†.Το θέμα μας, σε μία δευτέρα ομιλία, αναφέρεται πάντοτε στο ότι το Άγιο Ποτήριο, κατά την αντίληψη ενός κ. βουλευτού, αν είναι πηγή μολυσματική,- είδαμε ότι δεν είναι- ότι έρχεται και αυτός ο ιατρικός σύλλογος των Αθηνών, μάλιστα προσετέθη και η χριστιανική ένωση επιστημόνων, η οποία, μόλις λίγο πριν φύγω το διάβαζα αυτό, που έχει πολλά μέλη ιατρούς, όλων των ειδικοτήτων, να βεβαιώσουν ότι ουδέποτε παρουσιάστηκε στην ιατρική βιβλιογραφία, ασθένεια που να προήλθε από το Άγιο Ποτήριο. Αν μου πείτε για μια στιγμή: «Και πώς μπορούμε να το ξέρουμε αυτό;», θα σας απαντούσα: Εάν πάμε 50 άνθρωποι σε ένα ζαχαροπλαστείο να φάμε κάποια πάστα ή που παίρνουν κάποιες πάστες, που πάνε σε ένα γάμο, βαφτίσια κτλ. και πράγματι υπάρχει κάτι εκεί, πάμε όλοι στο νοσοκομείο; Πάμε όλοι στο νοσοκομείο. Έτσι και εδώ, αγαπητοί μου, αν υπήρχε μολυσματικότητα, θα γινόταν ομαδική αυτή η μολυσματικότητα. Αλλά ομαδική μολυσματικότητα από το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ουδέποτε παρετηρήθη. Τη Μεγάλη Πέμπτη πάρτε για παράδειγμα, Χριστούγεννα, Πάσχα, που κοινωνούν τόσοι και τόσοι. Αν υποτεθεί ότι ο πρώτος ήταν συφιλιδικός, δεν θα έπρεπε να εμφανιστεί το φαινόμενο της σιφίλιδος και σε μικρά παιδιά ακόμα, κατά ένα λοιμώδη τρόπο; Παρετηρήθη ποτέ; Ποτέ. Ωστόσο, τα είδαμε αυτά την περασμένη φορά και τώρα, όπως είχαμε πει, θα δούμε την ουσία του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Ήδη μερικά πράγματα τα είχαμε ξεκινήσει. Απ’ την περασμένη φορά.
Η κατανόηση της ουσίας του μυστηρίου βρίσκεται στην ορθή και την πλήρη κατανόηση των λόγων του Κυρίου, που αναφέρονται εις την ίδρυσιν του μυστηρίου. Ο Κύριος είπε, όπως μας το σημειώνει ο ευαγγελιστής Λουκάς και ο Απόστολος Παύλος στην Α΄προς Κορινθίους επιστολή του 11,24: «Λάβετε φάγετε[:πάρτε, φάτε]· τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον [πήρε το ψωμί, λέγει, ο Κύριος, το έσπασε, το’ κοψε, το’ σπασε, δεν το έκοψε με μαχαίρι. Αυτό είναι το σώμα μου]». «Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες [πήρε το ποτήρι μετά, είχε μέσα κρασί και είπε: “Πιείτε απ’ αυτό όλοι”] τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου [γιατί αυτό είναι το αίμα μου]τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν» [Mατθ.26,27-28]. «Τοῦτο ποιεῖτε-συμπληρώνει ο Απόστολος Παύλος στην Α΄προς Κορ.- εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν». Κανείς άλλος, αγαπητοί μου, εκτός των μαθητών του Κυρίου, δεν ήταν σε θέση να κατανοήσει καλύτερα αυτούς τους λόγους του Κυρίου τους ιδρυτικούς του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Αυτό σημαίνει ότι η διδασκαλία της Εκκλησίας για την ουσία του μυστηρίου, βρίσκεται στην αντίληψη της Αποστολικής Εκκλησίας. Πώς κατανόησε το μυστήριο η Αποστολική Εκκλησία; Δηλαδή οι μαθητές του Χριστού, πώς κατενόησαν το μυστήριο;
Γι΄αυτό γράφει ο Απόστολος Παύλος: «ἐγὼ γὰρ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίου (εγώ, πήρα, λέει, από τον Κύριο) ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν»[Α΄Κορ.11,23]. Σημειώσατε ότι ο Απόστολος Παύλος δεν είναι απόστολος δευτέρας σειράς. Βεβαίως δεν ανήκει εις τον κύκλον των δώδεκα διότι όχι πάρα πολύ αργότερα ο Απόστολος Παύλος έγινε ο δέκατος τρίτος μαθητής. Αλλά υπεραμύνεται του εαυτού του ο απόστολος Παύλος ότι δεν είναι δευτέρας σειράς απόστολος, διότι τότε τα συγγράμματά του, οι επιστολές του, δεν θα είχαν το κύρος των επιστολών και των συγγραμμάτων (συγγράμματα τα λέει ο Ιουστίνος) των αποστόλων της πρώτης σειράς. Αντιλαμβάνεστε πόσο σοβαρό το θέμα είναι. Ο απόστολος Παύλος πήρε βεβαίως και από την Εκκλησία ό,τι πήρε, αλλά κυρίως από τον Χριστό. Κατευθείαν από τον Χριστό. Θυμηθείτε όταν ο Κύριος ομιλεί στον Ανανία, στη Δαμασκό και του λέγει: «εσύ μόνο θα τον βαπτίσεις· Εγώ θα τον διδάξω, θα του πω τα παρακάτω».
Ώστε λοιπόν ο απόστολος Παύλος δεν πήρε πληροφορίες του περιεχομένου της πίστεως από τους άλλους μαθητές. Ωστόσο όμως οπωσδήποτε ζει την παράδοση της Εκκλησίας, η οποία αναμφισβήτητα και φυσικότατα εναρμονίζεται σε εκείνα που έπαιρνε από τον Κύριο, διότι ο Κύριος είναι το ίδιο πρόσωπο, η αυτή πηγή, που παρέδωκε τόσο εις τους μαθητάς Του, όσο εις και τον απόστολο Παύλο τα ίδια. Γι΄αυτό λέγει: «ἐγὼ γὰρ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίου ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν». Πήρα και έδωσα, πήρα και έδωσα. Παράδοσις. «ὅτι ὁ Κύριος Ἰησοῦς ἐν τῇ νυκτί ᾗ παρεδίδοτο ἔλαβεν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ εἶπε· λάβετε φάγετε· τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα». Επήρε, λέγει, άρτον και τον έσπασε, τον μοίρασε και είπε: “Αυτό είναι το σώμα μου”. Το ρήμα κλάω-ῶ. Ο αόριστος «ἔκλασε». Ο Κύριος δεν χρησιμοποίησε μαχαίρι δηλαδή. Όταν κόψω το ψωμί με το μαχαίρι, χρησιμοποιούμε το ρήμα κόπτω. Όταν χρησιμοποιούμε το στραμπούλιγμα του ψωμιού, όταν με τα φυσικά μας χέρια σπάζουμε το ψωμί, το κόβουμε όπως ακριβώς καμιά φορά όταν βγαίνει από τον φούρνο ή το αγοράσουμε φρέσκο, ή έχουμε φούρνο στο σπίτι και βγαίνει εκείνο το φρέσκο το καρβέλι, δεν χρησιμοποιούμε μαχαίρι, αλλά σπάζουμε με το χέρι ήταν τόσο ωραίες οι γωνιές γύρω του και το τρώμε. Αυτό δεν λέμε «κόπτω», αλλά λέμε «κλάω-ῶ». Σπάζω το ψωμί. Αυτό θα πει «κλάω-ῶ». Κλάσμα, κλάσις. Βλέπετε; Θα πει κομμάτι. Κομμάτι σπασμένο.
Έτσι, όταν ο ευαγγελιστής Ιωάννης έγραφε το Ευαγγέλιό του στα τέλη του πρώτου αιώνος, είναι ο τελευταίος επιζών απόστολος και κατaχωρούσε στο ευαγγέλιό του εκείνη την περικοπή όπου ο Χριστός διαλέγεται με τους Καπερναΐτες περί της φύσεως του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, είναι στο 6ο κεφάλαιο, στους στίχους 51-55, ζούσε ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, τόσο τα λόγια του Κυρίου περί του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, όσο και την Αποστολική εκκλησιαστική παράδοση. Γιατί πια έγινε παράδοσις. Παρεδόθη εις την Εκκλησία. Ζούσε λοιπόν ο Απόστολος την παράδοση του Χριστού και την παράδοση της Εκκλησίας, που ήταν η παράδοση του Χριστού.
