Βλέπουμε πῶς ἐξελίσσεται τό δράμα τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρξεως, μέ βάση πάντοτε τήν ἀνθρώπινη έλευθερία. Θα μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ὁλόκληρη ἡ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου, τῆς πτώσεως ἀλλά καί τῆς ἀνορθώσεως, δέν εἶναι παρά ή περιπέτεια τῆς ἐλευθερίας! Καί ὅλη αὐτή ἡ περιπέτεια τῆς ἐλευθερίας προκύπτει ἀπό τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ· διότι ὁ ἴδιος ὁ Θεός ἔδωσε τήν ἐλευθερία, ἔστω καί ἄν δέν μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά σκύψει μέσα σ' αυτή καί νά κατανοήσει τί βάθος ἔχει αὐτή ἡ ἐλευθερία.
Πάντως ὁ Θεός δημιούργησε τόν ἄνθρωπο, γνωρίζοντας πραγματικά την μετέπειτα πορεία του. Καί τώρα, μετά τήν πτώση του, ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἄξιος θανάτου, καί συνεπῶς εἶναι δυστυχής. Παρά ταῦτα, ὁ Θεός ὄχι μόνο δημιουργεῖ τόν ἄνθρωπο, ἀλλά καί ἐπεμβαίνει κατά θαυμαστό τρόπο ἀκριβῶς γιά νά τόν ἐπαναφέρει. Διότι ὅ,τι ὁ Θεός δημιουργεῖ δέν εἶναι μάταιο. Απόδειξη αὐτοῦ εἶναι ὅτι στο τέλος τῆς Ἱστορίας ὁ Θεός θά ἀνακαινίσει τήν κτίση, δέν θά χαθεῖ τίποτε, καί θά ἔχουμε ἀνάσταση τῶν νεκρῶν, ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ἄσχετα ἄν θά ὑπάρχει καί ἡ αἰώνια Κόλαση γιά ἐκείνους πού θά ἔχουν ἀρνηθεῖ τόν Θεό πεισματικά στη ζωή τους.
Ωστόσο, ο Θεός τώρα επεμβαίνει στη ζωή των πρωτοπλάστων, μετά την ντροπή καί τόν φόβο τοῦ Θεοῦ πού τούς κάνει να κρύβονται, με σκοπό να αναπτυχθεῖ μέσα τους ἡ μετάνοια. Αυτό είναι τό θεμελιώδες στοιχεῖο τῆς ἀνορθώσεως τοῦ ἀνθρώπου· ἡ μετάνοια! Γι' αυτό καί ὁ Θεός δημιουργεί διάλογο μετανοίας.
Θυμηθείτε πῶς ὁ Κύριος, προκειμένου να σώσει ἐκείνη τήν Σαμαρείτιδα γυναίκα, ἄνοιξε μαζί της έναν διάλογο. Εἶναι θαυμαστός ὁ τρόπος προσεγγίσεως πού ἔγινε ἀπό τόν Κύριο πρός τή Σαμαρείτιδα. Ανοίγει συζήτηση ὁ Κύριος. Ἡ συζήτηση ἀρχίζει μέ τή φρασούλα «δός μοι πιεῖν», δῶσε μου νά πιῶ νερό. Ἐκείνη παραξενεύεται, διότι βλέπει ἕναν Ἰουδαῖο νὰ τῆς μιλᾶ, ἐνῶ αὐτή εἶναι Σαμαρείτισσα, πράγμα ανεπίτρεπτο, ἐπειδή δέν χωνεύονταν καί δέν εἶχαν καμμία σχέση οἱ Σαμαρεῖτες μέ τούς Ἰουδαίους –ὑπῆρχε μια παλιά ἱστορία ἀντιπαλότητος. Αρχίζει ὅμως ὁ διάλογος. Καί στό τέλος ἡ γυναίκα αὐτή –πού δέν ἦταν καλῆς διαγωγῆς, δέν ἦταν ἠθική γυναίκα– ἄφησε τήν ἁμαρτία καί ἔγινε πιστή. (Βλ. Ιωάν. 4, 1-42)
Ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας λέει ὅτι αὐτή ἡ γυναίκα βαφτίστηκε, ονομάστηκε Φωτεινή, όλο της το σπίτι καί οἱ συγγενείς της βαπτίσθηκαν, κι ἐκείνη ἔγινε ἱεραπόστολος. Εἶναι πραγματικά καταπληκτικό πῶς ὁ Κύριος τήν προσεγγίζει! Ὅταν ἐκεῖ στο πηγάδι πού εἶχαν συναντηθεῖ, ἔξω ἀπό τό χωριό, της λέει ὡραιότατα, τεχνικότατα, ψυχολογικότατα, φώναξε τόν ἄνδρα σου νά ἔρθει, ἐκείνη ἀπαντᾶ: Δέν ἔχω ἄνδρα. Δέν τήν μαλώνει, να τῆς πεῖ παλιογυναίκα, σύ, πού... δέν τῆς λέει τίποτα τέτοιο, αλλά της λέει: Σωστά λές ὅτι δέν ἔχεις ἄνδρα, γιατί δέν εἶσαι παντρεμένη· ἀλλά κι αὐτόν πού ἔχεις τώρα εἶναι ὁ πέμπτος ἄνδρας, χωρίς νά εἶναι ἄνδρας σου. Αυτή βέβαια τά ἔχασε... κυριολεκτικά τά ἔχασε!
Βλέπετε λοιπόν διάλογο προσεγγίσεως;
Αλλά μή ξεχνᾶμε ὅτι καί ὁ διάβολος ἄνοιξε διάλογο προσεγγίσεως με τους πρωτοπλάστους.
Ἔτσι, ἔχουμε τόν διάλογο τοῦ Σατανᾶ, ὁ ὁποῖος ὑποδουλώνει· καί ἐνῶ μοιάζει ὅτι ἐπαγγέλλεται τήν ἐλευθερία, στην πραγματικότητα χαλκεύει δεσμά. Ἔχουμε καί τόν διάλογο τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος προκαλεῖ μετάνοια· ὅπως κάνει τώρα και στην προκειμένη περίπτωση ὁ Θεός μέ τούς πρωτοπλάστους, ὅταν τοὺς ἐπισκέπτεται καί τούς ἀναζητᾶ· «Ἀδάμ, ποῦ εἰ;», Ἀδάμ, ποῦ εἶσαι; Ὅπως θα λέγαμε κι ἐμεῖς σήμερα για καποιους φίλους μας πού ἔκαναν κάτι άσχημο· ας τους ἐπισκεφθοῦμε νά δοῦμε τί κάνουν. Ὅλα αὐτά γίνονται γιά νά ὁδηγήσουν στή μετάνοια καί στήν ἐπανόρθωση.
