει ἐκεῖνος πού σοῦ ὑπαγορεύει τώρα να γράψεις τήν ἐπιστολή· ὁ ἴδιος τύπος, «τάδε λέγει».
Καί αὐτός πού ὑπαγορεύει στόν Ἰωάννη νά γράψει τίς ἐπιστολές εμφανίζεται μέ χαρακτηριστικά πού εἶναι παρμένα ἀπό τό προοίμιο (στίχοι 4-8) ἀλλά καί ἀπό τήν εισαγωγική οπτασία (8-20). Για παράδειγμα, «τάδε λέγει ὁ ἀμήν, ὁ μάρτυς ὁ πιστὸς καὶ ἀληθινός, ἡ ἀρχὴ τῆς κτίσεως τοῦ Θεοῦ...»· ἤ, ἀκόμη, «τάδε λέγει ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος...» και ούτω καθεξής. ('Aлoκ. 2, 8. 3, 14.)
Τρίτον, «οἶδά σου τα ἔργα» ('Aлoκ. 2, 9· 19. 3, 1· 8· 15.). Και αυτή είναι μία στερεότυπη φράση μέσα στις επτά ἐπιστολές, που φανερώνει τόν παντεπόπτη Χριστό, «οἶδά σου τα ἔργα», δηλαδή γνωρίζω τά ἔργα σου! Αυτό σημαίνει ὅτι ὁ Χριστός γνωρίζει τα πάντα· καί ἄλλοτε μεν έπαινεί, ἄλλοτε δέ ἐπιπλήττει.
Από τίς ἑπτά ἐπιστολές, ή μία δέν ἔχει κανέναν ἔπαινο, παρά μόνο ἐπίπληξη· μιά άλλη επιστολή δεν ἔχει καμμία ἐπίπληξη, αλλά μόνον ἔπαινο· οἱ ἄλλες πέντε ἐπιστολές ἀναμίξ, ἔχουν καί ἔπαινο καί ἐπίπληξη, ἔχουν καί τά δύο ταυτοχρόνως.
Τέταρτον. Ἄλλη στερεότυπη φράση: «Ὁ ἔχων οὖς ἀκουσάτω» ('Aлoκ. 2, 7· 11· 17· 29. 3, 6· 13· 22.), δηλαδή αυτός πού ἔχει αὐτί ἄς ἀκούσει. Ἐδῶ ἐφιστᾶται ἡ προσοχή τῶν παραληπτών, αναγνωστῶν ἤ ἀκροατῶν τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκαλύψεως.
Πέμπτον. Συχνά συναντᾶται ἡ φράση «Τῷ νικῶντι...» ('Aлoκ. 2, 7· 17· 20.), σ' αὐτόν πού νικάει... Δίνονται ὑποσχέσεις προς τούς πιστούς, ἀλλά καί τούς γενναίους ἀγωνιστές.
Ἕκτον. Ἐμφανίζεται ὁ Χριστός ως νικητής τοῦ κόσμου, γιατί «ἔρχεται ταχύ» ('Aлoκ. 3, 11. 22, 7· 12.), ἔρχεται γρήγορα.
Ἕβδομον. Ἐμφανίζεται ἡ κρισιμότητα τῆς θέσεως ὅλων τῶν Ἐκκλησιῶν πού ἀναφέρθηκαν. Αὐτό φαίνεται ἀπ' αὐτό πού ὁ Χριστός λέει: «εἰ δὲ μή, ἔρχομαί σοι ταχὺ καὶ κινήσω τὴν λυχνίαν σου ἐκ τοῦ τόπου αὐτῆς» ('Aлoκ. 2, 5· 16.). Δηλαδή, ἄν δέν μέ ἀκούσεις, θά ἔρθω γρήγορα σ' ἐσένα καί θά σε ταρακουνήσω, θα σε βγάλω από τη θέση σου. Συνεπῶς, ἀνά πᾶσα στιγμή, ἡ θέση τῆς κάθε Ἐκκλησίας εἶναι κρίσιμη.
Καί, τέλος, ὄγδοον. Ἡ κάθε Ἐκκλησία ἔχει συγκεκριμένη γεωγραφική θέση· καί ἔχει τή θέση ἐκείνη που τῆς καθόρισε ὁ Χριστός, ἐκεῖ πού τή φύτεψε, ἐκεῖ πού τήν ἔστησε ὁ Χριστός. Ὅπως θά ἔλεγα κι ἐγώ ὅτι ὁ Θεός μέ φύτεψε στη Λάρισα· τόν ἄλλο τόν φύτεψε ἐκεῖ, ἀλλοῦ ἔστειλε τους Αποστόλους Του και ἵδρυσαν τίς κατά τόπους Ἐκκλησίες.
Θυμηθεῖτε, ὅταν ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἤθελε να πάει στη Βιθυνία, πρός τήν Ἄγκυρα, να στραφεῖ δηλαδή ἀνατολικά τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἐνῶ βρισκόταν στην Τρωάδα, κοντά στα Δαρδανέλια, ὁ Κύριος τοῦ εἶπε: Ὄχι· θά περάσεις δυτικά, θά περάσεις ἐπί εὐρωπαϊκοῦ ἐδάφους. (Πράξ. 16, 6-10.)
Ποιός εἶναι λοιπόν αυτός πού καθορίζει τά γεωγραφικά ὅρια μιᾶς Ἐκκλησίας; Ὁ Χριστός. Ὅταν λοιπόν ὁ Χριστός λέει «καὶ κινήσω την λυχνίαν σου ἐκ τοῦ τόπου αὐτῆς», σημαίνει ὅτι Ἐκεῖνος καθορίζει τά γεωγραφικά ὅρια, ὅτι Ἐκεῖνος μπορεῖ πράγματι να κινήσει τήν λυχνία, δηλαδή τήν κάθε Ἐκκλησία, ἀφοῦ Ἐκεῖνος καθόρισε τόν τόπο τῆς κάθε Ἐκκλησίας.
Αὐτά τά πολύ λίγα εἶχα νά πῶ, ἀγαπητοί μου, σάν μιά μικρή εισαγωγή στίς ἑπτά ἐπιστολές πού ἀκολουθοῦν.
Και τώρα, με τη βοήθεια του Θεού, μπαίνουμε στό 2ο κεφάλαιο. Μέχρι τώρα έχουμε κάνει ὁκτώ ὁιμιλίες, αναφερόμενες στο 1ο κεφάλαιο· πολύ βιαστικές, πολύ γρήγορα, σχεδόν τρέχαμε... Όπως βλέπετε, τρέχουμε! Μπαίνουμε λοιπόν στο 2ο κεφάλαιο, στον Θεόν, που, μαζί μέ τό 3ο, αναφέρεται στίς ἑπτά ἐπιστολές που ἀποστέλλει ὁ Κύριος.