Η Εκκλησία λοιπόν, πέρα από τους Αποστόλους, κατενόησε το μυστήριον όπως το κατενόησαν οι μαθηταί. Και οι μαθηταί το κατενόησαν όπως ο Κύριος το είπε. Θέλετε να το δείτε; Όταν ο Κύριος ομίλει περί του μυστηρίου Του εκεί στους Καπερναΐτες και είπε: «εάν δεν φάτε το σώμα μου και δεν πιείτε το αίμα μου δεν μπορείτε να έχετε ζωή αιώνια», διότι οι Καπερναΐτες Τον αναζητούσαν επειδή χόρτασαν «ὡς πεντακισχίλιοι» στην έρημο, που φάγανε τα ψάρια και το ψωμί, Τον αναζητούσαν κι ο Κύριος είπε: μην αναζητάτε «τὴν βρῶσιν τὴν ἀπολλυμένην, ἀλλὰ τὴν βρῶσιν τὴν μένουσαν εἰς ζωὴν αἰώνιον». «Και ποια είναι αυτή η βρώσις(βρώσις θα πει φαγητό), ποια είναι αυτή η βρώσις;» Ερωτούν αυτοί, που μένει, δηλαδή που τρως και δεν ξαναπεινάς, που διατηρείται και διατηρείσαι; Λέγει: «Η σάρκα μου!». «Η σάρκα σου; Η σάρκα σου;». «Εάν δεν φάτε τη σάρκα μου και δεν πιείτε το αίμα μου, δεν έχετε ζωή αιώνια». Τη σάρκα Του; Τρόμαξαν οι Καπερναΐτες και είπαν: «Τίς δύναται αὐτοῦ ἀκούειν;»[Ιω.6,60]: «Ποιος μπορεί να ακούει τέτοια τρελά πράγματα; Τη σάρκα Του;». Και γύρισαν κάνοντας μεταβολή και έφυγαν. Ο Κύριος δεν τους εσταμάτησε να τους πει: «Ε, ελάτε εδώ οι άνθρωποι, δεν με καταλάβετε. Ήθελα να πω ότι, ξέρετε, ότι κατά τυπολογικό τρόπο θα φάτε τη σάρκα μου και θα πιείτε το Αίμα μου. Ή κατά αλληγορικό τρόπο θα φάτε τη σάρκα μου και θα πιείτε το Αίμα μου». Δεν έκανε τίποτα από αυτά ο Κύριος· διότι μιλούσε οντολογικά! Ούτε τυπολογικά, ούτε αλληγορικά· γι΄αυτό και για να τονίσει ο Κύριος ότι οντολογικά ομιλεί και ότι επιμένει και ότι αυτή είναι η πραγματικότητα της ουσίας του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, στρέφεται και προς τους δώδεκα μαθητές Του και τους λέγει εκείνον τον λόγο: «Μὴ καὶ ὑμεῖς θέλετε ὑπάγειν;»: Μήπως και εσείς θέλετε να φύγετε; Διότι αυτό που είπα, αυτό είναι. Αυτός που θα φάει τη σάρκα μου και θα πιει το αίμα μου έχει ζωή αιώνιο. Και «ἡ γὰρ σάρξ μου», λέει εκεί ο ευαγγελιστής Ιωάννης, «ἀληθῶς ἐστι βρῶσις, καὶ τὸ αἷμά μου ἀληθῶς ἐστι πόσις»: Η σάρκα μου πράγματι τρώγεται και το αίμα μου πράγματι πίνεται· που σημαίνει ότι το πράγμα ανήκει σε μυστήριο, που σημαίνει, όπως τρώμε το ψωμί και πίνουμε το κρασί, αλλά ότι δεν είναι ψωμί και δεν είναι κρασί, αλλά είναι πραγματικά, κατά οντολογικό τρόπο, όχι τυπολογικό- θα το δούμε και λίγο πιο κάτω, πώς το κατανοεί η Εκκλησία- ούτε αλληγορικό- είναι πραγματικά το σώμα μου και το αίμα μου. Αυτή είναι η ουσία, αγαπητοί μου, του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Έτσι, όπως σας είπα, κατενοήθη η ουσία του μυστηρίου σαν το αληθινό Σώμα και το αληθινό Αίμα του Χριστού, υπό τα είδη του άρτου και του οίνου, μυστηριακά.
Ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων, τον 17ο αιώνα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Προτεστάντες, έκανε μια ομολογία. Η ομολογία του στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, επειδή το αθετούσαν το μυστήριο, όπως είναι γνωστό, οι Προτεστάντες, το αθετουσαν· εξάλλου τα πέταξαν και τι κράτησαν οι Προτεστάντες; Πετώντας την ιεροσύνη δεν έχουνε την Εκκλησία. Άρα δεν έχουνε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας· διότι η ιεροσύνη είναι εκείνη η οποία διατηρεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, δηλαδή το μυστήριο της Εκκλησίας. Δηλαδή το μυστήριο του σώματος του Χριστού. Γι΄αυτό τον λόγο είναι το μόνο μυστήριο που δεν μπορεί να γίνει έξω από τη Θεία Λειτουργία. Τελείται το μυστήριο της ιεροσύνης μέσα στη Θεία Λειτουργία. Μην το ξεχνάμε. Αν δεν έχουμε ιεροσύνη, δεν έχουμε τίποτε! Δεν έχουμε τίποτα. Όλα πέφτουν στο κενό. Και οι Προτεστάντες μη έχοντες ιεροσύνη…, όλα πέφτουν στο κενό. Θα το δούμε λίγο πιο κάτω. Έτσι, ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων, αγαπητοί μου, ξεκινάει για να κάνει μία ομολογία. Είναι υπέροχη. Ειδικά στον τομέα της Θείας Ευχαριστίας, που μας περιγράφει τα πράγματα κατά έναν πολύ-πολύ ρεαλιστικό τρόπο. Ακούστε: «Τούτου (δηλαδή του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας) ἐν τῇ ἱερουργίᾳ πιστεύομεν παρεῖναι τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν» (κατά την ιερουργία, λέγει, πιστεύομε ότι.. παρεῖναι, του πάρειμι, ότι είναι παρών ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός)». Πώς είναι παρών; Τίνι τρόπω ο Χριστός είναι παρών; Διότι και τώρα είναι παρών ο Χριστός, αυτή τη στιγμή. Ο ίδιος ο Κύριος είπε: «όπου είναι δύο και τρεις συνηγμένοι στο όνομά μου, εκεί είμαι και εγώ». Τίνι τρόπω, λοιπόν, είναι ο Χριστός παρών; Ακούστε. «Οὐ τυπικῶς(όχι τυπικά)», λέγει ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων, «οὐδ᾿ εἰκονικῶς(ούτε εικονικά), οὐδὲ χάριτι ὑπερβαλλούσῃ (ούτε από μία υπερβάλλουσα χάρη), ὡς ἐν τοῖς λοιποῖς μυστηρίοις (όπως στα λοιπά μυστήρια, που έχουμε μία υπερβάλλουσα χάρη του Χριστού), οὐδὲ κατὰ μόνην παρουσίαν(ούτε με μόνη απλή παρουσία· όπως θα λέγαμε, ο Χριστός είναι παρών και εδώ στη σύναξή μας, ούτε με αυτόν τον τρόπο), καθώς τινες τῶν Πατέρων εἰρήκασι περὶ τοῦ βαπτίσματος(όπως μερικοί πατέρες είπαν, για την παρουσία του Χριστού στο