Θυμηθεῖτε ἀκόμη πῶς ὁ Κύριος ἀνοίγει διάλογο μέ τόν Νικόδημο, ἐκεῖνον τόν εὔσχημα βουλευτή, τόν σπουδαῖο ἄνθρωπο. Ὁ διάλογος πού ἀνοίχθηκε μεταξύ Κυρίου και Νικοδήμου ήταν διάλογος πίστεως· ὄχι μετανοίας. Ἦταν τόσο αριστοτεχνικός αὐτός ὁ διάλογος, ὥστε να μπορέσει ὁ Νικόδημος να καταλάβει τί θά πεῖ ἐν Χριστῷ ἀνακαίνιση, ἐν Χριστῷ ἀναγέννηση. Εἶπε μάλιστα ἐκεῖνο τό κουτό ὁ Νικόδημος: Δηλαδή, πρέπει να ξαναμπῶ στήν κοιλιά τῆς μητέρας μου και να ξαναγεννηθῶ;... Καί τοῦ ἀπαντάει ὁ Κύριος: Ἐσύ εἶσαι δάσκαλος τοῦ Ἰσραήλ, καί ἀγνοεῖς πῶς μπορεῖ να γίνει μιά ἀναγέννηση;... (Βλ. Ιωάν. 3, 1-21)
Βλέπετε λοιπόν, παιδιά, ὅτι ἔχουμε αυτές τις μορφές διαλόγου, ἀπό τόν Θεό καί ἀπό τόν διάβολο. Θα πρέπει να προσέχουμε πολύ τόν διάλογο τοῦ Σατανᾶ. Ἔχουμε μιλήσει καί σέ ἄλλα μαθήματά μας γιά τόν διάλογο τοῦ Σατανᾶ, (Βλ. Μαθήματα 43ο έως 49ο και 55ο) πῶς προσπαθεῖ νά μᾶς πλανήσει· πού ὑπόσχεται ἐλευθερία, ἀλλά δέν δίνει ελευθερία.
Πολλές φορές ὁ Θεός δημιουργεῖ περιορισμούς· ἀλλά τούς περιορισμούς αὐτούς τούς θέτει μέ σκοπό τή διάσωση τῆς ὑπάρξεως, μέσα στόν χῶρο τῆς ἐλευθερίας. Για παράδειγμα, θά σοῦ πεῖ: Παιδάκι μου, τί εἶσαι; ἔφηβος· μάλιστα. Πρόσεξε μή πᾶς ἐκεῖ κι ἐκεῖ. Γιατί σοῦ τό λέει αὐτό; Εἶναι μιά δέσμευση· ἀλλά δέσμευση πού σώζει. Διότι σοῦ βάζει τή δέσμευση ἀκριβῶς γιά νά μήν ὑποδουλωθεῖς στα πάθη, γιά νά εἶσαι πραγματτικά ἐλεύθερος ἄνθρωπος. Γι' αὐτό σου βάζει τόν περιορισμό· γιά νά σοῦ διασώσει τήν ἐλευθερία.
Θέλετε κάτι ἀκόμη; Αν δέν ἀκούσεις, καί δοκιμάσεις αὐτό καί δοκιμάσεις ἐκεῖνο, θά φθείρεις, θά καταστρέψεις, θα καταλύσεις τήν ὕπαρξή σου. Βλέπετε, συχνά μιλάω για τα ναρκωτικά, γιατί αυτά πιά μᾶς συνέχουν. Ἐάν μετέλθεις ναρκωτικά, θα καταλύσεις την ὕπαρξή σου. Καί σου λέει ἕνα ὄχι. Αὐτό ὅμως τό ὄχι εἶναι γιά νά σοῦ διασώσει την ύπαρξη.
Βλέπετε λοιπόν ὅτι ἡ ἐλευθερία τοῦ Θεοῦ βάζει μερικά μή, μερικά ὄχι, μερικά οὐ. Οὐ φονεύσεις, οὐ κλέψεις, οὐ ψευδομαρτυρήσεις, οὐ μοιχεύσεις, καί οὔτω καθ᾿ ἑξῆς. (Βλ. Ἔξοδ. 20, 13. Δευτ. 5, 17-21. Ματθ. 19, 18) Αὐτά τά ού, τά ὄχι –αὐτά πού κοροϊδεύουν ἔξω καί λένε πώς εἴμαστε ὅλο μή καί ὅλο ὄχι!– αὐτά εἶναι σωτήρια ὄχι. Ὅταν οἱ ἄλλοι σου λένε αὐτά εἶναι καταπίεση, καί γι᾿ αὐτό κάνε ὅ,τι θέλεις, ἐσύ δέν πρέπει νά τούς ἀκούσεις, γιατί θά δουλωθεῖς, θὰ μπεῖς μέσα σε μία σκλαβιά. Αυτός, όπως σᾶς εἶπα, εἶναι ὁ διάλογος τοῦ Σατανᾶ.
Ἡ ἁμαρτία τῶν πρωτοπλάστων ἔλαβε χώρα μέσα στήν ἡμέρα. Δηλαδή, πρωί να ήταν; μεσημέρι να ήταν; Δέν ἀποκλείεται να ήταν μεσημέρι. Γιατί τό λέμε αὐτό, ὅτι μπορεῖ νά ἦταν μεσημέρι; Βέβαια τό ἱερό κείμενο δέν μᾶς λέει τίποτα, καί θά ἦταν ἴσως περιττό νά δοῦμε ἄν ἦταν πρωί ἤ μεσημέρι. Ἔχει κάποια σημασία ὅμως, μποροῦμε νά τό θεολογήσουμε λιγάκι.