Ἡ πρώτη ἐπιστολή εἶναι πρός τήν Ἐκκλησία της Ἐφέσου· ἀκοῦστε την:
«Τῷ ἀγγέλῳ τῆς ἐν Ἐφέσῳ ἐκκλησίας γράψον·τάδε λέγει ὁ κρατῶν τοὺς ἑπτὰ ἀστέρας ἐν τῇ δεξιᾷ αὐτοῦ, ὁ περιπατῶν ἐν μέσῳ τῶν ἑπτὰ λυχνιῶν τῶν χρυσῶν· οἶδα τὰ ἔργα σου καὶ τὸν κόπον σου καὶ τὴν ὑπομονήν σου, καὶ ὅτι οὐ δύνῃ βαστάσαι κακούς, καὶ ἐπείρασας τοὺς λέγοντας ἑαυτοὺς ἀποστόλους εἶναι, καὶ οὐκ εἰσί, καὶ εὗρες αὐτοὺς ψευδεῖς· καὶ ὑπομονὴν ἔχεις, καὶ ἐβάστασας διὰ τὸ ὄνομά μου, καὶ οὐ κεκοπίακας. ἀλλὰ ἔχω κατὰ σοῦ, ὅτι τὴν ἀγάπην σου την πρώτην ἀφῆκας. μνημόνευε οὖν πόθεν πέπτωκας, καὶ μετανόησον καὶ τὰ πρῶτα ἔργα ποίησον· εἰ δὲ μή, ἔρχομαί σοι ταχὺ καὶ κινήσω τὴν λυχνίαν σου ἐκ τοῦ τόπου αὐτῆς, ἐὰν μὴ μετανοήσῃς. ἀλλὰ τοῦτο ἔχεις, ὅτι μισεῖς τὰ ἔργα τῶν Νικολαϊτῶν, ἃ κἀγὼ μισῶ. Ὁ ἔχων οὖς ἀκουσάτω τί τὸ Πνεῦμα λέγει ταῖς ἐκκλησίαις. Τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, ὁ ἐστιν ἐν τῷ παραδείσῳ τοῦ Θεοῦ μου.» (Αποκ. 2, 1-7.)
Τί ὡραῖο τό κείμενο, ἀγαπητοί μου! Καί ἄν κανείς ἔχει μάθει καί λίγα γραμματάκια... νά, αυτά τα λίγα πού μαθαίνουμε στο Γυμνάσιο. Αλλά τώρα πιά δέν μαθαίνουν στο Γυμνάσιο αυτά τα λίγα γραμματάκια! Τώρα μαθαίνουν ἄλλα πράγματα· δεν ξέρω τί μαθαίνουν! Πάντως ἐκεῖνα τὰ λίγα Ἀρχαῖα πού μαθαίναμε κάποτε στο σχολείο, τα κουτσά, τα στραβά, μᾶς βοηθούν τουλάχιστον να καταλαβαίνουμε λιγάκι την Αγία Γραφή. (Ὁ π. Ἀθανάσιος δέν ἔχανε τήν εὐκαιρία να τονίζει την μεγάλη ἀξία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς· γι' αυτό καί στίς ὁμιλίες του πρῶτα ἀνεγίνωσκε τήν Γραφή και τους Πατέρες στο πρωτότυπο, και στη συνέχεια μετέφραζε καί σχολίαζε. Επίσης εξέφραζε τήν ἔντονη δυσαρέσκεια και βαθειά του λύπη στη μεθοδευμένη αλλοίωση τῆς ἑλληνικῆς καί στή βαθμιαία απομάκρυνσή μας, κυρίως μέσω του σχολείου, ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική, που σκοπό έχει τήν ἀποξένωση τοῦ λαοῦ μας ἀπό τήν πλούσια πνευματική του παράδοση, την ἀποκοπή του από τις ρίζες του και τελικά τόν παντελῆ ἀφανισμό τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ μας πολιτισμού.)
Τί ὡραῖο λοιπόν τό κείμενο... τί ὡραῖο! Καί μάλιστα σκεφθεῖτε ὅτι αὐτά γράφηκαν πρωτοτύπως! Όταν πῆρε τό φτερό, τόν κονδυλοφόρο να γράψει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ εὐαγγελιστής, καί οἱ ἄλλοι Ἀπόστολοι, ἔγραψε αυτές τίς ἴδιες λέξεις πού ἐμεῖς σήμερα διαβάζουμε! Για σκεφθεῖτε, τί ζεστασιά ἔχουν αὐτές οἱ λέξεις! Είμαστε Ἕλληνες, καί ἔχουμε αὐτό τό μεγάλο προνόμιο, να διαβάζουμε το κείμενο στη γλώσσα μας, τις λέξεις ὅπως βγῆκαν από το στόμα τοῦ Χριστοῦ, ζεστές-ζεστές, όμορφες, γραμμένες πάνω στην μεμβράνη! Ετσι τίς διαβάζουμε! Τί ὡραῖο αὐτό!
Καταρχάς, εἴδατε αὐτό τό πραγματικά παιδαγωγικό στοιχεῖο στήν ἐπιστολή; Στήν ἀρχή τόν ἐπαινεῖ τόν ἄγγελο τῆς Ἐφέσου· μετά ὅμως τόν κατηγορεῖ· λέει: Παρά ταῦτα, ἔχω κάτι ἐναντίον σου· ὅτι ἄφησες τήν ἀγάπη σου τήν πρώτη! Αλλά ἔχεις καί κάτι καλό... καί λοιπά. Είναι αυτό το παιδαγωγικότατο στοιχεία, μιά στο καρφί και μιά στο πέταλο. Θα του αναφέρει, με ειλικρίνεια φυσικά, καί τά καλά και τα άσχημα στοιχεία του. Ὅλα αὐτά, αγαπητοί μου, που αποτελούν στοιχεία τῆς Ἐκκλησίας μας, δηλαδή του εαυτού μας, και τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ, ξετυλίγονται μέσα στην επιστολή.
Καί μέ τή βοήθεια του Θεού, προχωρούμε να την ἀναλύσουμε: «Τῷ ἀγγέλω τῆς ἐν Ἐφέσῳ ἐκκλησίας γράψον.» (Αποκ. 2, 1.). Καί στόν ἐπίσκοπο τῆς Ἐκκλησίας της Εφέσου γράψε.
Ως πρώτη ἀπό τίς ἑπτά Εκκλησίες ἐκλέγεται ἡ Ἔφεσος, πού τήν ἐποχή ἐκείνη ήταν κέντρο και προτεύουσα τῆς Ἀνθυπατικής Ασίας, ὅπως λεγόταν τότε ή Μικρά Ασία. (Στα ρωμαϊκά χρόνια δὲν ὑπῆρχε ὁ ὄρος Μικρά Ασία. Όνομαζόταν Ανθυπατική Ασία ἐπειδή διοικεῖτο ἀπό ἀνθύπατο (procesul). Ἡ Ἔφεσος, πανάρχαια ιωνική κοσμοπολίτικη πόλη, βρισκόταν στα παράλια της Λυδίας, στο Ικάριο πέλαγος. Προσαρτήθηκε στο ρωμαϊκό κράτος το 133 π.Χ. με διαθήκη τοῦ βασιλέως τῆς Περγάμου Αττάλλου Γ΄ τοῦ Φιλομήτορος, κι ἔγινε ἡ πρωτεύουσα τῆς ρωμαϊκῆς ἐπαρχίας τῆς ᾿Ανθυπατικῆς Ασίας (Asia proconsularis). Η ύπαρξή της μαρτυρεῖται ἀπὸ τὸ 1020 π.Χ. Την ονόμαζαν Αγορά τῆς Ἀσίας ἐπειδή σ' αυτήν κατέληγαν οι περισσότεροι ἐμπορικοί δρόμοι τῆς Ἀνατολῆς, ὁ Ὅμηρος Ἀφνειόν Κόρινθον, ἐνῶ ὁ Κικέρων Φῶς ὅλης τῆς Ἑλλάδος (Lumen totius Graeciae). Πάντως ἡ ἴδια διακήρυττε πώς είναι «η πρώτη τῆς Ἀσίας κάλλει καὶ μεγέθει καὶ λαμπροτάτη καὶ μητρόπολις» (C1G 2992).)