βάπτισμα), οὐδὲ κατ᾿ ἐναρτισμόν (ακούστε αυτή τη λέξη: ἐναρτισμός), ὥστε ἑνοῦσθαι τὴν θεότητα τοῦ Λόγου τῷ προκειμένῳ τῆς Εὐχαριστίας ἄρτῳ ὑποστατικός, καθὼς οἱ ἀπὸ Λουθήρου λίαν ἀμαθῶς καὶ ἀθλίως δοξάζουσιν»(πιστεύοντες όπως οι Προτεστάντες) ἀλλ᾿ ἀληθῶς καὶ πραγματικῶς. Τι είναι ο ἐναρτισμός; Είναι η συνύπαρξη του Κυρίου στον άρτο και στον οίνο. Δηλαδή τρόπον τινά σαν να μπαίνει ο Χριστός μέσα στον άρτο· προσέξτε με: αυτό θα πει ἐναρτισμός, σαν να μπαίνει, ότι κρυμμένος τρόπον τινά εκεί ο Χριστός. Αλλά εάν είναι κρυμμένος, μπορεί να βγει κιόλας. Μπαίνει, φεύγει. Γι΄αυτό οι ταλαίπωροι οι Προτεστάντες λέγουν ότι αυτά όλα είναι κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας τους, ανυπάρκτου Λειτουργίας, τέλος πάντων. Να ελεήσει ο Θεός. Και ότι μετά ο Χριστός φεύγει. Γι΄αυτό και ό,τι περισσεύσει, το χύνουν στον νεροχύτη… Ό,τι περισσεύσει. Γιατί; Γιατί ο Χριστός έχει μία παρουσία εκεί. Τέλειωσε, μετά είναι περιττό καθετί άλλο, φεύγει ο Χριστός. Όχι, λέγει [ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων], όχι. Προσέξτε, θα επαναλάβω. Ούτε τυπικά ούτε εικονικά, λυπάμαι που δεν μπορώ να σας τα αναλύσω πιο πολύ. Ούτε τυπικά ούτε εικονικά, ούτε από υπερβάλλουσα χάρη, ούτε με μόνη παρουσία, ούτε κατ᾿ ἐναρτισμόν, αλλά αληθώς και πραγματικώς. Ο άρτος γίνεται πραγματικά Σώμα Χριστού και ο οίνος γίνεται πραγματικά Αίμα Χριστού· «ὥστε μετὰ τὸν ἁγιασμὸν τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου μεταβάλλεσθαι, μετουσιοῦσθαι, μεταποιεῖσθαι, μεταῤῥυθμίζεσθαι (βάζει τρία απαρέμφατα, τρία ρήματα, για να πει αυτό που θέλει. Εκείνο που επικρατεί στην Εκκλησία μας είναι το ρήμα «μεταβάλλω». Υπάρχει στους Λατίνους το «μεταστοιχειοῦσθαι», αλλά είναι αδόκιμος όρος. Υπάρχει λοιπόν στην Εκκλησία μας το «μεταβάλλω». Αυτό το «μεταβάλλω», αγαπητοί μου, αυτό το «μεταβάλλω» είναι πολύ σπουδαίο και πολύ σημαντικό. Γι΄αυτό λέμε κατά τη Θεία Λειτουργία: «Μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ», αφού θα μεταβάλλεις με το Πνεύμα Σου το άγιον. «Καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου(και σταυρώνουμε, σφραγίζουμε). Ἀμήν (αποτεινόμεθα εις τον Πατέρα, ε;) · τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου. Ἀμήν». Μεταβαλὼν πάντα τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ». Ο όρος, το ρήμα «μεταβάλλω». «Μεταβάλλεσθαι» λοιπόν εδώ. «Τὸν μὲν ἄρτον εἰς αὐτὸ τὸ ἀληθὲς τοῦ Κυρίου σῶμα»[Ποιο σώμα; Θα πρέπει ακόμη να αναρωτιέστε, ποιο σώμα; Εδώ είναι το θαυμάσιο, όπως το λέγει ο Δοσίθεος:] ὅπερ [ποιο σώμα; ὅπερ=εκείνο το οποίο] ἐγεννήθη ἐν Βηθλεὲμ ἐκ τῆς Ἀειπαρθένου, ἐβαπτίσθη ἐν Ἰορδάνῃ, ἔπαθεν, ἐτάφη, ἀνέστη, ἀνελήφθη, κάθηται ἐκ δεξιῶν τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, μέλλει ἐλθεῖν ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ». Αυτό το Σώμα έχουμε. Είναι συγκλονιστικό. Προσέξτε με, είναι συγκλονιστικό! Αυτό το Σώμα έχουμε! Αυτό που ελήφθη από τα σπλάχνα της Θεοτόκου, αυτό που έπαθε, που ετάφη, που ανέστη, που, που, που είναι στον ουρανό, που θα ξανάρθει, αυτό το Σώμα κοινωνούσε. Θα το πω άλλη μία φορά· είναι συγκλονιστικό! «Τὸν δ᾿ οἶνον μεταποιεῖσθαι καὶ μετουσιοῦσθαι(πάλι τα ίδια ρήματα) εἰς αὐτὸ τὸ ἀληθὲς τοῦ Κυρίου αἷμα, ὅπερ κρεμάμενου ἐπὶ τοῦ σταυροῦ ἐχύθη ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς». Τι ήταν εκείνο που εχύνετο όταν μπήκαν τα καρφιά στον Σταυρό; Αίμα. Αυτό το Αίμα είναι! Είδατε, ένας φοβερός ρεαλισμός.
Γράφει ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων στην 4η του μυσταγωγική κατήχηση: «Αὐτοῦ οὖν ἀποφηναμένου [ποιου; Του Κυρίου. Αυτός απεφήνατο, Αυτός το είπε] καὶ εἰπόντος περὶ τοῦ ἄρτου· "Τοῦτό μού [τοῦτο· ποιο τούτο; Ξέρετε υπάρχουν δύο, ας πούμε, δεικτικές αντωνυμίες. Είναι το τοῦτο και το εκείνο. Το τοῦτο επί κοντινών πραγμάτων και το εκείνο περί μακρινών. Όταν λέει τοῦτο, δεν λέει εκείνο, τούτο, δηλαδή αυτό που είναι μπροστά μου. Ποιο; Αυτό που κρατώ στα χέρια μου. Ποιο; Αυτό που τώρα θα σας δώσω. Τι είναι; Το Σώμα μου. Αυτό είναι το Σώμα μου] ἐστι τὸ σῶμα", τίς τολμήσει ἀμφιβάλλειν λοιπόν; [Ποιος μπορεί να τολμήσει να αμφιβάλλει λοιπόν;]. Καὶ αὐτοῦ διαβεβαιωσαμένου καὶ εἰρηκότος [αυτός που είπα και βεβαίωσε]: "Τοῦτό μού ἐστι τὸ αἷμα", τίς ἐνδοιάσει ποτὲ λέγων μὴ εἶναι αὐτοῦ αἷμα;». Ποιος θα έχει τον ενδοιασμό να πει ότι δεν είναι το Αίμα του Χριστού; Και λέει ένα ωραίο επιχείρημα ο άγιος Κύριλλος: «Τὸ ὕδωρ ποτὲ εἰς οἶνον οἰκείῳ νεύματι μεταβέβληκεν ἐν Κανᾶ τῆς Γαλιλαίας, καὶ οὐκ ἀξιόπιστός ἐστιν οἶνον εἰς αἷμα μεταβαλών;». Εκείνος που κάποτε με ένα νεύμα είπε το νερό να γίνει κρασί, στην Κανά, στον γάμο της Κανά, Αυτός, λέγει, δεν είναι αξιόπιστος να μεταβάλει τον οίνο τώρα σε Αίμα; Ώστε μετά πάσης πληροφορίας ως Σώματος και Αίματος μεταλαμβάνουμε Χριστού. Με κάθε πληροφορία. Και ξέρετε τι θα πει πληροφορία. Πληροφορία δεν είναι μόνο αυτό που λέμε στη γλώσσα μας σήμερα: «πληροφορώ». Δηλαδή φέρνω ένα μήνυμα. Αλλά και το πληρώ, φέρω εις πληρότητα. Έχουμε δηλαδή πληρότητα αληθείας ότι αυτό είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Αυτό μεταλαμβάνουμε.