Εἶναι γνωστό ὅτι τό μεσημέρι υπάρχει μία ἐνόχληση πείνας, ὁπότε θά ἦταν εὐκολότερη ή περίπτωση να δοκιμάσουν τόν καρπό. Ὅπως θά ξέρετε, ἡ Ἐκκλησία μας ἔχει μία μικρή ἀκολουθία πού λέγεται ἕκτη Ὥρα. Ἔχει βέβαια καί τήν πρώτη, τήν τρίτη, τήν ἕκτη καί τήν ἐνάτη Ὥρα. Ἡ ἔκτη Ὥρα ἀντιστοιχεί στο μεσημέρι. (Οἱ Ὧρες ἀνήκουν στίς ἀκολουθίες του νυχθημέρου, δηλαδή τοῦ εἰκοσιτετραώρου. Κατά τό ἐκκλησιαστικό τυπικό, ἤδη ἀπό τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, ή Α΄ Ὥρα αντιστοιχεί στην σημερινή 6η πρωινή, ή Γ΄ Ὥρα στην 9η πρωϊνή, ἡ Ϛ΄ Ὥρα στην 12η μεσημβρινή, ἐνῶ ἡ Θ΄ Ὥρα στήν 3η απογευματινή) Ἐκεῖ σέ ἕναν Ψαλμό, τον 90ο, ζητούμε νά μᾶς φυλάξει ὁ Θεός ἀπό τό μεσημβρινό δαιμόνιο. Αὐτό τό μεσημβρινό δαιμόνιο εἶναι ἐκεῖνο πού ρίχνει τόν ἄνθρωπο σέ μία ἀκηδία, σε μία τεμπελιά, σε μία νύστα· οπότε ἐκείνη τήν ὥρα ὑπάρχει μία χαλάρωση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου, μέ ἀποτέλεσμα ὁ ἄνθρωπος να πέφτει εὐκολότερα σέ ἁμαρτία. (Κατά τους Πατέρες, το μεσημβρινό δαιμόνιο εἶναι τό δαιμόνιο της ραθυμίας, Βλ. Μ. Αθανασίου, Ἑρμηνεία εἰς τοὺς Ψαλμούς: «Οὑ σύγκριμα δαιμονιώδες μεσημβρίας. Τὸν γὰρ μεσημβρινὸν δαίμονά φησιν εἶναι τῆς ἀκηδίας.» (PG 27, 401Β), Ωριγένους: «Δαίμονα δὲ μεσήμβριον ὀνομάζει τὴν ἀκηδίαν, ἤτοι τὴν ὀλιγωρίαν· συμβαίνει δὲ τοῦτό τισιν· ἔσθότε σύμπτωμα τοίνυν πάσχουσί τινες, ὅταν ὁ νοῦς ἐκλάσῃ πρὸς φιληδονίαν, ὅταν ἀτονήσῃ καρδία, κατενέχθη πρὸς φιλοσαρκίαν, ὅταν ἀκηδιάσῃ πρὸς τὰ τῆς εὐσεβείας ἔργα, καὶ ἐνγηράσῃ πρὸς πόνους τοὺς ὑπὲρ τῆς ἀρετῆς» (Αποσπάσματα εἰς Ψαλμούς, 90.5,6). Βλ. ἐπίσης ἀκολουθία Βαπτίσματος καί Ἐξορκισμούς του μεγ. Βασιλείου (Μικρόν Ευχολόγιον, ἐκδ. Ἀποστ. Διακονίας, ανατ. 1984, σσ. 64 και 265)
Γιά νά στηρίξω αὐτό πού σᾶς λέω, σᾶς θυμίζω ὅτι ὅταν ὁ Κύριος ήταν στήν ἔρημο, ὁ διάβολος τοῦ ἐμφανίσθηκε ὅταν ὁ Κύριος πείνασε. Γιά σαράντα ἡμέρες ὁ Κύριος νήστευε. Πότε ὅμως τοῦ ἐμφανίστηκε; Ὅταν πείνασε. Καί πείνασε, λέει, ὁ Κύριος τήν τεσσαρακοστη ἡμέρα, και τότε ήρθε ὁ πειραστής. (Βλ. Ματθ. 4, 2. Λουκά 4, 2) Είδατε πότε ἦρθε; ὅταν ὁ Κύριος πείνασε. Ἔτσι, δέν ἀποκλείεται ό διάβολος νά ἐπισκέφτηκε και τους πρωτοπλάστους τό μεσημέρι, πού θά ήταν η ώρα πού ἴσως θα πεινοῦσαν καί θά μπορούσαν να δοκιμάσουν να φάνε· ἔτρωγαν καρπούς. Οπότε ἔγινε ἐκεῖ ὁ διάλογος, μέ τό γνωστό αποτέλεσμα. Ἡ ἁμαρτία λοιπόν λαμβάνει χώρα μέσα στήν ἡμέρα, καί ἴσως κατά τό μεσημέρι.
Ὁ Θεός ἐπισκέπτεται τους πρωτοπλάστους κατά το δειλινό. Δειλινό εἶναι ἀργά τό ἀπόγευμα, πρίν ἀκόμη σκοτεινιάσει, δηλαδή ὑπάρχει ἀκόμη ἡ ἡμέρα. Αυτό λέμε δειλινό. Τούς ἐπισκέπτεται λοιπόν ὁ Κύριος καί φωνάζει: «Ἀδάμ, ποῦ εἶ;», Αδάμ, ποῦ εἶσαι; Χαριτωμένη κλήση, χαριτωμένο κάλεσμα! Ὅπως ἀκριβῶς θά φωνάζαμε κάποιον πού χάσαμε τά ἴχνη του μέσα σ' ἕναν κῆπο, μέσα σ' ἕνα δάσος. Αν ποτέ βρεθήκατε σε κάποιο πάρκο, σε κάποιο δάσος, που χάσατε τήν παρέα σας και θέλετε να τη βρεῖτε, πῶς φωνάζετε; Εἶναι χαριτωμένες οἱ φωνές μέσα σ' ἕνα δάσος, ὅταν φωνάζουμε γιά νά βροῦμε τοὺς ἄλλους. Είναι λοιπόν χαριτωμένη αὐτή ἡ κλήση πού γίνεται ἀπό τόν Θεό μέσα στο κῆπο τῆς Ἐδέμ, μέσα στον παράδεισο.
Βλέπετε, ἡ ὅλη φράση δεν δείχνει τίποτε πού να τρομάζει. Ἀδάμ, ποῦ εἶσαι; Σαν νὰ ἔλεγε: Εγώ συχνά δὲν ἔρχομαι καί σᾶς ἐπισκέπτομαι; Σας βρίσκω λοιπόν. Τώρα ὅμως δέν σᾶς βρίσκω. Παράξενο... ὁ Θεός δεν βρίσκει τους πρωτοπλάστους! Είναι άνθρωπομορφικές καί ἀνθρωποπαθεῖς αὐτές οἱ ἐκφράσεις, ὅπως θα δούμε πιο κάτω.
Αλλά τί ἔγινε μετά; Οἱ πρωτόπλαστοι ἄκουσαν τόσο τη φωνή της κλήσεως τοῦ Θεοῦ, ὅσο καί τόν ήχο των βημάτων Του μέσα στον παράδεισο. Και τι έκαναν; κρύφτηκαν! Δέν ἦταν φιλική ή πρόσκληση; Η πρόσκληση ἦταν πολύ φιλική, ἀλλά οἱ ἴδιοι εἶχαν μέσα τους μιὰ ἐνοχή, καί ἔτσι τώρα δέν τούς ἦταν καθόλου εὐχάριστη ἡ φωνή τοῦ Θεοῦ.
Ρωτάει ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «Τί λέγεις; ὁ Θεὸς περιπατεῖ; καὶ πόδας αὐτῷ περιάψομεν; καὶ οὐδὲν ὑψηλὸν ἐκ τούτου ἐννοήσομεν;». Τί λές; ὁ Θεός περπατάει;... ὁ Θεός ἔχει πόδια;... Θά Τοῦ ἀποδώσουμε πόδια τοῦ Θεοῦ, καί δέν θά ὑπονοήσουμε κάτι ύψηλό γι' Αυτόν;...