Ἐκεῖ στήν Ἔφεσο ὑπῆρχε ναός τῆς ἐφεσίου Αρτέμιδος, θεᾶς τῆς γονιμότητος, που ήταν ισότιμη με την Δήμητρα τῆς ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδος, καί ὄχι ἀντίστοιχη μέ τήν Ἀρτέμιδα, τή θεά του κυνηγίου. Ἔχει πολλή σημασία αὐτό πού σᾶς λέω γι' αυτό καί σᾶς κάνω αυτήν τήν ἱστορική τοποθέτηση - πλαισίωση, γιά νά ἀντιληφθεῖτε τί δημιουργήθηκε σ' αὐτή τήν πόλη.
Ὁ ναός της θεωρεῖτο ὡς ἕνα ἀπό τά ἑπτά θαύματα τοῦ ἀρχαίου κόσμου! (Αὐτά ἦταν τὰ ἑξῆς: οἱ Πυραμίδες τῆς Γκίζας στήν Αἴγυπτο, οἱ κρεμαστοί Κήποι στην Βαβυλώνα, ο Φάρος τῆς Ἀλεξανδρείας στήν Αἴγυπτο, ὁ ναός της Αρτέμιδος στήν Ἔφεσο, το Μαυσωλείο στην Αλικαρνασσό, ὁ Κολοσσός στη Ρόδο και το χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τοῦ Διός στην Ολυμπία.) Ήταν πολύ ὡραῖος ὁ ναός, τόν ὁποῖο καί ἔκαψε ὁ Ἡρόστρατος γιά νά ἀποκτήσει δόξα ἀπό τήν ἀνάποδη! (Στράβωνος Γεωγράφου, Γεωγραφικά, 14.1.22.1-18: «Τὸν δὲ νεὼν τῆς Ἀρτέμιδος πρῶτος μὲν Χερσίφρων ἠρχιτεκτόνησεν, εἶτ᾽ ἄλλος ἐποίησε μείζω· ὡς δὲ τοῦτον Ηρόστρατος τις ἐνέπρησεν ... ἐξ ἱεροσυλίας καὶ ἀποστερήσεως φιλοδοξεῖν».) Συγκέντρωνε δέ, καί ἡ πόλη καί ὁ ναός, ὅλους τούς πληθυσμούς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας που πήγαιναν να λατρέψουν την Αρτέμιδα.
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος μάλιστα θα γράψει ὅτι εἶχε μείνει κάπου δύο χρόνια στήν Ἔφεσο, ἴσως καί πιό πολύ, ὥστε νά ἀκούσει τό κήρυγμά του όλη ή Ασία. Πῶς ἄκουσε τό κήρυγμά του ὅλη ἡ Ασία, μένοντας ὁ ἴδιος στήν Ἔφεσο; Ἔρχονταν οἱ ἄνθρωποι στην πρωτεύουσα, ὄχι μόνο για ψώνια καί γιά δουλειές και για ὑποθέσεις, ἀλλά καί γιά τήν λατρεία τῆς Ἀρτέμιδος. Ἐκεῖ ἔβρισκαν τόν Παῦλο, ὁ ὁποῖος μιλοῦσε καθημερινά σε μία σχολή κάποιου Τυράννου, ὅπως ἦταν τό ὄνομά του· καί ἀπό τήν σχολή ἐκείνη, μέσα σε δύο χρόνια, πέρασε ὅλη ἡ Ἀσία, ὅπως γράφουν οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. (Βλ. Πράξ. 19, 9-10)
Ακόμη, στην πόλη αυτή είχε το κέντρο της δράσεώς του καί τῶν ἱεραποστολικών του εξορμήσεων και αυτός ακόμη ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης, ὅπως καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος πού σᾶς ἀνέφερα.
Πρῶτος ἐπίσκοπος τῆς Ἐφέσου, τῆς μεγάλης αυτῆς πόλεως, ὑπῆρξε ὁ Τιμόθεος, πρός τόν ὁποῖο ἔστειλε ὁ ἀπόστολος Παῦλος δύο επιστολές. Είναι όμως άγνωστο ἐάν τότε που στέλνεται ή επιστολή αυτή του Κυρίου, ἐνσωματωμένη στο βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, ζοῦσε ὁ Τιμόθεος ή τον είχε διαδεχθεῖ ὁ ἀναφερόμενος ἀλλά καί ἐπαινούμενος ἀπό τόν ἅγιο Ἰγνάτιο Ονήσιμος. (Βλ. ἁγ. Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου, Πρὸς Ἐφεσίους, PG 5, 645 Α: «Ἐπεὶ οὖν τὴν πολυπληθίαν ὑμῶν ἐν ὀνόματι Θεοῦ ἀπείληφα ἐν Ὀνησίμῳ, τῷ ἐν ἀγάπῃ ἀδιηγήτῳ, ὑμῶν δὲ ἐν σαρκὶ ἐπισκόπῳ· ὃν εὔχομαι κατὰ Ἰησοῦν Χριστὸν ὑμᾶς ἀγαπᾶν, καὶ πάντας ὑμᾶς αὐτῷ ἐν ὁμοιότητι εἶναι. Εὐλογητὸς γὰρ ὁ χαρισάμενος ὑμῖν ἀξίοἷς οὐσι τοιοῦτον ἐπίσκοπον κεκτῆσθαι».) Δέν το ξέρουμε.
Πάντως, εἴτε ὁ Ὀνήσιμος είναι, πού ἐπαινεῖται ἀπό τόν ἅγιο Ἰγνάτιο, εἴτε ο Τιμόθεος, πού ἐπαινεῖται ἀπό τόν ἀπόστολο Παῦλο, (Βλ. Κολ. 4, 9. Φιλήμ. 10-12.) καί οἱ δυὸ αὐτοί εἶναι ἅγιοι. Αλλά τό ὅτι ὁ Κύριος ἀπευθύνεται πρός τόν ἐπίσκοπο τῆς Ἐφέσου μέ τά ψεγάδια του, αγαπητοί μου, αυτό δίνει πολύ θάρρος σ' ἐμᾶς. Γιατί θάρρος; Γιά νά μή νομίσουμε ὅτι ἅγιος σημαίνει ἰδεατός άνθρωπος.
Προσέξτε: ἰδεατός ἄνθρωπος δέν ὑπάρχει· ἁπλῶς ὑπάρχει ἀγωνιζόμενος ἄνθρωπος. Καί ἡ ἁγιότητα βρίσκεται μέσα στόν χῶρο τῆς ἀγωνιστικότητος, καί ὄχι τῆς ἰδεατότητος. Ας το πάρουμε εἴδηση αυτό. Καί τό λέω γιά νά μή νομίσουμε ὅτι ἡ ἁγιότητα, γιά τήν ὁποία καλούμαστε, (Βλ. Λευιτ. 20, 7· 26. Ησ. 1, 46. Α΄ Κορ. 4, 16. 11, 1. 14, 20. 15, 58. Ἐφεσ. 5, 1. Φιλιπ. 3, 17. Α΄ Πέτρ. 1, 16. Αποκ. 22, 11. κ.ά.) εἶναι τόσο μακριά μας, ὥστε νά εἶναι ἀδύνατον ποτέ νά τήν ἐγγίσουμε. Ὄχι· εἶναι πλάνη! Δουλειά τοῦ διαβόλου είναι αυτή, νά μᾶς πεῖ δηλαδή ὅτι ἡ ἁγιότητα είναι ἰδεατή καί ὅτι ἐμεῖς δέν τή φθάνουμε, γιά νά μᾶς φάει ὁ διάβολος! (Πρβλ. Α΄ Πέτρ. 5, 8.) Ὄχι, ἀγαπητοί μου· ἡ ἁγιότητα εἶναι ἀγωνιζόμενη.