«Μὴ πρόσεχε οὖν ὡς ψιλοῖς τῷ ἄρτῳ καὶ τῷ οἴνῳ· [μη λοιπόν προσέχεις ψιλός, γυμνός, σκέτος. Μη βλέπεις ότι είναι σκέτο ψωμί ή σκέτο κρασί. Εδώ θα΄θελα να έλεγα είναι σφάλμα να λέμε οι μητέρες στα μικρά παιδάκια: «ψωμάκι, κρασάκι». Σας παρακαλώ, ούτε σαν έκφραση δεν πρέπει να το λέμε αυτό. Ούτε Χριστούλης. Ο Χριστός, ο Χριστός παιδάκι μου, ο Χριστός. Να μπαίνει ο Χριστός στο κύταρο του παιδιού. «Σῶμα γὰρ καὶ αἷμα κατὰ τὴν δεσποτικὴν τυγχάνει ἀπόφασιν [ «ἀπόφασις» θα πει λόγος. Κατά τον λόγο του Κυρίου, είναι το Σώμα και το Αίμα Του]. Εἰ γὰρ καὶ ἡ αἴσθησίς σοι τοῦτο ὑποβάλλει, ἀλλὰ ἡ πίστις σε βεβαιούτω [Αν και η αίσθησή σου σε πληροφορεί ότι είναι κρασί και ψωμί στο στόμα σου, η πίστη σου όμως σε βεβαιώνει]. Μὴ ἀπὸ τῆς γεύσεως κρίνῃς τὸ πρᾶγμα, ἀλλ' ἀπὸ τῆς πίστεως πληροφοροῦ ἀνενδοιάστως[ανενδοίαστα από την πίστη να πληροφορείσαι], σώματος καὶ αἵματος Χριστοῦ καταξιωθείς». Επάνω σε αυτό, αν και θα επανέλθουμε στο σημείο της γεύσεως, θα σας έλεγα ότι είναι μερικοί, όταν κοινωνούν, από μία ευλάβεια προσπαθούν να κάνουν μία αισθητική μεταφορά. Είναι λάθος. Τι θα πει αυτό; Κλείνουν τα μάτια, μεταφέρονται κάπου αλλού, όχι για να νιώσουν τον Χριστό, αλλά να θέλουν να δημιουργήσουν μία ψευδαίσθηση πολλές φορές στον εαυτό τους, ότι αυτό που κοινωνώ, η αίσθησή μου το πληροφορεί σώμα και αίμα Χριστού! Είναι λάθος. Αγαπητοί μου, η αίσθησή μου το λέει ρητώς, ότι η γεύση μου λέει, είναι κρασί και ψωμί. Αυτό όμως όχι μόνο δεν ενοχλεί, αλλά και ενισχύει τα πράγματα. Ούτε θα πρέπει με κάθε τρόπο, να λέω εγώ ανά πάσα στιγμή: «όχι, όχι, κοίταξε να δεις, όχι, η γλώσσα σου σου λέει τι, τι όχι, μα, όχι, όχι, μα είναι αίμα», μα δεν είναι καλά πράγματα αυτά. Ζω μυστήριο! Η αίσθησή μου θα μου πει ότι είναι κρασί και ψωμί αλλά δεν είναι. Πολύ απλή η απάντηση και το επιχείρημα. «Όσοι είδαν τον Ιησού», λέγει ο Ωριγένης, «είδαν έναν άνθρωπο. Όσοι πίστεψαν στον Ιησού, είδαν τον Λόγο!». Αυτό είναι όλο. Τον Λόγο του Θεού! Διότι δεν μπορούσε ούτε ο Πιλάτος, ούτε ο Καϊάφας, ούτε ο Άννας, ούτε οι σταυρωτές να δουν τον Υιό του Θεού. Έβλεπαν έναν άνθρωπο. Το ίδιο, με τον ίδιο τρόπο, η αίσθησή μου μού λέει ότι είναι κρασί και ψωμί. Αλλά είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού! Γι΄αυτό εδώ τονίζει την πίστη ο άγιος Κύριλλος. Δεν πρέπει να περιορίσω την πίστη και να θέλω να μεταφέρω το θέμα από τον χώρο της πίστεως στον χώρο της αισθήσεως. Μάλιστα, θα λέγαμε στο σημείο αυτό, η Εκκλησία δεν αναζητά το Σώμα και το Αίμα του Χριστού στην αίσθηση. Ο άγιος Συμεών ο Θεσσαλονίκης λέγει το εξής. Το γράφει, είναι στα Άπαντά του. Και φαίνεται ότι πολλές φορές συνέβη και συμβαίνει και θα συμβαίνει. «Ότι, κοίταξε, ιερεύ», λέγει, «όποτε σου συμβεί και αντιληφθείς ότι μέσα στο Άγιο Ποτήριο, πριν κοινωνήσεις τον κόσμο, αντιληφθείς ότι είναι αίμα και κρέας κατά αισθητόν τρόπον τώρα ε, είναι αίμα και κρέας, πρόσεξε, λέγει, πρόσεξε το επέτρεψε ο Θεός να γίνει, ποιος ξέρει, για την απιστία κάποιου. Για την απιστία κάποιου. Λοιπόν. Δεν θα κοινωνήσεις από αυτό τον λαό. Αλλά θα πάρεις από τον συντηρημένο Άγιο Άρτο της Μ. Πέμπτης και θα κοινωνήσεις τον λαό από εκείνον· που θα είναι πάλι αυτό που λέμε. Άρτος, οίνος. Και θα κάνετε θερμή προσευχή, να ξαναδώσει πάλι την εικόνα άρτου και οίνου μέσα στο Άγιο Ποτήριο. Αν δεν γίνει εκείνη την ώρα, άστο στην άκρη. Με θερμή παράκληση στον Θεό να γίνει αυτό. Και μόνο όταν θα ξαναγίνει πάλι, στην αίσθηση, κρασί και ψωμί, μπορείτε να κοινωνήσετε». Αυτή είναι η πράξη της Εκκλησίας μας, όπως μας το λέγει ο Συμεών Θεσσαλονίκης του 17ου αιώνος.
Ακόμη, δύο σημεία θα ’θελα να προσέξετε. Είναι η μεταβολή αυτή από κρασί σε ψωμί σε Σώμα και Αίμα Χριστού, αυτή η μεταβολή, καταρχάς αναφέρεται σε ό,τι είπαμε. Μεταβάλλεται. Έχουμε από κρασί, Αίμα, από ψωμί, Σώμα Χριστού. Αυτό είναι η κατάσταση της μεταβολής. Αυτή η κατάσταση της μεταβολής, το δεύτερο σημείο, στα είδη του άρτου και του οίνου συντηρείται! Εις το διηνεκές. Δεν είναι εκείνη τη στιγμή, αλλά είναι την κάθε στιγμή. Επάνω σε αυτό εξάλλου στηρίζεται, αγαπητοί μου, και ο διατηρημένος Άγιος Άρτος της Μεγάλης Πέμπτης. Εκείνον που παίρνουμε και κοινωνούμε τους ασθενείς, εκείνον που κοινωνούμε τους ανθρώπους σε κάποια έκτακτη περίπτωση· γίνεται ένας πόλεμος, έρχεται ο άλλος στην εκκλησία: «Πάτερ μου, να κοινωνήσω, δεν ξέρω, θα ζήσω;». Τον κοινωνούμε από αυτόν τον Άγιον Άρτον. Όπως τώρα την προηγιασμένη έχουμε τον Αμνό. Σημαίνει ότι, ότι διατηρείται η μεταβολή. Όχι μόνο μία στιγμή έγινε η μεταβολή, αλλά και διατηρείται η μεταβολή εις το διηνεκές. Σε Σώμα και Αίμα Χριστού.
Η διδασκαλία της «μεταβολής»(τη λέξη τη βάζω εντός εισαγωγικών) βρίσκεται διατυπωμένη στην ελληνική γραμματεία των Πατέρων της Εκκλησίας μας, πάντοτε με τον ίδιο τρόπο, από τον Αποστολικό Πατέρα, τον άγιο Ιουστίνο μέχρι σήμερα. Η ίδια διατύπωσις. Γράφει στην Απολογία του ο άγιος Ιουστίνος. Είναι στην πρώτη του Απολογία, παράγραφος 65: «οὐ γὰρ ὡς κοινὸν ἄρτον οὐδὲ κοινὸν πόμα ταῦτα λαμβάνομεν (: «Δεν τα δεχόμεθα», λέγει, «σαν κοινό ψωμί και σαν κοινό κρασί») · ἀλλ' ὅν τρόπον διὰ λόγου Θεοῦ σαρκοποιηθεὶς Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ σωτήρ ἡμῶν καί σάρκα καὶ αἷμα ὑπὲρ σωτηρίας ἡμῶν ἔσχεν, οὔτως καὶ τὴν δι’ εὐχῆς λόγου τοῦ παρ’ αὐτοῦ [εννοείται του προεστώτος] εὐχαριστηθεῖσαν τροφή, ἐξ ἧς αἷμα καὶ σάρκες κατὰ μεταβολὴν τρέφονται ἡμῶν,ἐκείνου τοῦ σαρκοποιηθέντος Ἰησοῦ καὶ σάρκα καὶ αἷμα ἐδιδάχθημεν εἶναι». Διδαχθήκαμε ότι είναι Σάρκα και Αίμα. Και επειδή κάτι παρόμοιο λέει και ο Ιερός Δαμασκηνός, 7ος αιών πια, γι΄αυτό δεν αναλύω τον άγιο Ιουστίνο, επειδή δυστυχώς και ο χρόνος είναι πολύ λίγος, θα θέλαμε άλλη μία ώρα γι’αυτά όλα, «αὐτὸς ὁ ἄρτος», λέει ο Ιερός Δαμασκηνός, «καὶ ὁ οἶνος μεταποιεῖται εἰς σῶμα καὶ αἷμα Θεοῦ. Εἰ δὲ τὸν τρόπον ἐπιζητεῖς, πῶς γίνεται, [εάν ρωτήσεις πώς γίνεται αυτό;] ἀρκεῖ σοι ἀκοῦσαι, ὅτι διὰ Πνεύματος Ἁγίου, ὥσπερ καὶ ἐκ τῆς ἁγίας Θεοτόκου διὰ
Πνεύματος Ἁγίου ἑαυτῷ καὶ ἐν ἑαυτῷ ὁ Κύριος σάρκα ὑπεστήσατο· καὶ πλέον οὐδὲν γινώσκομεν (τίποτα περισσότερο), ἀλλ᾿ ὅτι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ἀληθὴς[αυτό που είπε ο Θεός, ο Χριστός, αυτό είναι] καὶ ἐνεργής[καθαρός] ἐστι καὶ παντοδύναμος, ὁ δὲ τρόπος ἀνεξερεύνητος». Θα σας το εξηγήσω.
Όταν λέγει ότι «διὰ Πνεύματος Ἁγίου», πράγματι· τι λέμε στη Θεία Λειτουργία: «Ἔτι προσφέρομέν σοι [σας το΄πα προηγουμένως] τὴν λογικὴν ταύτην καὶ ἀναίμακτον λατρείαν, καὶ παρακαλοῦμέν σε καὶ δεόμεθα καὶ ἱκετεύομεν· κατάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον ἐφ᾿ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα», αποτεινόμενοι εις τον Πατέρα, παρακαλούμε να στείλει το Πνεύμα το Άγιο, πρώτα σε μας για να γίνουμε δοχεία δοχής, το τι, ό,τι αγιασθεί, και μετά εκείνο που θα αγιασθεί, να το προσλάβουμε. «Καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου. Ἀμήν· τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου. Ἀμήν· μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ. Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν», που λέγαμε προηγουμένως.