Καί ἀπαντάει: «Οὐ περιπατεῖ ὁ Θεός· μὴ γένοιτο. Πῶς γὰρ ἄν, ὁ πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν, οὗ ὁ οὐρανὸς θρόνος, ἡ δὲ γῆ ὑποπόδιον, οὗτος τῷ παραδείσῳ ἐμπεριέχεται;». Δεν περπατάει ὁ Θεός!... Πῶς εἶναι δυνατόν να περπατάει Ἐκεῖνος, πού εἶναι πανταχού παρών καί γεμίζει τα πάντα, του οποίου ὁ θρόνος εἶναι ὁ οὐρανός καί ἡ γῆ ὑποπόδιό Του;... Πῶς είναι δυνατόν Αὐτός νά εἶναι μέσα στον παράδεισο καί νά περπατάει;... Διότι περιπατῶ σημαίνει δέν εἶμαι ἐδῶ, καί εἶμαι ἐκεῖ. Γιά νά πάω λοιπόν ἀπό τό ἕνα σημεῖο στὸ ἄλλο, περπατάω. Αλλά ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖος εἶναι πανταχού παρών, εἶναι καί ἐδῶ, εἶναι κι ἐκεῖ· πῶς λοιπόν περπατάει;
«Καὶ τίς ταῦτα ἂν εἴποι τῶν νοῦν ἐχόντων; Τί οὖν ἐστιν τὸ, Ἤκουσαν τῆς φωνῆς Κυρίου τοῦ Θεοῦ περιπατοῦντος ἐν τῷ παραδείσῳ τὸ δειλινόν;». Ποιός από αὐτούς πού ἔχουν λογικό θά μποροῦσε νά τά πεῖ αὐτά; Τότε λοιπόν τί σημαίνει ὅτι ὁ Θεός περιπατοῦσε κατά το δειλινό στον παράδεισο;
«Αἴσθησιν αὐτοῖς τοιαύτην ἠβουλήθη παρασχεῖν, ἵνα εἰς ἀγωνίαν αὐτοὺς ἐμβάλῃ· ὃ δὴ καὶ γέγονε». (Εἰς τὴν Γένεσιν, Ομιλία ΙΖ΄, PG 53, 135)
Θέλησε νά τούς προκαλέσει μια τέτοια αίσθηση, για να τους βάλει σέ μιά ἀγωνία· αυτό λοιπόν καί ἔγινε. Ποιά ἦταν αὐτή ἡ ἀγωνία, καί τί ἦταν αὐτή ἡ αἴσθηση ποὺ ἤθελε νά τούς προκαλέσει; Ήταν ἡ συνείδηση. Αυτό λέει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος παρακάτω· ἦταν το «συνειδός», ἡ συνείδηση.
Προσέξτε τώρα αὐτή τή φράση: «ἤκουσαν τῆς φωνῆς Κυρίου τοῦ Θεοῦ»· ἄκουσαν τή φωνή τοῦ Θεοῦ. Ποῦ τήν ἄκουσαν τή φωνή τοῦ Θεοῦ; Μέσα τους. Ὤστε δέν τήν ἄκουσαν ἀπ᾿ ἔξω; –θά τό δοῦμε λίγο πιο κάτω αὐτό. Ἄκουσαν λοιπόν τή φωνή μέσα τους, δηλαδή σ' αὐτό πού λέμε συνείδηση. Η συνείδηση εἶναι ένα βαρύ προνόμιο μόνο τοῦ ἀνθρώπου. Τὰ ζῶα δέν ἔχουν συνείδηση ·μόνο ὁ ἄνθρωπος ἔχει.
Ἀκοῦστε μία πολύ ωραία περιγραφή πού κάνει ὁ ἱερός Χρυσόστομος περί τῆς συνειδήσεως· θά σᾶς τήν ἑρμηνεύσω.
Βλέπετε, σᾶς διαβάζω το κείμενο, γιατί δέν θέλω νά σᾶς ἀποξενώσω ἀπό τά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας μας, οὔτε ἀκόμα ἀπό τήν ἀρχαία γλώσσα μας. Πρέπει νά ἔχουμε μιά αἴσθηση τῆς γλώσσας μας σέ ὅλες τίς φάσεις τῆς ἱστορικῆς της πορείας. Καί μή μοῦ πεῖτε ὅτι μόνο ἐμεῖς σήμερα εἴμαστε Ἕλληνες καί πρίν ἀπό δύο καί τρεῖς χιλιάδες χρόνια δέν ἦταν Ἕλληνες. Ἕλληνες πάντοτε ὑπήρχαμε, καί ἡ γλώσσα μας πάντοτε εἶναι ἡ ἴδια. Γι' αὐτό διαβάζω περικοπές· αὐτός εἶναι ὁ λόγος. Μποροῦσα νά σᾶς διαβάζω τις περικοπές μεταφρασμένες καί νά μήν μπαίνω στον κόπο να κάθομαι να σᾶς τά μεταφράζω τώρα ἐπί τόπου, καί νά δημιουργῶ ίσως και κάποια χασμωδία, οὕτως εἰπεῖν, τήν ὥρα τοῦ μαθήματος. Ὄχι. Θέλω νά ἔχετε αίσθηση καί τῶν κειμένων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας. (Ὁ π. Αθανάσιος Μυτιληναῖος συχνά-πυκνά τόνιζε τήν ἀξία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας. Παράλληλα ὅμως ἐξέφραζε καί τήν ἔντονη δυσαρέσκεια και βαθειά του λύπη στην μεθοδευμένη ἀλλοίωση καί στήν βαθμιαία απομάκρυνσή μας απ' αυτήν, κυρίως μέσω του σχολείου, που σκοπό έχει τήν ἀποξένωση τοῦ λαοῦ μας ἀπό τήν πλούσια πνευματική του παράδοση, την αποκοπή του από τις ρίζες του καί τελικῶς τόν παντελῆ ἀφανισμό τοῦ ἑλληνοχριστιανικού μας πολιτισμού)
Λέει λοιπόν ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «Ὁ γὰρ ἀδέκαστος δικαστής, τὸ συνειδὸς λέγω, κατεξανιστάμενος λαμπρᾷ τῇ φωνῇ ἐβόα, καὶ κατηγόρει, καὶ ἐδείκνυ, καὶ ὡσανεὶ πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν ὑπέγραφεν αὐτοῖς τῶν ἁμαρτημάτων τὸ μέγεθος». Διότι ὁ ἀμερόληπτος δικαστής, ἐννοῶ τήν συνείδηση, βαθειά διαμαρτυρόμενος, φώναζε μέ λαμπρή και καθαρή φωνή καί κατηγοροῦσε καί ἔδειχνε, καί, σάν νά ἦταν μπροστά στα μάτια τους, ὑπογράμμιζε τό μέγεθος τῶν ἁμαρτημάτων τους. Ἔκανες αυτό!... Ἔκανες αὐτό τό πολύ μεγάλο!...
»Διὰ τοῦτο γὰρ ὁ φιλάνθρωπος Δεσπότης ἄνωθεν καὶ ἐκ προοιμίων διαπλάττων τὸν ἄνθρωπον, τὸ συνειδὸς αὐτῷ ἐνέθετο κατήγορον ἀδιάλειπτον, παραλογισθῆναι μὴ δυνάμενον, μηδὲ ἀπάτῃ ὑπομεῖναί ποτε». Γι' αὐτόν τόν λόγο ο φιλάνθρωπος Δεσπότης, ὅταν δημιουργοῦσε τόν ἄνθρωπο, τόν ἔφτιαξε κατά τρόπο πού νά ἔχει συνείδηση. Δηλαδή ὁ Θεός ἔβαλε μέσα στον ἄνθρωπο τήν συνείδηση, ὥστε νά ἔχει ἕναν κατήγορο γιά νά μήν μπορεῖ νά παραλογισθεῖ ποτέ να φτιάξει κάτι ἄλλο, καί νά τοῦ λέει: Ἔ! αὐτό ἐδῶ εἶναι κακό!... Ἔ! τό ἄλλο ἐκεῖ εἶναι κακό!... Νά ἔχει αὐτήν τή φωνή τοῦ Θεοῦ μέσα στην ύπαρξή του.