Ακόμη, στην πόλη τῆς Ἐφέσου ἐμφανίσθηκαν πολύ νωρίς, ἤδη ζῶντος τοῦ ἀποστόλου Παύλου, οἱ ἰουδαΐζοντες καί γνωστικίζοντες αἱρετικοί. (Ἰουδαΐζοντες ὀνομάζονταν οἱ Χριστιανοί Ἑβραῖοι πού προέρχονταν κυρίως από τη συντηρητική θρησκευτική ομάδα των Φαρισαίων. Αὐτοί δίδασκαν ὅτι οἱ ἐξ ἐθνῶν Χριστιανοί δέν θά σώζονταν μέ μόνη τή μετοχή τους στήν Ἐκκλησία· γι᾿ αὐτό ὄφειλαν τουλάχιστον νά ὑποστοῦν τήν περιτομή, πού ἡ ἑβραϊκή θρησκεία ἐπέβαλλε, καί νά τηροῦν τόν ἑβραϊκό νόμο. Οἱ Γνωστικοί, ἀπό τήν ἄλλη, ἦταν διάφορες θρησκευτικές ομάδες τῶν πρώτων τεσσάρων αἰώνων μ.Χ. πού πίστευαν σ' ἕνα σωτηριολογικό θρησκευτικό σύστημα βασισμένο στην ημιδιαισθητική μυστικιστική έννοια τῆς Γνώσεως. Στις περισσότερες περιπτώσεις ἀποδέχονταν ὡς λυτρωτική θεότητα τόν Ἰησοῦ Χριστό, προσδίδοντάς του όμως διαφορετικές ιδιότητες ἀπ' ὅ,τι ὁ Χριστιανισμός. Βλ. Α΄ Τιμ. 1, 5-11.)
Ὅταν ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐρχόταν ἀπό τήν Ελλάδα καί κατευθυνόταν πρός τήν Ἱερουσαλήμ, ἐπειδή δέν εἶχε καιρό καί βιαζόταν να προλάβει τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς στά Ἱεροσόλυμα, κάλεσε τους πρεσβυτέρους τῆς Ἐφέσου νά τόν περιμένουν στη Μίλητο· ἐκεῖ τούς μίλησε καί τούς εἶπε τά ἑξῆς:
«Ἐγὼ γὰρ οἶδα τοῦτο, ὅτι εἰσελεύσονται μετὰ τὴν ἄφιξίν μου λύκοι βαρεῖς εἰς ὑμᾶς μὴ φειδόμενοι τοῦ ποιμνίου· καὶ ἐξ ὑμῶν αὐτῶν ἀναστήσονται άνδρες λαλοῦντες διεστραμμένα τοῦ ἀποσπάν τοὺς μαθητὲς ὀπίσω αὐτῶν.» (Πράξ. 20, 29-30.). Εγώ γνωρίζω τοῦτο, λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, ὅτι μετά την άφιξη και αναχώρησή μου θά εἶσχωρήσουν ανάμεσά σας λύκοι ἄγριοι! καί δέν θά λυποῦνται τό ποίμνιο, αλλά θα το κατασπαράζουν! Αλλά κι από σᾶς τους ίδιους, ἐσᾶς τούς κληρικούς, θα βγούν κάποιοι πού θά διδάσκουν διεστραμμένα πράγματα, θά εἶναι αἱρετικοί, με σκοπό να παρασύρουν τους μαθητές από πίσω τους, νά τούς κάνουν οπαδούς και να τούς ἀπομακρύνουν ἀπό τήν Ἐκκλησία.
Θα γράψει δέ καί στήν πρώτη ἐπιστολή του προς τόν Τιμόθεο, πού ἦταν ἐπίσκοπος τῆς Ἐφέσου, τά ἑξῆς: «Καθὼς παρεκάλεσά σε προσμεῖναι ἐν Ἐφέσῳ ... ἵνα παραγγείλῃς τισὶ μὴ ἑτεροδιδασκαλεῖν μηδὲ προσέχειν μύθοις καὶ γενεαλογίαις ἀπεράντοις» (Α΄ Τιμ. 1, 3-4.). Σε παρακάλεσα να παραμείνεις στήν Ἔφεσο, για να παραγγείλεις σε μερικούς νά μή διδάσκουν ξένες διδασκαλίες, ἀλλότριες διδασκαλίες, οὔτε νά δίνουν προσοχή σέ παραμύθια καί σέ ἀπέραντες γενεαλογίες.
Τί εἶναι αὐτή ἡ ἑτεροδιδασκαλία καί οἱ μύθοι και οἱ ἀπέραντες γενεαλογίες; Κυρίως αναφέρονται στούς Γνωστικίζοντες. Συγκεκριμένα, οἱ ἀπέραντες γενεαλογίες εἶναι οἱ ἑξῆς. Οἱ Γνωστικοί ἔλεγαν ὅτι μεταξύ του ἀγαθοῦ Θεοῦ καί τοῦ κόσμου υπάρχουν τριάντα θεότητες. Ἡ τελευταία θεότητα, πού ἐπικοινωνεῖ μέ τήν εἰκοστή ἔνατη ἀλλά ἐπικοινωνεῖ καί μέ τή γῆ, εἶναι ὁ Ἰησοῦς Χριστός. Ἡ τελευταία θεότητα! Καί αὐτές ἐδῶ τώρα οἱ ἀπέραντες γενεαλογίες είναι οἱ ἀτέλειωτες συζητήσεις για το ποιός θεός γέννησε τόν ἕνα θεό και ποιός γέννησε τόν ἑπόμενο θεό. (Ἕνα Γνωστικό σύστημα με μόνο δύο θεούς δέν θά ἦταν καί τόσο εντυπωσιακό· γι' αὐτό καί οἱ αἱρεσιάρχες φρόντιζαν νά ἀναπτύσσουν πολυπλοκότερες ιεραρχίες, ὥστε νά δικαιολογεῖται ἐκ τῆς πολυπλοκότητος ἡ ἐνέργεια τῆς ἀποκαλύψεως. Με την πάροδο τοῦ χρόνου ἔπρεπε νά προστίθενται και νέες θεότητες. Ἔτσι, αναπτύχθηκαν ὁλόκληρες Γνωστικές μυθολογίες. Από τα ονόματα καί τίς ἰδιότητες τῶν θεοτήτων συμπεραίνουμε γιά τόν χῶρο προελεύσεως καί τόν χρόνο αναπτύξεως τοῦ κάθε συστήματος. Σε κάποιες Γνωστικές ομάδες ἐπικρατοῦν τά ἀστρολογικά στοιχεῖα (οἱ αἰῶνες εἶναι οἱ 7 πλανήτες, τα 12 ζώδια, οἱ 365 κόσμοι κ.λπ.), ἐνῶ σέ ἄλλες ἐπικρατοῦν ἰουδαϊκά ονόματα ἤ προσωπικότητες.)