Ώστε λοιπόν, «διὰ Πνεύματος Ἁγίου». Προσέξτε. Πώς έγινε η σύλληψις του Χριστού εις τα σπλάχνα της Θεοτόκου; Διὰ Πνεύματος Ἁγίου. Ερωτά η Θεοτόκος, πώς θα γίνει αυτό; Όχι από μία ορθολογιστική διάθεση, αλλά απλώς ερωτά. Το λέει η ιδία: «ἄνδρα οὐ
γινώσκω». «Επειδή δεν γνωρίζω άνδρα. Πώς θα γίνει αυτό;» Και της λέγει ο αρχάγγελος ότι «Πνεῦμα Ἅγιον
ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι»[Λουκ.1,35]. Πνεύμα Άγιον. Ώστε το Πνεύμα το Άγιον είναι παρόν δια τη σάρκωση του Λόγου, όπως ακριβώς είναι παρόν και Αυτό ζητούμε από τον Πατέρα τώρα κατά τη Θεία Λειτουργία δια τη σάρκωση του Λόγου στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Και μετά; Τι λέγει εδώ ο Λουκάς δια την Θεοτόκον: «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι», θα σε επισκιάσει. Όπως λοιπόν έγινε η σύλληψις από τα σπλάχνα της Θεοτόκου, η σύλληψις, η ανθρωπίνη σύλληψις, η ανθρωπίνη φύσις του Θεού Λόγου, κατά τον ίδιο τρόπο, πάλι με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος, γίνεται η μεταβολή του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα Χριστού.
Ο Ιερός Χρυσόστομος τονίζει: «Ἡ προσφορὰ ἡ αὐτή ἐστι, κἂν ὁ τυχὼν προσενέγκῃ, κἂν Παῦλος, κἂν Πέτρος· ἡ αὐτή ἐστιν, ἣν ὁ Χριστὸς τοῖς μαθητάς ἔδωκε, καὶ ἣν νῦν οἱ ἱερεῖς ποιοῦσιν». Αυτό, λέγει, είναι το ίδιο. Αυτό που ο Χριστός έδωσε στους μαθητές, είναι εκείνο που εργάζονται οι ιερείς στους ναούς. Το ίδιο, δεν υπάρχει καμία διαφορά. «Οὐδὲν αὕτη ἐλάττων ἐκείνης [δεν είναι ετούτη, που σήμερα κοινωνήσαμε, τελέσαμε τη Θεία Λειτουργία, δεν είναι κάτι κατώτερο από εκείνο που ο Χριστός έδωκε στους μαθητάς Του κατά τον Μυστικό Δείπνο]· ὅτι καὶ ταύτην οὐκ ἄνθρωποι ἁγιάζουσιν, ἀλλ' αὐτὸς ὁ καὶ ἐκείνην ἁγιάσας [ δεν την αγιάζουν άνθρωποι, ο ιερεύς φερ’ ειπείν, αλλά δυνάμει της ιεροσύνης· όπως και τότε ο ίδιος, και τώρα και τότε είναι ο ίδιος που αγιάζει]. Ὥσπερ γὰρ τὰ ῥήματα, ἅπερ ὁ Θεὸς ἐφθέγξατο, τὰ αὐτά ἐστιν, ἅπερ ὁ ἱερεὺς καὶ νῦν λέγει· · οὕτω καὶ ἡ προσφορὰ ἡ αὐτή ἐστι».
Τα ίδια λόγια, ό,τι είπε ο Χριστός. Και ο Χριστός είπε: «Αυτό θα κάνετε». Και αφού είπε: «Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τήν ἐμήν ἀνάμνησιν»[Λουκ.22,19], αυτό θα το κάνετε. Και λέει ο απόστολος Παύλος ότι θα γίνεται η Θεία Λειτουργία, έως ότου θα ξανάρθει ο Χριστός επάνω στη γη. Συνεπώς ο Κύριος είπε ότι δύναται να επαναλαμβάνεται αυτό δυνάμει της ιεροσύνης. Και αυτό είναι πάλι στα λόγια του Χριστού.
Με πολύ πολύ λίγα λόγια και με πολύ πολύ σύντομο τρόπο, αγαπητοί μου, είδαμε ποια είναι η ουσία του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Είναι συγκλονιστική! Είναι συγκλονιστική η περίπτωσις. Το Ποιον έχουμε. Γι΄αυτό όταν καταλαβαίνουμε, νιώθουμε Ποιον έχουμε, Ποιον κοινωνούμε, με Ποιον γινόμεθα κοινωνοί, μας πιάνει πράγματι φρίκη. Γι΄αυτό λέγονται «φρικώδη μυστήρια». Όχι με την έννοια την τρέχουσα φρικώδη, αλλά με την έννοια ότι καταλαμβάνει τον άνθρωπο φρίκη, δέος! Ποιος είμαι εγώ και τι δέχομαι… Μένει τώρα να δούμε την ιστορία του τρόπου μετοχής στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Αφού είδαμε την ουσία, όπως την είδαμε, επόμενο είναι να καταβάλλεται και μία ιδαιτέρα φροντίδα και προσοχή να μη σημειωθεί καμία ζημία κατά τη θεία μετάληψη· διότι αφού είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, τίνι τρόπω θα πάρω τώρα εγώ το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, για να μη γίνει κάποια ζημία; Έτσι έχουμε οπωσδήποτε σε αυτήν τη μετάδοση, θα το δείτε εξάλλου, μία μικρή εξέλιξη. Πάντως όμως αυτή η εξέλιξη που σημειώθηκε μέσα στην εκκλησία μας, ποτέ δεν είχε το κριτήριο να μη μεταδοθούν αρρώστιες, αλλά απλώς για να αποφευχθεί μία ζημία. Άρα λοιπόν το κριτήριο είναι τεχνικό και όχι υπόθεση μολυσματική. Εξάλλου μην ξεχνάμε, τα μικρόβια και οι ιοί, δηλαδή περάσαμε στη λαβίδα, αυτό είναι το θέμα, θα δούμε για το θέμα της λαβίδος, από την αρχή δεν υπήρχε η λαβίδα. Αλλά αν λογαριάσετε ότι η λαβίδα ανά πάσα στιγμή βυθίζεται στο Άγιο Ποτήριο, θα μπορούσε να είχε γίνει… δεν λύει το πρόβλημα μίας τυχόν μολυσματικότητας. Δεν το λύει· αντιθέτως το επιδεινώνει. Άρα οι Πατέρες όταν καθιέρωσαν τη λαβίδα, δεν σκέφτηκαν θέμα μολυσματικότητος. Τα μικρόβια και οι ιοί ασφαλώς δεν ήσαν γνωστά στην αρχαιότητα. Είχε όμως παρατηρηθεί στους αρχαίους η μετάδοσις κυρίως λοιμωδών νοσημάτων και ασθενειών δια της επαφής. Έτσι, θα λέγαμε, σε μια επιδημία πανώλους στην Αλεξάνδρεια, στην εποχή του Μεγάλου Αντωνίου, οι άνθρωποι έφευγαν από την πόλη για να σωθούν· διότι αντελαμβάνοντο ότι κάτι συμβαίνει, κάτι κολλάνε. Αυτό το «κολλάνε», αρπάζουν κάτι, αρπάζουν την αρρώστια. Δεν ήξεραν τα μικρόβια, το ξαναλέγω. Αλλά αντελήφθησαν ότι όταν είσαι σε επαφή με κάποιον άρρωστο, θα αρρωστήσεις κι εσύ. Και μάλιστα… τους έβγαζαν έξω στα πεζοδρόμια. Αν διαβάσει κανείς την Ιστορία της Νοσηλευτικής! Δεν υπήρχε νοσοκομείο στην αρχαιότητα. Δεν υπήρχαν.