Καί συνεχίζει: «Ἀλλὰ καν πάντας ἀνθρώπους λαθεῖν τις δυνηθείη τὴν ἁμαρτίαν ἐργασάμενος καὶ τὴν ἄτοπον πρᾶξιν ἐπιτελέσας, ἐκεῖνον τὸν κατήγορον λαθεῖν οὐ δύναται, ἀλλὰ περιέρχεται διηνεκῶς αὐτὸν ἔνδον ἔχων ἐνοχλοῦντα.». Ἀλλά καί ἄν ἀκόμη κάποιος θά ἤθελε να κρυφτεῖ ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους, ὅταν κάνει κάποια ἁμαρτία καί ἄτοπη πράξη, ἀπό ἐκεῖνον τόν κατήγορο δέν μπορεῖ νά κρυφτεῖ, ἀλλά τόν ἔχει συνέχεια νά τόν ἐνοχλεῖ μέσα του.
Ἐκεῖνος πού ἔκανε ένα κακό, μπορεί να ξεφύγει ἀπό τήν προσοχή τῶν ἀνθρώπων· ἀλλά νά ξεφύγει από ἐκεῖνον τόν δικαστή, τήν συνείδηση, εἶναι ἀδύνατον. Τόν ἔχει μέσα του αὐτόν τόν κατήγορο, αὐτόν τόν ἀδέκαστο δικαστή (ἀδέκαστος εἶναι αὐτός πού δέν δωροδοκεῖται· ὅ,τι δῶρα θέλεις φέρε στη συνείδησή σου, δέν δωροδοκεῖται!) καί συνεχῶς ἔρχεται μέσα του καί τόν ἐνοχλεῖ.
Πῶς; «καταξαίνοντα, μαστίζοντα, οὐδέποτε ἠρεμοῦντα, ἀλλὰ καὶ ἐν ἀγορᾷ, καὶ ἐν συλλόγοις, καὶ ἐν τραπέζῃ, καὶ καθεύδοντι, καὶ διανισταμένῳ ἐπιτιθέμενον, καὶ δίκην ἀπαιτοῦντα τῶν πεπλημμελημένων» (Εἰς τὴν Γένεσιν, Ὁμιλία ΙΖ΄, PG 53, 135) Τόν γρατσουνίζει, ὑπενθυμίζοντάς του τήν ἁμαρτία του, τόν χτυπάει, ποτέ δέν τόν ἀφήνει να ησυχάσει· ἀλλά καί μέσα στο σπίτι του, καί στήν ἀγορά, καί μαζί μέ ἄλλους, καί στό τραπέζι, καί ὅταν κοιμᾶται καί ξυπνάει, τοῦ ἐπιτίθεται καί ἀπαιτεῖ τιμωρία γιά ὅσα πλημμελήματα ἔχει κάνει. Ἔχει αὐτόν τόν κατήγορο, πού τόν κυνηγάει διαρκῶς ἀπό πίσω!
Εἶναι μία πολύ ωραία περιγραφή πού κάνει ὁ ἰερός Χρυσόστομος για τη συνείδηση.
Λοιπόν, τί ἦταν ἐκεῖνο πού ἔκανε τούς πρωτοπλάστους νά πᾶνε να κρυφτούν; μήπως ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ δέν τούς ἦταν οἰκεία; Φοβήθηκαν την παρουσία τοῦ Θεοῦ; Ὄχι. Ήταν ἡ συνείδηση, πού τούς ἔλεγε δεν είσαστε εντάξει απέναντι στον Θεό, καί πῆγαν να κρυφτούν.
Αλλά ἐδῶ τώρα θέλω λιγάκι μερικά πραγματάκια να προσέξετε.
Ὁ Ἀδάμ εἶχε συνείδηση ἀκμαία, ἀφοῦ ἦταν ὁ πρῶτος ἄνθρωπος, καί δέν είχε βιώσει καταστάσεις φθορᾶς τῆς συνειδήσεώς του. Ὅμως, μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου, ἡ συνείδηση στούς ἀνθρώπους ἄρχισε νά νοσεῖ, νά ἀρρωσταίνει.
Αλλά, πρίν ἀναλύσουμε τήν νοσοῦσα συνείδηση, πρέπει να διευκρινίσουμε ὅτι ἡ συνείδηση διακρίνεται σε γνωστική και σε ἠθική.
Ποιά εἶναι ἡ γνωστική συνείδηση;
Ξέρετε, τό ουσιαστικό συνείδηση εἶναι ἀπό τό σύν καί τό ρῆμα οἶδα, πού σημαίνει γνωρίζω. Σύνοιδα σημαίνει γνωρίζω μαζί μέ κάποιον άλλο· ξέρει κι ὁ Θεός δηλαδή· ἀπό ἐκεῖ παράγεται ἡ λέξη συνείδηση. Ὅταν λοιπόν λέμε γνωστική συνείδηση, ἐννοοῦμε τήν γνώση τοῦ ἰδίου τοῦ ἐγώ, τῆς ἴδιας τῆς ὑπάρξεώς μου, ὅτι ἐγώ εἶμαι ἐγώ. Προσέξτε, εἶναι πολύ σπουδαῖο αὐτό. Αὐτό μόνο ὁ ἄνθρωπος τό ἔχει. Γνωρίζω ὅτι ἐγώ είμαι ἐγώ, ἔχω συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ μου, ἔχω αὐτοσυνειδησία, αὐτογνωσία, γνωρίζω ποιός είμαι, ὅτι ἐγώ ὑπάρχω καί είμαι αὐτός πού είμαι· ὄχι ἀπό ἠθικῆς πλευρᾶς, ἀλλά από πλευρᾶς ὑπάρξεως. (Η αυτοσυνείδηση ἀφορᾶ στη συνείδηση τοῦ ἐγώ, τήν ἐπίγνωση τοῦ κάθε ατόμου γιά τόν ἑαυτό του ως φορέα νοήσεως και συναισθημάτων, σέ ἀντιδιαστολή προς τοὺς ἄλλους (Γεωργίου Δημ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της νέας ἑλληνικῆς γλώσσας, ἔκδ. Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα 1998, σ. 328). Ή αυτοσυνείδηση συχνά ταυτίζεται με τον όρο αυτεπίγνωση. Αὐτή ὅμως ἀφορᾶ στήν αἴσθηση τῆς ἐπίγνωσης τῶν χαρακτηριστικῶν ἰδιοτήτων τῆς προσωπικότητος καί τῆς ψυχοδυναμικῆς τοῦ ἑαυτοῦ (όπ.π., σ. 322). Πρβλ. δελφικό παράγγελμα "γνώθι σαυτόν", καί διατύπωση τοῦ Καρτεσίου "σκέπτομαι, ἄρα υπάρχω" (cogito ergo sum))
Ὅπως ἀντίστοιχα ὁ Θεός λέει στην Αγία Γραφή ἐκείνη τήν θαυμαστή φράση –η οποία αναλύεται από πάσης πλευρᾶς, καί θεολογικῆς καί ψυχολογικῆς: «Εγώ εἰμι ὁ ὤν» (Έξοδ. 3, 14) λέει ὁ Θεός στην Παλαιά Διαθήκη, δηλαδή ἐγώ εἶμαι ὁ ὑπάρχων, πού ἐκφράζει αυτοσυνειδησία τῆς ὑπάρξεως. Ἔτσι καί ὁ ἄνθρωπος, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἔχει αὐτό τό μεγάλο προνόμιο, νά λέει τό ἴδιο· ἐγώ εἶμαι ὁ Ἀθανάσιος, ἔχω συνείδηση ὅτι εἶμαι ἐγώ, καί οὕτω καθ᾿ ἑξῆς.