Αὐτά ἔλεγαν οἱ αἱρετικοί, οἱ Γνωστικοί, οἱ ὁποῖοι ἀνακάτευαν Χριστιανισμό, Ἰουδαϊσμό, φιλοσοφία, μυστήρια ἀποκρυφιστικών θρησκειῶν, καί τά ἔκαναν ὅλα ἕνα χαρμάνι. Καί ἔτσι, μιλώντας ὁ Ἀπόστολος γιά τήν κατάσταση εκείνη, παίρνουμε μία εικόνα γιά τό ποιά ἦταν τότε ἡ Ἔφεσος.
Ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος, ἐπίσης, γράφει στήν ἐπιστολή του Πρός Ἐφεσίους καί ἐπισημαίνει αὐτούς τούς γνωστικίζοντες αἱρετικούς, πού ὀνομάζονταν Δοκῆτες. (PG 5, 657B: «Μὴ πλανάσθε, ἀδελφοί μου· οἱ οἰκοφθόροι βα-σιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσν. Εἰ οὖν οἱ κατὰ σάρκα ταῦτα πράσσοντες ἀπέθανον, πόσῳ μᾶλλον ἐάν τις πίστιν Θεοῦ ἐν κακῇ διδασκαλία φθείρῃ, ὑπὲρ ἧς Ἰησοῦς Χριστὸς ἐσταυρώθη; Ὁ τοιοῦτος, ῥυπαρὸς γενόμενος, εἰς τὸ πῦρ τὸ ἄσβεστον χωρήσει, ὁμοίως καὶ ὁ ἀκούων αὐτοῦ». Κατά τούς Δοκῆτες, ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἦταν μόνο Θεός. Δέν ἦταν πραγματικός ἄνθρωπος, μέ σάρκα καί αίμα, παρά μόνο φαινόταν νά ἔχει αὐτήν τήν μορφή (δοκεῖν φαίνεσθαι). Ὁ Δοκητισμός οδήγησε στον Μονοφυσιτισμό, δηλαδή στήν ἄρνηση τῆς ἀνθρώπινης φύσεως τοῦ Χριστοῦ. Ἐνῶ ἄλλοι αἱρετικοί απέρριπταν τήν θεότητα τοῦ Χριστοῦ, αὐτοὶ ἀρνοῦνταν τήν ἀνθρωπότητά Του.)
Ὣς ἐδῶ νομίζω πώς πλαισιώσαμε το θέμα μας από πλευρᾶς, θα λέγαμε, πολιτιστικής· να δούμε τώρα πώς θα τοποθετηθεῖ ὁ Χριστός, με την επιστολή του αυτή, ὡς πρός τήν Ἐκκλησία τῶν Ἐφεσίων,
Ἡ ἐπιστολή αυτή που στέλνει ὁ Κύριος έχει μία ἐπιγραφή, ὅπως κάθε ἐπιστολή. Ἡ ἐπιγραφή αναφέρει καί παρουσιάζει τον αποστολέα και τα χαρακτηριστικά του. Νά ἡ ἐπιγραφή τῆς ἐπιστολῆς: «τάδε λέγει ὁ κρατῶν τοὺς ἑπτὰ ἀστέρας ἐν τῇ δεξιᾷ αὐτοῦ, ὁ περιπατῶν ἐν μέσῳ τῶν ἑπτὰ λυχνιῶν τῶν χρυσών» (Αποκ. 2, 1.).
Ποιός εἶναι ὁ ἀποστολέας, καί ποιά τα χαρακτηρστικά του; Είναι αυτός πού είπε στον ευαγγελιστή Ιωάννη να γράψει την επιστολή. Είναι αυτός που κρατά τούς ἑπτά αστέρες στο δεξί του χέρι και περπατάει άνάμεσα στίς ἑπτά λυχνίες.
Ἡ εἰκόνα αὐτή, ὅπως βλέπετε, ἀγαπητοί μου, εἶναι παρμένη ἀπό τήν εἰσαγωγική οπτασία. (Βλ. Αποκ. 1, 8-20.) Υπάρχει ὅμως μία διαφορά. Αντί νά πεῖ «ὁ ἔχων ἐν τῇ δεξιᾷ χειρἱ ἀστέρας ἑπτὰ», λέει «ὁ κρατῶν τοὺς ἑπτὰ ἀστέρας»· πού ἐδῶ τό κρατῶ δείχνει κάτι πολύ εντονότερο ἀπό τό ἔχω. (Πρβλ. Ἰωάν. 10, 28.) Ἐπίσης, ἀντί νά πεῖ ὅτι εἶναι «ἐν μέσῳ τῶν ἑπτὰ λυχνιῶν» (Αποκ. 1, 13.), ἐδῶ λέει «ὁ περιπατῶν ἐν μέσῳ τῶν λυχνιῶν», πού εἶναι δυναμικότερο ἀπό τήν ἔκφραση αὐτός πού βρίσκεται ανάμεσα στις λυχνίες. (Η φράση «ὁ περιπατῶν ἐν μέσω τῶν λυχνιῶν» παραπέμπει σε προφητεῖες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (Βαρ. 3, 36. 3, 38. Ιεζ. 34, 11. 34, 23-25. 37, 22-27. Βλ. Ἰωάν. 1, 1. 1, 14. Β' Κορ. 6, 16). Βλ. Νικολάου Σωτηροπούλου, Ὁ Ἰησοῦς Γιαχβέ, ἔκδ. Ὁ Σταυρός, Ἀθῆναι 1988, σ. 307, ὅπως καί τοῦ ἰδίου, Ἀντιχιλιαστικόν Εγχειρίδιον, ἔκδ. Ὁ Σταυρός, ᾿Αθῆναι 1978, σ. 68.)
Καί μπαίνει στο κύριο θέμα: «οἶδα τὰ ἔργα σου καὶ τὸν κόπον σου καὶ τὴν ὑπομονήν σου» (Αποκ. 2, 2.).
«Οἶδα», γνωρίζω. Ἐδῶ ὁ Χριστός δηλώνει ὅτι γνωρίζει τα πάντα.