Είναι γνωστή μάλιστα εκείνη η φράσις, κάπως μυστηριώδης, του Αποστόλου Παύλου που λέγει στους Γαλάτες, είναι 4,13-14. Λέει το εξής. Γράφει στους Γαλάτες: «οἴδατε δὲ ὅτι δι' ἀσθένειαν τῆς σαρκὸς εὐηγγελισάμην ὑμῖν τὸ πρότερον, καὶ τὸν πειρασμόν μου τὸν ἐν τῇ σαρκί μου οὐκ ἐξουθενήσατε οὐδὲ ἐξεπτύσατε, ἀλλ' ὡς ἄγγελον Θεοῦ ἐδέξασθέ με, ὡς Χριστὸν ᾿Ιησοῦν». Προσέξτε αυτό το σημείο. «Όταν», λέγει, «έφθασα σε σας άρρωστος, σωματικά άρρωστος», κάποια αρρώστια πρέπει να είχε, έκτακτη, έκτακτη αρρώστια, είχε πυρετό ίσως· ένας νεότερος, όχι Έλληνας, όχι Ορθόδοξος, συγγραφεύς, λέγει ότι είχε ελονοσία. Ό,τι θέλετε, πάρτε. Το θέμα είναι ότι εδώ δεν καθορίζεται παρά το ότι το λέει σαφώς, «δι' ἀσθένειαν τῆς σαρκὸς εὐηγγελισάμην ὑμῖν τὸ πρότερον» και ότι ήταν ασθένεια πράγματι της σαρκός φαίνεται από τα παρακάτω λόγια. Σαν άρρωστος δεν μπορούσε να μπει στο σπίτι. Τους αρρώστους μάλιστα από αρρώστιες κάπως σοβαρές, τους έβγαζαν έξω. Στο πεζοδρόμιο! Και τι λέγει εδώ; Ότι «τὸν ἐν τῇ σαρκί μου», αυτήν την αρρώστια, τον πειρασμό στη σάρκα μου, «οὐκ ἐξουθενήσατε»· «ἐξουθενώνω» θα πει: σε βγάζω έξω από το σπίτι. Όχι, με κρατήσατε μέσα στο σπίτι· «οὐδὲ ἐξεπτύσατε», εδώ είναι το περίεργο. Ούτε, λέει, εκπτύσατε. «Ἐκπτύω». Τι θα πει αυτό; Θα το καταλάβετε από μία κίνηση που κάνουμε. Όταν περνάμε από κάπου και βρωμάει ψοφίμι, αυτόματα φτύνουμε. Σαν να θέλουμε να βγάλουμε τη μυρωδιά με το σάλιο που φτύσαμε. Σαν να δείχνουμε ένα αποτροπιασμό, αποδοκιμασία της μυρωδιάς. Ή μία κίνηση να μη δεχθούμε κάτι από τη μυρωδιά εκείνη ή τα μικρόβια ή δεν ξέρω τι. Τότε, ίδια κίνηση, όπως περνούσαν οι διαβάτες από ένα δρόμο και έβλεπαν έναν άρρωστο στο πεζοδρόμιο, μόλις τον έβλεπαν, φτύνανε, για να μην τους πιάσει κι αυτούς η αρρώστια. Και λέει τώρα ο απόστολος Παύλος, ούτε με φτύσατε, αλλά με δεχθήκατε σαν άγγελο του Χριστού. Σαν τον ίδιο τον Χριστό. Είναι μία λεπτομέρεια αυτή. Αλλά έρχεται όμως να δώσει εδώ μία εικόνα. Είναι πολύ ωραία εικόνα. Δείχνει ότι και οι αρχαίοι, όπως σας είπα, είχανε γνώση της μετάδοσης μιας αρρώστιας. Αυτό σημαίνει ότι όταν ετελείτο το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας δεν ήσαν οι εκκλησιαστικοί Πατέρες άμοιροι γνώσεως μεταδόσεως μιας ασθένειας. Αλλά η πίστις και η γνώσις ότι πρόκειται περί του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, τους άφηνε πραγματικά αδιάφορους έναντι αυτού του ενδεχομένου τυχόν κινδύνου, του δήθεν κινδύνου, αν το θέλετε. Πάντως ο κλασικός τρόπος και αρχαιότατος μεταδόσεως του μυστηρίου, προφανώς είναι εκείνος τον οποίο χρησιμοποίησε ο Κύριος. «Λαβὼν ὁ Ἰησοῦς τὸν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς καὶ εἶπε· λάβετε φάγετε· τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου. καὶ λαβὼν τὸ ποτήριον καὶ εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων· πίετε[από πού; Από το ποτήρι αυτό] ἐξ αὐτοῦ [: από αυτό, όχι από αυτά, δεν είχε 12 ποτήρια, από αυτό,ενικός, ένα ποτήρι. Προσέξτε, ένα ποτήρι] πάντες[ όλοι· όλοι από ένα ποτήρι]· τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν». Κι όμως αυτό το λέγει ο Ματθαίος, και ο Μάρκος συμπληρώνει και το αποτέλεσμα. «Καὶ ἔπιον ἐξ αὐτοῦ πάντες»[Μάρκ.14,23]. Και απ’αυτό, λέει, το ένα ποτήρι, εξ’ αυτού, ενικός, απ’αυτό ήπιαν όλοι. Έτσι βλέπουμε ο Κύριος σπάζει τον άρτο, τον κομματιάζει, τον μοιράζει στους μαθητές Του και παραγγέλλει να πιουν όλοι από το ίδιο ποτήρι, το κοινό αυτό ποτήρι. Έτσι η αποστολική παράδοση μένει στον τρόπο που ο Κύριος υπέδειξε. Έτσι κοινωνούν οι πιστοί στην αρχαία Εκκλησία. Και να σημειώσει ο Απόστολος Παύλος Α΄Κορ. 11,26: «Ὁσάκις [όσες φορές] γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον[δηλαδή αυτό το ποτήριο της Θείας Ευχαριστίας] τοῦτο πίνητε, τὸν θάνατον τοῦ Κυρίου καταγγέλλετε, ἄχρις οὗ ἂν ἔλθῃ». Διακηρύσσετε τον θάνατο του Κυρίου, ότι πράγματι ο Κύριος απέθανε και ανέστη, και αυτό θα το καταγγέλλει η Εκκλησία έως ότου ξανάρθει πάλι ο Χριστός.
Η ίδια παράδοσις σας είπα χρησιμοποιείται και στην Εκκλησία από τους Πατέρες. Αξίζει όμως να δούμε αναλυτικά τον τρόπο αυτής της Θείας Μεταλήψεως, όπως μας την περιγράφει ο άγιος Κύριλλος στην 5η μυσταγωγική του κατήχηση. Είναι ωραιότατο. «Προσιὼν οὖν μὴ τεταμένοις τοῖς τῶν χειρῶν καρποῖς προσέρχου [όταν,λέει, προσέρχεσαι, μην απλώνεις τους καρπούς των χεριών σου] μηδὲ διῃρημένοις τοῖς δακτύλοις [ούτε με τα δάχτυλα ανοικτά]· ἀλλὰ τὴν ἀριστερὰν θρόνον ποιήσας τῇ δεξιᾷ [θα βάλεις το δεξί σου χέρι πάνω από το αριστερό, σταυροειδώς, προσέξτε, σταυροειδώς, ώστε το αριστερό χέρι να γίνει θρόνος, κάθισμα του δεξιού χεριού] ὡς μελλούσῃ Βασιλέα ὑποδέχεσθαι[σαν να πρόκειται να δεχθείς Βασιλέα] καὶ κοιλάνας τὴν παλάμη [«κοιλαίνω» θα πει κάνω λακάκι· δεν είναι έτσι επίπεδο, αλλά κάνω λακάκι, χουφτιάζω, έτσι] δέχου τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ἐπιλέγων "Ἀμήν" [θα δεχτείς το σώμα του Χριστού, θα στο βάλει εδώ ο ιερεύς ή ο διάκονος]. Ώστε λοιπόν σταυροειδώς, το δεξί χέρι πάνω από το αριστερό, όπως δηλαδή εμείς μέχρι σήμερα κοινωνούμε, οι ιερείς· κοιλαίνω το χέρι μου, κάνω λακάκι, μου δίδει ο Επίσκοπος εμένα τον πρεσβύτερο, ο πρεσβύτερος εις τον διάκονον, ο διάκονος ή ο πρεσβύτερος εις τον λαό] επιλέγω: «Ἀμήν»[ και θα πεις: Αμήν]. Μετ' ἀσφαλείας οὖν ἁγιάσας τοὺς ὀφθαλμοὺς τῇ ἐπαφῇ τοῦ ἁγίου σώματος μεταλάμβανε [η σύνταξη είναι η εξής: για να το βγάλουμε: «ἁγιάσας τοὺς ὀφθαλμοὺς τῇ ἐπαφῇ τοῦ ἁγίου σώματος μεταλάμβανε μετ' ἀσφαλείας». Το «μετ' ἀσφαλείας» σημαίνει «πρόσεχε μην σου πέσει τίποτα». «Αλλά, πώς» θα πει κάποιος, «αγιάζω τα μάτια μου;» Έφερναν τον Αμνό και τον ακουμπούσαν στα μάτια τους. Εμείς φιλάμε τον Αμνό. Όχι την ώρα που κοινωνούμε, αλλά την ώρα που υψώνουμε, που λέμε: «τά Ἅγια τοῖς Ἁγίοις» και υψούται εκεί, δεν είναι βέβαια καθιερωμένο σε όλους, προσκυνούμε τον αμνό από θέρμη αγάπης] προσέχων μὴ παραπολέσῃς τι ἐκ τούτου [προσέχοντας να μη χάσεις τίποτα, να μη σου πέσει τίποτα]. Θυμηθείτε, παρακαλώ, όταν ο Χριστός είπε, όταν έκανε τον χορτασμό των πεντακισχιλίων, τον πολλαπλασιασμό των άρτων, μας διασώζει ο ευαγγελιστής Ιωάννης: «μαζέψτε, λέει, τα περισσεύματα «ἵνα μή τι ἀπόλλυται». Πέρα από του ότι ήθελε να κάνει μάθημα οικονομίας κ.