Χωρίς τήν αὐτοσυνειδησία εἶναι ἀδύνατος ὁ πνευματικός βίος ἀλλά καί ὁ πολιτισμός.
Ακόμη, να ξέρετε, ὁ ἄνθρωπος πού στερεῖται αὐτοσυνειδησίας ἢ θά εἶναι τρελλός ή βαριά ασθενής· πάντως νά μήν ἔχει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του. Εἶναι πάρα πολύ σπουδαῖο, παιδιά. Ὁ Θεός να φυλάξει, ο ἄνθρωπος νά μήν χάσει τη συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του, καί νά μήν ξέρει ποιός εἶναι, ὅτι αὐτός εἶναι αὐτός, ὅτι ἐγώ εἶμαι ἐγώ! Εἶναι φοβερό πράγμα ἡ ἀπώλεια τῆς αὐτοσυνειδησίας... πολύ φοβερό!
Ἔχουμε ὅμως καί τήν ἠθική συνείδηση. Ποιά εἶναι αυτή; Εἶναι αὐτή γιά τήν ὁποία μιλᾶμε τώρα ἐδῶ. Δηλαδή εἶναι ἡ ἔμφυτη φωνή τοῦ Θεοῦ μέσα μας. Εἰναι ἐκείνη πού μᾶς πληροφορεῖ ἂν αὐτό πού κάνουμε εἶναι ἢ δέν εἶναι σωστό.
Είναι μεγάλο κεφάλαιο ἡ ἠθική συνείδηση!
Λάβετε ὅμως ὑπόψη ὅτι ὁ Ἀδάμ βεβαίως διέθετε συνείδηση –γιατί, ὅπως εἴπαμε, ὁ Θεός, κατά τόν ἱερό Χρυσόστομο, ἔπλασε τόν ἄνθρωπο νά ἔχει συνείδηση. Ὅμως, στις επόμενες γενεές, ή ηθική συνείδηση στον ἄνθρωπο ἄρχισε νά νοσεῖ, νά ἀρρωσταίνει. Αρκετές γενεές μετά τόν Αδάμ.
Μέ τήν εὐκαιρία (τό εἴχαμε πεῖ πολύ παλαιότερα, ὅταν κάναμε γιά τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ἀρχικά) ἡ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπινου γένους δεν πρέπει να είναι πιό παλιά ἀπό τά δεκαπέντε μέ εἴκοσι χιλιάδες χρόνια. Δέν πρέπει νά ὑπερβαίνει τά εἴκοσι χιλιάδες χρόνια· καί αὐτό γιά πάρα- πάρα πολλούς λόγους. Δηλαδή, ή ἱστορία τοῦ Ἀδάμ δέν είναι πάρα πολύ παλιά. (Η Rebecca L. Cann, καθηγήτρια Γενετικής στο πανεπιστήμιο τῆς Χαβάης, χρησιμοποιώντας μιτοχονδριακό DNA μεγάλου ἀριθμοῦ ἀτόμων από πολλά σημεῖα τοῦ πλανήτη, ανακατασκεύασε μέ ἀκρίβεια τό γενεαλογικό (φυλογενετικό) μητρικό προγονικό δέντρο τοῦ ἀνθρωπίνου είδους, τό ὁποῖο θά μᾶς ἔδινε ἀπαντήσεις γιά τόν τόπο καί τόν χρόνο πού ἔζησαν οἱ πρῶτοι πρόγονοί μας. Τα αποτελέσματα τῆς ἔρευνας ἔδειξαν μία καί μοναδική γυναίκα, πού ἔζησε στην Αφρική πριν από 100.000 έως 200.000 χρόνια [Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). "Mitochondrial DNA and human evolution". Nature 325 (6099): 31-36]. Δέκα χρόνια αργότερα δημοσιεύθηκε μια εργασία πού ἀποδεικνύει ὅτι ὁ ρυθμός τῶν μεταλλάξεων τοῦ μιτοχνοδριακού DNA είναι περίπου 20 φορές μεγαλύτερος από αυτόν πού είχε υπολογιστεί αρχικά από τα φυλογενετικά δέντρα και είχε χρησιμοποιηθεί στη δημοσίευση τῆς Cann γιά τόν ὑπολογισμό τῆς ἡλικίας τῆς Μιτοχονδριακῆς Εὔας (Parsons TJ, Munice DS, Sullivan K, Woodyatt N, Alliston- Greiner R, Wilson MR, Berry DL, Holland KA, Weedn VW, Gill P, Holland MM. A high observed substitution rate in the human mitochondrial DNA control region. Nature-Genetics. 1997 Apr;15 (4):363-8]. Μεγαλύτερος όμως ρυθμός μεταλλάξεων σημαίνει ότι ἡλικία τῆς Μιτοχονδριακῆς Εὔας εἶναι ἀπό 5.000 έως 10.000 ἔτη. Το συγκεκριμένο στοιχεῖο σχολιάστηκε καί ἀπό ἕνα ἄρθρο στο Science, στό ὁποῖο ὁ συγγραφέας αναφέρει: Με την αρχική μέθοδο, ή Μιτοχονδριακή Ενα υπολογίστηκε ότι ήταν 100.000- 200.000 ἐτῶν, ἐνῶ μέ τή νέα μέθοδο ή πραγματική της ηλικία μειώνεται σε μόλις 6.000 χρόνια (Gibbons, A. Calibrating the Mitochondrial Clock. Science 279(5347):28-29, January 2, 1998))
Ἔτσι, ἂν κανείς, μέσα στήν ἱστορία τοῦ σύμπαντος, μπορεῖ νά δεῖ τήν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου, διαπιστώνει ὅτι εἶναι πολύ πρόσφατη. Δέν μποροῦμε νά μιλᾶμε γιά κάτι πού εἶναι ἑκατομμύρια χρόνια πίσω, ὅπως μπορεῖ νά διδάσκεστε πιθανῶς σε κάτι ψευτοφυλλάδες, σε κάτι ψευτοθεωρίες που υπάρχουν, σχολικές –λυπάμαι πού τό λέω... λυπαμαι!– καί πού μιλοῦν γιά τή θεωρία τῆς ἐξελίξεως. (Γιά τή θεωρία τῆς ἐξελίξεως βλ. Ἡ Γένεσις, Τόμος Α΄, Μάθημα 11ο, ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017)