Πολλές φορές, ἀγαπητοί μου, λέμε: Δέν βλέπει ὁ Χριστός αὐτόν τόν ἱερέα τῆς ἐνορίας μας; Δέν τόν βλέπει; Δεν βλέπει τί κάνει ὁ ἄλλος ὁ παπάς, πού κάνει ἐτοῦτο, κάνει ἐκεῖνο, κάνει τό ἄλλο; Δεν βλέπει ἐκεῖνον τόν ἐπίσκοπο; Δέν βλέπει ἐκεῖνον τόν πατριάρχη; Δέν βλέπει ἐκεῖνον τόν παρακάτω, τόν παραπέρα; Δέν τά βλέπει αὐτὰ ὁ Χριστός,
Αγαπητοί μου, τί λέτε; δέν τά βλέπει ὁ Χριστός; Καί βέβαια τα βλέπει! Τώρα, το γιατί τά ἀφήνει... Βέβαια, Ἐκεῖνος ξέρει το γιατί. Αλλά κάτι πού μπορεῖ νά ξέρουμε καί ἐμεῖς εἶναι τό ἑξῆς: ανάλογα μέ τόν λαό εἶναι καί οἱ ἱερεῖς του· νά τό ξέρετε αυτό. Λέμε: Ὁ παπάς τῆς ἐνορίας μας δέν εἶναι καλός. Γιατί, δηλαδή; ἡ ἐνορία εἶναι καλή; οἱ Χριστιανοί τῆς ἐνορίας εἶναι καλοί; Ἐξ ἄλλου, αυτοί ἔδωσαν τόν ἱερέα· από τα δικά τους παιδιά εἶναι ὁ ἱερέας· ἄλλωστε, ὁ λαός δίνει τούς ἱερεῖς. Προσέξτε: ὁ λαός δίνει τούς ἱερεῖς! καί οἱ ἱερεῖς διαμορφώνουν τόν λαό. Συνεπῶς τί ὑπάρχει; Υπάρχει ένας άντικατοπτρισμός λαού και κλήρου. Ανάλογα λοιπόν μέ τόν λαό, είναι και οι ιερείς. Και για να τιμωρηθεῖ ὁ λαός, ἐπιτρέπει ο Θεός να υπάρχουν κακοί ποιμένες. Αλλο βεβαίως τὸ ὅτι ὁ Θεός θα τιμωρήσει τους κακούς ποιμένες· ἕτερον εκάτερον. (Βλ. ὁσίου Αναστασίου Σιναΐτου, Ερώτησις Ις", PG 89, 476B- 477Α: «Τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ νόμῳ λέγοντος· δώσω ὑμῖν ἄρχοντας κατὰ τὰς καρδίας ὑμῶν", εὔδηλον ὅτι οἱ μὲν τῶν ἀρχόντων καὶ βασιλέων, ὡς ἄξιοι τῆς τοιαύτης τιμῆς, ὑπὸ Θεοῦ προχειρίζονται· οἱ δὲ πάλιν ἀνάξιοι ὄντες, πρὸς τὸν ἀνάξιον λαόν, τῆς αὐτῶν ἀναξιότητος, κατὰ Θεοῦ συγχώρησιν ἢ βούλησιν προχειρίζονται ». Πρβλ. Ιερ. 3, 15. Α' Βασ. 8, 18. Νεεμ. 9, 26-28. Σ. Σειρ. 10, 1-4.)
«Οἶδα τὰ ἔργα σου». Γνωρίζω λοιπόν τα έργα σου· τα γνωρίζω! Ποιά εἶναι αυτά τα «ἔργα». Εἶναι η ὅλη συμπεριφορά τοῦ ἐπισκόπου, εἶναι η ὅλη διαγωγή του· άμεσα ὡς πρός τόν ἴδιο τὸν ἐπίσκοπο, έμμεσα ως προς τήν ἐπαρχία του, τήν Ἐκκλησία.
«Οἶδα τὰ ἔργα σου καὶ τὸν κόπον σου.» Ποιός εἶναι αυτός ο κόπος; Εἶναι ἡ ὅλη ποιμαντική δράση του ἐπισκόπου.
«Καὶ τὴν ὑπομονήν σου.» Ποιά είναι αυτή η ὑπομονή; Εἶναι ἡ ὑπομονή στον κόπο της ποιμαντικής δράσεως. Αγαπητοί μου, θέλει πολλή υπομονή στη δράση πού ἔχει ἕνας ποιμένας. Πολλή υπομονή! Διότι ἂν δὲν ἔχει ὑπομονή, δέν μπορεῖ νά κάνει τίποτε. Αλλά είναι καί ἡ ὑπομονή στίς ἀναπόφευκτες αντιξοότητες που θα συναντήσει ὁ ποιμένας στό ἔργο του.
«Καὶ ὅτι οὐ δύνῃ βαστάσαι κακούς»· καί ὅτι δέν μπορεῖς νά ἀνεχθεῖς τους κακούς. Ποιοί εἶναι αὐτοί οἱ κακοί; Δέν ἀνέχεσαι νά ὑπάρχουν κακοί μέσα στην Ἐκκλησία – ὄχι στον κόσμο.
Πολλοί μέ ρωτούν: Ὅταν ἀκούω τούς ἄλλους να βλασφημοῦν, τί να κάνω; Τί νά κάνεις... Ἄν τούς μαλώσεις, θα ξαναβλασφημήσουν! Αὐτό θά κάνουν. Καί ἔτσι, τί μπορεῖς νά κάνεις; Πέστε μου· τί μπορεῖς νά κάνεις; Το μόνο πού μπορεῖς νά κάνεις, ἂν αὐτόν τόν ἄνθρωπο τόν ξέρεις, μιά ἄλλη ὥρα, πού δέν θά ἔχει τά νεῦρα του οὔτε τή βλάσφημη γλώσσα του σέ ἐνέργεια, νά τοῦ πεῖς δυό λόγια καί νά τοῦ ἐξηγήσεις ὅτι αὐτό πού κάνει είναι φοβερό.
Αλλά σήμερα, ἀγαπητοί μου, κόσμος καί Ἐκκλησία μπερδεύτηκαν. Μές στην Εκκλησία υπάρχει πολύς κόσμος, ὑπάρχει πολλή κοσμικότητα. (Βλ. Γέν. 6, 3. Α' Ἰωάν. 5, 19. 2, 16. Ἰωάν. 14, 17. Α' Κορ. 2, 12. Πρβλ. ἀββᾶ Ἰσαάκ Σύρου, Ἀσκητικά, Λόγος Λ', ΕΠΕ 8Β, 52, 54: «Κόσμος ἐστὶν ὄνομα περιεκτικὸν ἐπιπίπτον ἐπὶ τὰ εἰρημένα πάθη», «καὶ ὅτε θέλωμεν ὀνομάσαι ὁλικῶς τὰ πάθη, ὀνομάζομεν αὐτὰ κόσμον», «Καὶ ἵνα συντόμως εἴπω, ὁ κόσμος ἐστὶν ἡ διαγωγὴ ἡ σαρκικὴ καὶ τὸ φρόνημα τῆς σαρκός».) Ἄνθρωποι που δέν ἔχουν καμμία σχέση μέ τήν Ἐκκλησία λέγονται ὅτι εἶναι μέλη τῆς Ἐκκλησίας, χωρίς όμως νά εἶναι.
Ὅταν λοιπόν ἐδῶ τοῦ λέει δέν ἀνέχεσαι νά ὑπάρχουν κακοί, ἐννοεῖ μέσα στήν Ἐκκλησία· ὄχι ἀπ᾽ ἔξω· διότι τότε ἦταν χωρισμένη ἡ Ἐκκλησία ἀπό τόν κόσμο, ἐνῶ σήμερα δυστυχῶς δέν εἶναι. Καί ὅταν του λέει δέν ἀνέχεσαι, εἶναι σάν νά λέει: ἔχεις πάρα πολύ ὀξύ ήθικό αἰσθητήριο, καί δέν ἀνέχεσαι νά βλέπεις καταστάσεις πού εἶναι ἀπαράδεκτες.
«Καὶ ἐπείρασας τοὺς λέγοντας ἑαυτοὺς ἀποστόλους εἶναι, καὶ οὐκ εἰσί, καὶ εὗρες αὐτοὺς ψευδεῖς.» Δοκίμασες αὐτούς πού αὐτοαποκαλοῦνται Ἀπόστολοι, ἀλλά δέν εἶναι, καί τούς βρήκες ψεύτικους.
Ἐδῶ ὁ ἐπίσκοπος τῆς Ἐφέσου ακολουθεί τη συμβουλή τοῦ Κυρίου, ἀγαπητοί μου, περί δοκιμής αὐτῶν πού ἔρχονται ὡς ἐργάτες στήν Ἐκκλησία.