λπ. κ. λπ., αλλά πίσω από τον πολλαπλασιασμό των άρτων ήταν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, όπως σας είπα προηγουμένως με τους Καπερναΐτες, και ήθελε να υποδηλώσει ότι δεν είναι κοινό ψωμί· «πρόσεξε μη σου πέσει»,όπως λέει η Εκκλησία μας, «οὐδέ κόνιον»· και το «κόνις», σκόνη, δηλαδή τίποτα. Όσο μπορεί να βλέπει το μάτι σου, τίποτα, πρόσεξε. «ὅπερ γὰρ ἐὰν ἀπολέσῃς, τοῦτο ὡς ἀπὸ οἰκείου ἐζημιώθης μέλους [αν το χάσεις, σου πέσει, σαν να ζημίωσες από ένα δικό σου μέλος, σαν να έχασες το χέρι σου, σαν να έχασες το πόδι σου]. Εἰπὲ γάρ μοι, εἴ τίς σοι ἔδωκε ψήγματα χρυσίου, οὐκ ἂν μετὰ πάσης ἀσφαλείας ἐκράτεις, φυλαττόμενος μή τι αὐτῶν παραπολέσῃς καὶ ζημίαν ὑποστῇς; Οὐ πολλῷ οὖν μᾶλλον ἀσφαλέστερον τοῦ χρυσίου καὶ λίθων τιμίων τιμιωτέρον διασκοπήσεις ὑπὲρ τοῦ μὴ ψῖχα ἐκπεσεῖν;» [εάν κάποιος σου έδινε ψήγματα χρυσού, δεν θα πρόσεχες; Πόσο περισσότερο το σώμα και το αίμα του Χριστού;]. Γι'αυτό αργότερα, αγαπητοί μου, άλλαξε ο τρόπος μεταλήψεως, επειδή γίνονταν απροσεξίες. Τεχνικός είναι ο λόγος της αλλαγής. Ιδία από ηλικιωμένους και από παιδιά. Μέχρι σήμερα, βλέπετε, γιαγιάδες, παππούδες, δεν έχουνε δόντια, βγάζουν και τη μασέλα τους και, κάτι περίεργο πράγμα, βέβαια μερικοί κοινωνούν πολύ όμορφα, κλείνουν τα χείλη, δεν έχει σημασία αν φοράνε δόντια ή όχι, μερικές γιαγιάδες και παππούδες, ενώ πάρουν το περιεχόμενο, ανοίγουν το στόμα για να σκουπιστούν. Μα, μετά, το κάλυμμα παίρνει το περιεχόμενο που είχε το στόμα-φοβερό πράγμα αυτό… Λοιπόν, παρακαλώ, βάλαμε τον Αμνό μέσα στο στόμα μας, δεν θα ανοίξει μέχρι που να καταπιώ. Μέχρι που να καταπιούμε. Για να μην κάνουμε ζημιά.
Ώστε λοιπόν τι βλέπει κανείς εδώ πέρα; Ότι γι΄αυτό τον λόγο άλλαξε. «Εἶτα [έπειτα-λέγει ο άγιος Κύριλλος] μετὰ τὸ κοινωνῆσαί σε τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, προσέρχου καὶ τῷ ποτηρίῳ τοῦ αἵματος, μὴ ἀνατείνων τᾶς χεῖρας[μην απλώνεις πάλι τα χέρια σου] ἀλλὰ κύπτων, καὶ τρόπῳ προσκυνήσεως καὶ σεβάσματος λέγων τὸ "Ἀμὴν"[με τον ίδιο τρόπο θα κοινωνήσει από το ίδιο άγιο ποτήριο, όλος ο λαός] ἁγιάζου καὶ ἐκ τοῦ αἵματος μεταλαμβάνων Χριστοῦ. Ἔτι δὲ τῆς νοτίδος ἐνούσης τοῖς χείλεσι χερσὶν ἐπαφώμενος καὶ ὀφθαλμοὺς καὶ μέτωπον καὶ τὰ λοιπὰ ἁγίαζε αἰσθητήρια [η νοτίδα είναι η υγρασία. Κάνε έτσι τα χείλη σου, αυτό που κοινώνησες και βάλε το στα μάτια σου, βάλτο παντού, στα αισθητήριά σου, αν είναι δυνατόν να αγιαστούν όλα]. Εἶτα ἀναμείνας τὴν εὐχήν[ποια είναι η ευχή;], εὐχαρίστει τῷ Θεῷ τῷ καταξιώσαντί σε τῶν τηλικούτων μυστηρίων». Πρόκειται για την ακολουθία που λέμε για να ευχαριστήσουμε τον Κύριο που κοινωνήσαμε. Αυτά είναι στην 5η μυσταγωγική κατήχηση, παρ.21 και 22. Ώστε δεν τίθεται θέμα μολυσμού, όπως βλέπουμε. Αντιθέτως, μάλιστα ο άγιος Κύριλλος ευθύς πιο κάτω θα μας πει, προσέξτε, προσέξτε: «μὴ διὰ μολυσμὸν ἁμαρτίας τῶν ἱερῶν τούτων καὶ πνευματικῶν ἑαυτοὺς ἀποστερήσητε μυστηρίων». Μολυσμό θεωρεί μόνο την αμαρτία, όχι τα μικρόβια. Και η αμετανόητος αμαρτία, μόνο αυτή μολύνει, και αυτή σιχαίνεται η Εκκλησία. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ό,τι γράφει ο άγιος Ιούδας ο Αδελφόθεος, αγαπητοί μου. Ακούστε. Είναι τρομερό. «Μνήσθητε τῶν ρημάτων τῶν προειρημένων ὑπὸ τῶν ἀποστόλων τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ὅτι ἔλεγον ὑμῖν ὅτι ἐν ἐσχάτῳ χρόνῳ ἔσονται ἐμπαῖκται κατὰ τὰς ἑαυτῶν ἐπιθυμίας πορευόμενοι τῶν ἀσεβειῶν[ «ἐμπαῖκται» τις έσχατες μέρες, κατά του μυστηρίου φερ’ ειπείν της Θείας Ευχαριστίας και του περιεχομένου της πίστεως. Δεν έχουμε εμπαίχτες;]. Οὗτοί εἰσιν οἱ ἀποδιορίζοντες [ἀποδιορίζοντες: ερμηνεύει ένας σχολιαστής, οι τα σχίσματα ποιούντες και της Εκκλησίας διασπώντες τα μέλη. Αυτοί που σπείρουν τα ζιζάνια μέσα στην Εκκλησία], ψυχικοί, Πνεῦμα μὴ ἔχοντες[ψυχικοί άνθρωποι, βιολογικοί άνθρωποι, δεν έχουνε το Πνεύμα του Θεού, καταλαβαίνετε ποιους εννοούμε]. ῾Υμεῖς δέ, ἀγαπητοί, τῇ ἁγιωτάτῃ ὑμῶν πίστει ἐποικοδομοῦντες ἑαυτούς, ἐν Πνεύματι ῾Αγίῳ προσευχόμενοι, ἑαυτοὺς ἐν ἀγάπῃ Θεοῦ τηρήσατε, προσδεχόμενοι τὸ ἔλεος τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, εἰς ζωὴν αἰώνιον. καὶ οὓς μὲν ἐλεεῖτε διακρινόμενοι, οὓς δὲ ἐν φόβῳ σῴζετε, ἐκ τοῦ πυρὸς ἁρπάζοντες, μισοῦντες καὶ τὸν ἀπὸ τῆς σαρκὸς ἐσπιλωμένον χιτῶνα». Τι θα πει «μισοῦντες καὶ τὸν ἀπὸ τῆς σαρκὸς ἐσπιλωμένον χιτῶνα»; Μην πιάνετε ούτε τα ρούχα τους, αυτά που φοράνε και ακουμπάνε πάνω στη σάρκα τους. Άμα σου δώσει ο άλλος το πουκάμισό του, μην το φορέσεις. Από μία νεότερη μετάφραση· αυτή η τελευταία του Αγουρίδου. Διάλεξα αυτή γιατί κατακρίθηκε, για να δείτε ότι έτσι μεταφράζεται. Αποφεύγοντας ακόμη και να αγγίζετε τα ρούχα τους που λερώθηκαν από την επαφή με την αμαρτωλή τους σάρκα. Αυτό θα σιχαθούμε.