Ξέρετε, κατά τή θεωρία αυτή, γιά νά ἐξελιχθεῖ ὁ ἄνθρωπος ἀπό μαϊμού σέ ἄνθρωπο, ἔχει ἀνάγκη βέβαια από πίστωση χρόνου. Αὐτή ἡ πίστωση χρόνου, κατά τούς ἐξελικτικούς, πρέπει νά εἶναι μερικά έκατομμύρια χρόνια... τόσο χρειάζονται οἱ ἄνθρωποι! Καί ἔτσι τελικά χρονολογοῦν τόν ἄνθρωπο ὡς μερικῶν ἐκατομμυρίων ἐτῶν. Δέν εἶναι. Αν μου πείτε τώρα για κάτι ραδιενεργούς ἄνθρακες, μέ τούς ὁποίους μετράμε κόκκαλα καί τά λοιπά...(Ἔχουμε πολλά εἴδη ραδιοχρονολόγησης, που στηρίζονται σε ραδιενεργά στοιχεία που περιέχονται στα ευρήματα (πετρώματα, ἀπολιθώματα). Μία ἀπ' αὐτές εἶναι τοῦ ἄνθρακα-14, ἑνός ραδιοίσοτόπου τοῦ ἄνθρακα. Ἔρευνες ὅμως τῶν τελευταίων δεκαετιών ἄρχισαν να δημιουργούν σοβαρές αμφιβολίες ὡς πρός τήν άξιοπιστία τους, ἐνισχύοντας τα δεδομένα τῆς Ἁγίας Γραφῆς) παιδιά, αὐτό πού σᾶς εἶπα. Δέν εἶναι θεολογικό τό θέμα· εἶναι ἀνθρωπολογικό. Καί αὐτοί πού ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ζωή τοῦ ἀνθρώπινου γένους δεν πρέπει να είναι παραπάνω ἀπό δεκαπέντε μέ εἴκοσι χιλιάδες χρόνια είναι επιστήμονες. (Οι συγγραφεῖς τῆς Π.Δ., γενικά, δέν ἐπιμένουν σέ ἀκριβεῖς χρονολογικές καταγραφές, ἐπειδὴ ὁ σκοπός τους εἶναι καθαρά θρησκευτικός και όχι ιστορικός. Όμως στους γενεαλογικούς καταλόγους δίνουν ιδιαίτερη σημασία, ἂν καὶ αὐτοί εἶναι ἀποσπασματικοί καί ἐλλιπεῖς. Ἀκόμη καί στο ίδιο το κείμενο τῆς Γενέσεως –πού υπάρχει σε τρεις τύπους, το Εβραϊκό, τό Σαμαριτικό και της Μεταφράσεως τῶν Ο΄– παρατηρούνται σημαντικές διαφορές ὡς πρός τίς χρονολογίες. Ἔτσι, ἀπό τόν ν Αδάμ μέχρι το Νώε, στο Εβραϊκό κείμενο μεσολαβούν 1.656 χρόνια, στο Σαμαρειτικό 1.307 χρόνια, ἐνῶ στη Μετάφραση των Ο΄ 2.242 μέ 2.262 χρόνια. (Πηγή: «Αθώος», Σεβασμ. Μητροπολίτου Αχελώου Εὐθυμίου). Το μυστήριο τῶν γενεαλογιῶν τῆς Γένεσης, www.oode gr.com/oode/genesis/gencall.htm, καί π. Γεωργίου Μεταλληνού, Χριστιανική χρονολογία, www.pemptousia.gr/2013/01/christianiki-chronologia-a/. Πρβλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Τόμος Γ΄, Μάθημα 36ο, ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον 2019, ύποσ. 13)
Αλλά ξαναγυρίζω. Ὅμως, από γενεά σε γενεά, τά ὀρθά κριτήρια τοῦ βίου άρχισαν σιγά-σιγά νά ὑποχωροῦν, διότι οἱ ἄνθρωποι ζοῦσαν σε μια ἁμαρτωλή κατάσταση κατ' ἐξακολούθησιν. Ἄρχισε λοιπόν ἡ ἠθική συνείδηση στόν ἄνθρωπο να νοσεῖ, νά ἀρρωσταίνει. Ἔτσι, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἡ συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου παρουσίασε, καί παρουσιάζει μέχρι σήμερα, διάφορες μορφές ἀσθενείας.
Θὰ ἤθελα νά τίς δοῦμε αὐτές τίς μορφές, είναι πολύ χρήσιμο, γιατί μπορούμε να κατατοπιστοῦμε, καί νά ἀποφύγουμε μιά ἀρρώστια τῆς συνειδήσεώς μας. Να ἀποφύγουμε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι τήν ἀσθενή συνείδησή μας, καί ὄχι νά μᾶς θεραπεύσει κάποιος άλλος. Βέβαια μια ὑπόδειξη τοῦ ἄλλου εἶναι χρήσιμη· αλλά, σας βεβαιώνω, ὁ καλύτερος γιατρός επάνω σε θέματα ψυχολογικά εἶναι ὁ ἴδιος ὁ ἀσθενής.
Ο γιατρός χαίρεται όταν συνεργάζεται μέ τόν ἀσθενή του, γιατί αυτό σημαίνει ὅτι ὁ ἀσθενής του τόν καταλαβαίνει. Εάν όμως αυτός δεν καταλαβαίνει, δέν ἔχει αὐτοσυνείδηση, τότε ο γιατρός δέν μπορεῖ πιά νά συνεργασθεί μαζί του, καί ἡ θεραπεία δέν εἶναι δυνατόν νά γίνει μέ τήν ἐπικοινωνία αλλά μόνο μέ κάποια φάρμακα. Αλλά εἶναι γνωστό, στόν χῶρο τῆς ψυχολογίας, ὅτι τά φάρμακα δέν θεραπεύουν, νά τό ξέρετε· απλῶς ἀναστέλλουν, καθησυχάζουν ἢ ἠρεμοῦν κάποιες καταστάσεις. Δέν θεραπεύουν τα λεγόμενα ψυχοφάρμακα· εἶναι γνωστό.
Εἶναι σπουδαῖο λοιπόν να μπορεί κανείς να συνεργασθεῖ. Αὐτή ἡ συνεργασία εἶναι χρήσιμη. Ὅταν θά μοῦ ὑποδειχθεῖ ἀπό κάποιον ειδικό ὅτι ἔχω μιά ἄρρωστη συνείδηση, ἐγώ θά πρέπει νά τήν ἐντοπίσω, νά τό καταλάβω, κι ἐγώ ὁ ἴδιος νά ἀρχίσω να διορθώνω την κατάσταση, ἐγώ να θεραπεύω. Γι' αὐτό, παρακαλῶ, προσέχετε τίς ἀσθένειες τῆς συνειδήσεως.
Ἔτσι λοιπόν ἡ συνείδηση ἐμφανίζεται ὡς εὐρεῖα, δηλαδή πλατιά. Μία τέτοια συνείδηση δεν προσέχει τα λεπτά σημεῖα τοῦ ἠθικοῦ βίου. Ὅταν πεῖς τοῦ ἄλλου ὅτι αὐτό πού κάνει εἶναι μιά παράβαση, Ὤχ, καημένε, σοῦ λέει, αὐτό εἶναι λεπτομέρεια... δέν ἔχει καί πάρα πολλή σημασία. Πολύ συχνά βρίσκουμε ἀνθρώπους μέ εὐρεῖα συνείδηση. Γιά νά τό καταλάβετε, ἡ συνείδηση αυτή μοιάζει μ' ἕνα κόσκινο, ἕνα συρμάτινο δικτυωτό πλέγμα. Αλλά τό κόσκινο αὐτό ἔχει μεγάλες τρύπες· οπότε περνᾶνε πολλά πράγματα από τό κόσκινο αὐτό, ἐνῶ μέσα του μένουν μόνο τα πολύ χοντρά.