Καί ποιά εἶναι αὐτή ἡ δοκιμή;
Ὁ Κύριος εἶπε: «Προσέχετε ἀπὸ τῶν ψευδοπροφητῶν, οἵτινες ἔρχονται πρὸς ὑμᾶς ἐν ἐνδύμασι προβάτων, ἔσωθεν δέ εισι λύκοι άρπαγες ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αυτούς, μήτι συλλέγουσιν ἀπὸ ἀκανθῶν σταφυλὴν ἢ ἀπὸ τριβόλων σύκα;» (Ματθ. 7, 15 - 20. Πρβλ. Α' Ἰωάν. 4, 1: «μὴ παντὶ πνεύματι πιστεύετε, ἀλλὰ δοκιμάζετε τὰ πνεύματα εἰ ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστιν, ὅτι πολλοὶ ψευδοπροφῆται ἐξεληλύθασιν εἰς τὸν κόσμον». Α' Θεσ. 5, 21-22: «πάντα δοκιμάζετε, τὸ καλὸν κατέχετε».). Προσέξτε τους κακούς ποιμένες, ὅταν ἔρχονται πρὸς ἐσᾶς με ἔνδυμα προβάτων. Φοροῦν προβιά προβάτων ἀπ' ἔξω, αλλά από μέσα εἶναι λύκοι αρπακτικοί. Από τους καρπούς τους, από τη διαγωγή τους, ἀπό τά λόγια τους, ἀπό τή ζωή τους, θα καταλάβετε ποιοί εἶναι.
Αυτό σημαίνει ὅτι τόσο ὁ λόγος αὐτός τοῦ Κυρίου, ὅσο καί ἡ ἐπιβράβευση τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἐπισκόπου τῆς Ἐφέσου, μᾶς προτρέπουν νά εἴμαστε προσεκτικοί καί νά διακρίνουμε τούς καλούς ἐργάτες από τούς κακούς μέσα στήν Ἐκκλησία. Εἴδατε τί κάνει ἐδῶ ὁ Κύριος; Ἐπαινεῖ τόν ἐπίσκοπο τῆς Ἐφέσου γιά τό τί ἔκανε, γιά τό ὅτι μποροῦσε νά πεῖ: Ἐσύ δέν κάνεις για κληρικός. Να φύγεις· δέν θέλω να σε βλέπω στα μάτια μου! Δέν κάνεις γιά κληρικός· εἶσαι ψευδοπροφήτης! εἴτε σε θέματα πίστεως εἴτε σέ θέματα ἠθικῆς, δηλαδή τῆς πρακτικῆς ζωῆς, τῆς ἀρετῆς.
Καί ξέρετε τί ἄλλο σημαίνει αὐτό, ἀγαπητοί μου; Ὅτι ὁ λαός έχει το δικαίωμα νά πεῖ στόν ἱερέα: Δέν σοῦ ἐπιτρέπεται νὰ τὸ κάνεις αὐτό! ἢ: Δέν σέ ἀκούω, ὅταν ἐσὺ λές αὐτά καί αὐτά, γιατί ἡ ζωή σου δημοσίως εἶναι σκανδαλώδης! (Είναι πολύ χαρακτηριστικά τά ὅσα λέει ὁ Θεός στόν Ἰεζεκιήλ: «Καὶ σύ, υἱὲ ἀνθρώπου, σκοπὸν (φρουρόν) δέδωκά σε τῷ οἴκῳ Ἰσραήλ...». «Ἐὰν μὴ λαλήσῃς τοῦ φυλάξασθαι τὸν ἀσεβῆ ἀπὸ τῆς ὁδοῦ αὐτοῦ, αὐτὸς ὁ ἄνομος τῇ ἀνομία αὐτοῦ ἀποθανεῖται, τὸ δὲ αἷμα αὐτοῦ ἐκ τῆς χειρός σου ἐκζητήσω.» (33, 7-8). Ὁ ἀπόστολος Παῦλος συνιστᾶ στον Τιμόθεο: «κήρυξον τὸν λόγον, ἐπίστηθι εὐκαίρως ακαίρως, ἔλεγξον, ἐπιτίμησον, παρακάλεσον» (Β' Τιμ. 4, 2), μέ σκοπό πάντα τήν μετάνοια καί ἐπιστροφή τῶν ἀσεβῶν στήν γνήσια πίστη.)
Ἐγώ βγάζω κάποια συμπεράσματα. Πιστεύω ότι ἔχετε αὐτιά, καί μπορεῖτε νὰ ἀκοῦτε τί λέει τό κείμενο. Δεν το λέω ἐγώ· τό κείμενο τό λέει, ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ· ἐγώ ἁπλῶς σᾶς λέω τα συμπεράσματα πού βγάζω.
Ἀλλά καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος ξέρετε τί λέει στην Β΄ Προς Κορινθίους ἐπιστολή του; «ἵνα ἐν ᾧ καυχῶνται εὑρεθῶσι καθὼς καὶ ἡμεῖς, οἱ γὰρ τοιοῦτοι ψευδαποστόλοι, ἐργάται δόλιοι, μετασχηματιζόμενοι εἰς ἀποστόλους Χριστοῦ, καὶ οὐ θαυμαστόν· αὐτὸς γὰρ ὁ σατανᾶς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός. οὐ μέγα οὖν εἰ καὶ οἱ διάκονοι αὐτοῦ μετασχηματίζονται ὡς διάκονοι δικαιοσύνης, ὧν τὸ τέλος ἔσται κατὰ τὰ ἔργα αὐτῶν» (Β΄ Κορ. 11, 12-15.). Αὐτοί καυχῶνται να βρεθοῦν ὅπως εἴμαστε καί ἐμεῖς. Ἀλλά εἶναι ταλαίπωροι... εἶναι ψευδαπόστολοι, δόλιοι ἐργάτες, που μεταμορφώνονται σέ ἀποστόλους τοῦ Χριστοῦ! Καί δέν εἶναι ἀπορίας ἄξιο, γιατί ὁ ἴδιος ὁ διάβολος μετασχηματίζεται σέ ἄγγελο φωτός.
Δέν εἶναι λοιπόν παράξενο, εάν καί οἱ ὑπηρέτες του καί οἱ διάκονοί του μετασχηματίζονται ως διάκονοι ἀρετῆς, πού το τέλος τους θα είναι σύμφωνα με τα έργα τους. Αυτό θα είναι και το τέλος τους.
Ποιοί ὅμως ἦταν αὐτοί οἱ ψευδαπόστολοι,
Τότε ἐπρόκειτο για τους ιουδαϊζοντες αἱρετικούς, γιά τούς ὁποίους ὁ ἀπόστολος Πέτρος γράφει στη διεύτερη επιστολή του τά ἑξῆς: «Ἐγένοντο δὲ καὶ ψευδοπροφῆται ἐν τῷ λαῷ, ὡς καὶ ἐν ὑμῖν ἔσονται ψευδοδιδάσκαλοι, οἵτινες παρεισάξουσιν αἱρέσεις απωλείας, καὶ τὸν ἀγοράσαντα αὐτοὺς δεσπότην αρνούμενοι.» (Β΄ Πέτρ. 2, 1 κ.ε. Βλ. Α΄ Ἰωάν. 4, 1.) Ὅπως τότε στους Εβραίους ὑπῆρχαν ψευδοπροφήτες, ἔτσι καί σ' ἐσᾶς θα υπάρξουν ανάμεσά σας ψευδοδιδάσκαλοι, πού θά εἰσαγάγουν αἱρέσεις καταστροφικές, καί θά ἀρνοῦνται τόν Δεσπότη πού τούς ἐξαγόρασε με τό αἷμα Του, τόν Κύριο Ἰησοῦ.