Ο ίδιος τρόπος αγαπητοί μου συναντάται κατόπιν στους Πατέρες της Εκκλησίας μας. Ο Μέγας Βασίλειος λέγει: «Καὶ γὰρ καὶ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ὁ ἱερεὺς ἐπιδίδωσι τὴν μερίδα καὶ κατέχει αὐτὴν ὁ ὑποδεχόμενος μετ' ἐξουσίας ἁπάσης καὶ οὕτω προσάγει τῷ στόματι τῇ ἰδίᾳ χειρί». Παίρνει με το χέρι του και το οδηγεί στο στόμα. Ο Ιερός Χρυσόστομος: Δεν ερμηνεύω γιατί πέρασε η ώρα. «Ἐννόησον γάρ τι δέχῃ τῇ χειρί καὶ καθαράν αὐτὴν πλεονεξίας καὶ ἁρπαγῆς πάσης διατήρησον», ώστε τα χέρια σου να μην είναι στην αμαρτία. Αν καταλάβεις, Τι δέχεσαι στα χέρια σου…Και ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, 8ος αιώνας: «Σταυροειδῶς τὰς παλάμας τυπώσαντες τοῦ ἐσταυρωμένου τὸ σῶμα ὑποδεξώμεθα». Κοινωνούμε το Σώμα και το Αίμα του Χριστού.
Φαίνεται λοιπόν ότι η λαβίδα επεκράτησε κατά τον 10ο αιώνα, διότι η πενθέκτη Σύνοδος, το 692 μ.Χ., καταδικάζει την περίπτωση της λαβίδας, τονίζοντας ότι οι πιστοί πρέπει να κοινωνούν με τα χέρια τους. Είναι ο 101ος κανόνας. Όταν καθιερώθηκε το κοχλιάριο, το κουταλάκι, διότι με λαβίδα πρώτα εγίνετο η μετάδοσις της μερίδος· λαβίδα θα πει τσιμπίδα. Όταν όμως καθιερώθηκε το κουταλάκι, που κοινωνούμε και τα δύο είδη, Σώμα και Αίμα Χριστού ταυτοχρόνως, παρέμεινε η ονομασία της λαβίδας και στο κουταλάκι. Και έτσι σήμερα λέμε το κοχλιάριο, το κουταλάκι το λέμε λαβίδα.
Ο Συμεών Θεσσαλονίκης 15ος αιώνας, όπως σας είπα, θεωρεί πλέον τη μετάδοση της Θείας Κοινωνίας με λαβίδα σαν κάτι που επεκράτησε στην Εκκλησία. Πάντως εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η εξέλιξη αυτή δεν έγινε για λόγους μολυσματικούς- αφού εξάλλου ήταν κοινή η λαβίδα, ανά πάσα στιγμή βαπτίζεται μέσα στο Άγιο Ποτήριο- αλλά για λόγους ασφαλείας, από τεχνικής πλευράς και μόνο από τεχνικής πλευράς.
Το γενικό συμπέρασμα, αγαπητοί μου, είναι το εξής: Δεν ευσταθούν, πρώτον, τα επιχειρήματα του κ. βουλευτού. Ότι ο τρόπος μεταδόσεως της Θείας Ευχαριστίας είναι επικίνδυνος, αφού ούτε η πείρα το βεβαιώνει, ούτε ο ιατρικός σύλλογος των Αθηνών κλπ. Δεύτερον, η ουσία του μυστηρίου είναι ότι πρόκειται για το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Αληθώς και πραγματικώς, έστω κι αν δεν εμπίπτει στις αισθήσεις μας και μάλιστα δεν επιζητείται να εμπίπτει στις αισθήσεις μας. Τρίτον, ο τρόπος μεταδόσεως μέχρι τον 10ο αιώνα τουλάχιστον, ήταν ο τρόπος που ο Κύριος παρέδωσε το μυστήριο στην Εκκλησία. Και έτσι, λόγοι τεχνικοί επέβαλαν τη χρήση της λαβίδος και όχι λόγοι μολυσματικοί. Ακόμη, ούτε κατά σκέψη η Εκκλησία δεν δέχεται περίπτωση μολυσμού από αρρώστιες. Αν πάλι η Εκκλησία στο μέλλον χρησιμοποιήσει άλλο τρόπο μεταδόσεως της Θείας Ευχαριστίας, είναι θέμα αποκλειστικά δικό της. Και θα το έκανε αυτό η Εκκλησία ίσως για την «ασθένεια» της πίστεως των πολλών. Για να τους βοηθήσει, γιατί η πίστη των πολλών, δυστυχώς, έχει ασθενήσει. Θα το τονίσουμε, «για την ασθένεια των πολλών». Αν η Εκκλησία επινοήσει έναν άλλον τρόπο Θείας Μεταλήψεως.
Αγαπητοί μου, όπως αντιλαμβανόμεθα, τα πράγματα είναι πολύ σοβαρά, διότι φαίνεται στο βάθος, αν δεν πρόκειται για άγνοια, πρόκειται για απιστία και πρόθεση προσβολής της Εκκλησίας, στο γενικό πλαίσιο, που όπως ξέρετε τον τελευταίο καιρό η Εκκλησία προσβάλλεται και κατασπιλώνεται. Αν ο Κύριος επιτρέπει αυτήν την προσβολή, την επιτρέπει γιατί η Σοφία Του το υπαγορεύει και το θέλει. Αφετέρου για τις αμαρτίες των Χριστιανών. Και φαίνεται, αυτό φαίνεται και μαρτυρείται πολύ συχνά και σε αυτήν την Παλαιά Διαθήκη. Όταν ο Θεός άφηνε να βεβηλώνεται ο ναός και το θυσιαστήριό Του, αυτό ήταν για να τιμωρήσει τον λαό. Θα αναφέρουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό, προσέξατέ το. Είναι η εποχή που Αρχιερέας είναι ο Ηλί. Είναι μια εποχή πνευματικής παρακμής. Οι Φιλισταίοι κηρύσσουν πόλεμο εναντίον των Ισραηλιτών και την πρώτη μέρα νικώνται οι Ισραηλίτες. Νομίζουν οι ταλαίπωροι Εβραίοι ότι αν συμπεριλάβουν στο μέτωπο και την Κιβωτό του Θεού, τότε θα νικούσαν. Αλλά ο Θεός έδωσε πάλι την ήττα στους Εβραίους. Και το χειρότερο. Ο Θεός επέτρεψε να αιχμαλωτιστεί η Κιβωτός! Από τους Φιλισταίους. Τότε εκείνοι σαν εκλεκτό λάφυρο, την παίρνουν και τη βάζουν στον ναό του θεού Δραγών. Την άλλη μέρα όμως το άγαλμα του θεού έπεσε μπρούμυτα, ύπτια μπροστά στην Κιβωτό, το ίδιο φαινόμενο επαναλήφθηκε και τη δεύτερη ημέρα και ακόμη χειρότερα, έβγαλαν αιμορροΐδες, κάτι φοβερό. Ακούστε πώς το λέει το κείμενο: «καὶ ἐβασάνισεν αὐτοὺς ἐπάταξεν αὐτοὺς εἰς τὰς ἕδρας αὐτῶν … καὶ ἐγένετο σύγχυσις ἐν ὅλῃ τῇ πόλει βαρεῖα σφόδρα, ὡς εἰσῆλθε κιβωτὸς Θεοῦ Ἰσραὴλ ἐκεῖ, καὶ οἱ ζῶντες καὶ οὐκ ἀποθανόντες ἐπλήγησαν εἰς τὰς ἕδρας, καὶ ἀνέβη ἡ κραυγὴ τῆς πόλεως εἰς τὸν οὐρανόν». Όλοι αρρώστησαν. Αγαπητοί, και έστειλαν πίσω την Κιβωτό οι Φιλισταίοι...
Αγαπητοί, η Κιβωτός ήταν το σύμβολο της Εκκλησίας. Μπορεί ο Θεός για να τιμωρήσει τους Χριστιανούς, τους χαλαρούς όπως είμαστε, να αφήνει στα χέρια των εχθρών να προσβάλλουν την Εκκλησία. Γρήγορα όμως οι εχθροί της Εκκλησίας θα πέσουν στα χέρια του ζώντος Θεού. Όπως έπεσαν και οι Φιλισταίοι. Συνιστούμε, όπως και ο Σαμουήλ τότε ο προφήτης που επέζη, και στους Χριστιανούς μας και σε εκείνους που βαπτίστηκαν στη χριστιανική κολυμβήθρα αλλά τώρα όμως δυστυχώς στρέφονται εναντίον της Εκκλησίας μας, με εχθρικό τρόπο, συνιστούμε τη μετάνοια. Η μετάνοια για όλους μας χρειάζεται. Και η γνώσις του περιεχομένου της πίστεώς μας μάς χρειάζεται. Και η έμπρακτος εφαρμογή των εντολών του Ευαγγελίου μάς χρειάζεται. Και τότε, όπως λέγει ο Θεός δια του Ησαΐου: «ἐὰν θέλητε καὶ εἰσακούσητέ μου, τὰ ἀγαθὰ τῆς γῆς φάγεσθε· ἐὰν δὲ μὴ θέλητε, μηδὲ εἰσακούσητέ μου, μάχαιρα ὑμᾶς κατέδεται [μαχαίρι σας περιμένει]· τὸ γὰρ στόμα Κυρίου ἐλάλησε ταῦτα» [Ησ.1,19-20].
Αγαπητοί, και το στόμα του Κυρίου είναι αξιόπιστο. Ας φοβηθούμε, αγαπητοί μου!