Ποιοί εἶναι αὐτοί σήμερα ἐδῶ γιά μᾶς; Οἱ Χιλιαστές! Οἱ Χιλιαστές τί εἶναι; Ἰουδαίζοντες αἱρετικοί. Ὅταν μᾶς ρωτᾶνε Γιατί δέν λέτε Γιαχβέ, Ἰεχωβά, τί εἴδους αἱρετικοί εἶναι; Εἶναι αἱρετικοί ἰουδαΐζοντες. Ἀρνοῦνται ὅτι ὁ Χριστός εἶναι Θεός. Τόν ἀρνοῦνται! Εἶναι αὐτό πού λέει ἐδῶ ὁ ἀπόστολος Πέτρος: καί τόν ἴδιο τόν Δεσπότη, πού τούς ἐξαγόρασε μέ τό αἷμα Του, Τόν ἀρνοῦνται.
Αλλά ἐδῶ, ἀγαπητοί μου, θά ἤθελα νά δοῦμε ἕνα πράγμα πολύ σημαντικό. Παρατηρείται σαφέστατα ἀπό τήν Ἁγία Γραφή ὁ τονισμός τοῦ δόγματος. Ναί, ὁ τονισμός τοῦ δόγματος!
Ὅπως ξέρετε, ἡ ἐποχή μας εἶναι ἀδογματική, δηλαδή δεν παραδέχεται τό δόγμα· τό βάζει στήν ἄκρη. Ἀλλά καί οἱ ἁρμόδιοι γιά τό δόγμα, βάζουν κι αὐτοί τό δόγμα στήν ἄκρη! Φοβερό! Αληθινή προδοσία τοῦ Χριστιανισμού! Καί τό πιό περίεργο εἶναι ὅτι ἐν ὀνόματι τῆς λεγόμενης ἑνώσεως τῶν Χριστιανῶν, δέν ἀπαιτοῦνται ὡς ἀναγκαῖα τά δόγματα!
- Ἐσύ τί εἶσαι;
- Προτεστάντης.
- Εγώ Ὀρθόδοξος. Εσύ;
- Ρωμαιοκαθολικός.
- Λοιπόν· δέν βάζουμε αὐτά τά πράγματα στην ἄκρη; Τί θά πεῖ Προτεστάντης; τί θά πεῖ Ὀρθόδοξος; Δέν τά ἀφήνουμε στήν ἄκρη αὐτά καί νά τά ίσοπεδώσουμε ὅλα; Ἡ ἀγάπη ἔχει σημασία· αὐτή μόνο ἔχει ἀξία!
Αὐτά κηρύσσει ὁ Οἰκουμενισμός.
Καί μή νομίσετε... ὁ Οἰκουμενισμός δρᾶ, καί τήν προπαγάνδα του τήν κάνει! Αλλά τό θέμα εἶναι ὅτι όταν παρεμποδίζονται τα δόγματα και μπαίνουν στην ἄκρη, στο ντουλάπι, αὐτό ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα ἡ ἐποχή μας όχι μόνο να είναι αδογματική, αλλά να γίνεται και αμοραλιστική. Ἔτσι, ἀφοῦ μιλᾶμε μόνο γιά ἀγάπη καί ὄχι για δόγμα, προκύπτει μια εποχή αμοραλιστική. Τί σημαίνει αμοραλιστική; Χωρίς ηθική. (Από τό amoralism <amoral <a (στερητικό) moral, ἠθικό.)
Θα θυμόσαστε ὅτι πρίν ἀπό μιά δεκαετία είχαμε κάνει τά ἴδια θέματα –γιατί κρατώ σημειώσεις– και σᾶς εἶχα μιλήσει γιά τόν Οικουμενισμό, ὁ ὁποῖος τότε ἦταν ἐπάνω στην ακμή του. Και τότε σᾶς εἶχα πει τό ίδιο πράγμα· ὅτι ἡ περιθωριοποίηση τοῦ δόγματος θα ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα μια εποχή αμοραλιστική, ἠθικῶς ἄχρωμη, δηλαδή μιά ἐποχή πού δέν θά ὑπάρχει ἠθική. Νά την!... Τότε, ὅταν σᾶς τά ἔλεγα, εἴχαμε 1971· τώρα ἔχουμε 1980 πέρασε μία δεκαετία. Είδατε πόσο γρήγορα ἡ ἐποχή μας κατέληξε να είναι πραγματικά αμοραλιστική; Ἅμα πεῖς τόν ἄλλο Παιδί μου, αυτό είναι κακό, θά σοῦ πεῖ: Γιατί εἶναι κακό; Τί θά πεῖ "κακό"; Τί θά πεῖ "ανήθικο"; Τί θά πεῖ "ἄσχημο"; Δέν τό καταλαβαίνω. Νά τά ἀποτελέσματα.
Αγαπητοί, ἕνα ἔχω νά σᾶς πῶ· δόγμα καί ἠθική, δόγμα καί πνευματικός βίος, είναι στενά συνδεδεμένα. Ὅποτε διασπάστηκαν αὐτά τά δύο, σαλεύθηκε ἡ ἰσορροπία τῆς ἀληθινῆς χριστιανικῆς εὐσεβείας καί πνευματικότητος.
Αὐτό ἐξ ἄλλου θα φανεῖ τώρα καί στήν ἐπιστολή λίγο παρακάτω· θα φανεῖ ὅτι κάτι τέτοιο συνέβη· δηλαδή ὁ ἐπίσκοπος τῆς Ἐφέσου ἔριξε πολύ βάρος στο θέμα ἐναντίον τῶν αἱρετικῶν, καί δέν πρόσεξε κάτι ἄλλο· τήν οὐσία τῆς πνευματικῆς ζωῆς, πού εἶναι ἐδῶ μέ τό ὄνομα «ἀγάπη»· ἀγάπη ὅμως καί λατρεία πρός τόν Χριστό ὄχι πρός τούς συνανθρώπους.
Ἐπειδή ὅμως ὁ χρόνος ἔχει τελειώσει, ἀγαπητοί μου, θα συνεχίσουμε, πρῶτα ὁ Θεός, τήν Κυριακή μετά τις γιορτές, στις 11 Ιανουαρίου.
Λάρισα, 14 Δεκεμβρίου 1980
9η ομιλία στην κατηγορία « Ἱερά Ἀποκάλυψις ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Ἱερά Ἀποκάλυψις " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/kainh-diauhkh/iera-apokalycis
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40qa7vUvidbEX6OBGq3b9WeV
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://drive.google.com/file/d/1A9Q7I5lLBiBm6AUhfYsXAdHckIBgYe7j/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες της σειράς «Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%99%CE%B5%CF%81%CE%AC%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%88%CE%B9%CF%82.?m=1
Απομαγνητοφώνηση :
Ιερά μονή Κομνηνείου.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
💠Πλήρης απομαγνητοφωνημένες σειρές ομιλιών (Βιβλία).
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%92%A0%CE%A0%CE%BB%CE%AE%CF%81%CE%B7%CF%82%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%BF%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%82%20%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AD%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CF%8E%CE%BD%20%28%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%B1%29.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.