Ἅμα ἀκούσετε ἕναν ἄνθρωπο να λέει δέν ἔκλεψα οὔτε σκότωσα, εἶμαι ἐντάξει, βέβαια ὁ ἄνθρωπος αὐτός ἔχει εὐρεῖα συνείδηση, δηλαδή οἱ τρύπες στο κόσκινό του εἶναι μεγάλες κρατάει μόνο δύο ἁμαρτίες, καί περνάνε ὅλες οἱ ἄλλες. Ἅμα τοῦ πεῖς ὅτι πρέπει να νηστεύει ἢ ὅτι πρέπει να κάνει προσευχή, θά σοῦ πεῖ: Ἔ, αὐτά εἶναι λεπτομέρειες... δέν ἔχουν καί πολλή σημασία! Λέγοντας όμως δέν ἔχει σημασία τό ἕνα και δέν ἔχει σημασία τό ἄλλο, αὐτός ὁ ἄνθρωπος δείχνει πώς διαθέτει εὐρεῖα συνείδηση.
Ἐάν κάποτε δούμε στη ζωή μας νά μή μᾶς ἐνοχλοῦν –τό ὑπογραμμίζω: νά μή μᾶς ἐνοχλουν!– πράγματα πού τά θεωροῦμε τιποτένια, αὐτό εἶναι δεῖγμα ὅτι ἔχουμε εὐρεῖα συνείδηση. Ὅταν πούμε γιατί να πάω κάθε Κυριακή στήν ἐκκλησία;... δεν χρειάζεται, αὐτό σημαίνει ὅτι διαθέτουμε ευρεία συνείδηση, καί είναι πάρα πολύ ἐπικίνδυνο.
Μετά ἔχουμε τό ἀντίθετο της ευρείας συνειδήσεως, πού εἶναι ἡ στενή συνείδηση, ἡ ὁποία καταλήγει σε μία περιδεή συνείδηση. Δέος εἶναι ὁ φόβος, καί περιδεής είναι ἡ περίφοβη συνείδηση, μια συνείδηση πού είναι γεμάτη φόβο, έντρομη, ἡ ὁποία εἶναι φοβερά βασανιστική γιά ἐκεῖνον πού τήν ἔχει.
Ἐδῶ τό κόσκινο ἔχει τις τρύπες του πολύ μικρές. Ὅπως θα θέλαμε, κοσκινίζοντας τό αλεύρι μέ τό πίτουρο, να περάσει μόνο τό αλεύρι καί νά κρατήσουμε τό πίτουρο. Ὅμως εἶναι τόσο μικρές οἱ τρύπες, πού οὔτε τό ἀλεύρι δέν περνάει από το κόσκινο! Ὄχι μόνο τό πίτουρο δέν περνάει, ἀλλά οὔτε καί τό ἀλεύρι... Αὐτό ὅμως ἐδῶ σημαίνει ὅτι τά πάντα τά βλέπω ὡς ἁμαρτία. Αγγιξες ἐκεῖ; ἁμαρτία! Πήγες ἐκεῖ; ἁμαρτία! «Μὴ ἄψῃ μηδὲ γεύσῃ», πού ἔλεγαν καί οἱ Μανιχαίοι. (Βλ. Ἡ Γένεσις, Τόμος Γ΄, Μάθημα 280, ἔκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2019, ύποσ. 11. Πρβλ. Κολ. 2, 21. Α΄ Τιμ. 4, 4) Μήν ἀγγίξεις! μή δοκιμάσεις! Μή τοῦτο! μή ἐκεῖνο! Οπότε τά πάντα τά βλέπει κανείς ὡς ἁμαρτία.
Καταλαβαίνετε λοιπόν, τό νά κινεῖται κανείς μέσα στη ζωή καί νά τά βλέπει ὅλα ὡς ἁμαρτία, πόσο φοβερό και πόσο βασανιστικό πράγμα είναι!
Πρέπει νά σᾶς πῶ ὅτι πολλοί ἄνθρωποι στήν ἐποχή μας πάσχουν από περιδεή συνείδηση ναί, πάσχουν! Καί οἱ μέν πρῶτοι –τῆς πρώτης κατηγορίας, τῆς εὐρείας συνειδήσεως– δεν καταλήγουν σε ψυχίατρο· ἐκεῖνοι ὅμως πού διαθέτουν στενή συνείδηση συχνά καταλήγουν καί σέ ψυχίατρο! Είναι φοβερό πράγμα. Προσέξτε· ἐάν ἀνακαλύψετε στον εαυτό σας στενή συνείδηση, περιδεή συνείδηση, γρήγορα να τη θεραπεύσετε. Προσέξτε! φοβηθείτε!
Ἔχουμε καί μιά τρίτη περίπτωση, πού ἡ συνείδηση ἐμφανίζεται ὡς ἐλαστική, ή φαρισαϊκή όπως λέγεται. Ποιά εἶναι αὐτή; Ελαστική συνείδηση δέν ἔχει ὁ ἄνθρωπος πού κατά κάποιο τρόπο τόν καταφέρνουμε –γιατί υπάρχει μια περίεργη αντίληψη ὅτι ὁ ἄνθρωπος αὐτός εἶναι μαλακός– ὄχι, όχι. Ἡ ἐλαστική συνείδηση εἶναι ὅπως τό λάστιχο, πού τό τεντώνουμε ἤ τό μικραίνουμε όπως θέλουμε. Αὐτό σημαίνει ὅτι στο κόσκινο τῆς συνειδήσεώς μας μεγαλώνουμε ἢ μικραίνουμε τις τρύπες ὅπως καί ὅσο ἐμεῖς θέλουμε, με κριτήριο τα συμφέροντά μας καί τήν ἰδιοτέλειά μας, δηλαδή κριτήγια υποκειμενικά.
Και γιατί λέγεται καί φαρισαϊκή; Γιατί οἱ Φαρισαῖοι ἔκριναν τις πράξεις τῶν αλλων με στενό κόσκινο, ἐνῶ τις δικές τους τις πράξεις τις ἔκριναν με φαρδύ κόσκινο. Ὅταν ἔβλεπαν τόν ἄλλο νά ἀδικεῖ, τοῦ φώναζαν: ἔ, ἀδικεῖς!... οἱ ἴδιοι ὅμως ἀδικοῦσαν.
Μιά ἀπό τίς χειρότερες συνειδήσεις, ἀπό τίς πιό βρώμικες συνειδήσεις, ἀπό ἐκεῖνες πού ὁ Χριστός χτύπησε αλύπητα, (Βλ. Ματθ. 6,16. 7,5. 15,7. 16,3. 22, 18, 24,51. Λουκά 6,42 κ. ά) εἶναι αὐτή ἡ συνείδηση, ἡ ἐλαστική, ἡ φαρισαϊκή συνείδηση.
Ξέρετε ὁ Χριστός τί ἔλεγε γιά τήν ἐλαστική συνείδηση τῶν Φαρισαίων στους μαθητές Του; Ὅ,τι σᾶς λένε οἱ Φαρισαῖοι, νά τό πράττετε· (Ματθ. 23, 13-30) ὅ,τι ὅμως πράττουν, ἐσεῖς νά μή τό πράττετε. Και μάλιστα τούς ἔλεγε: «προσέχετε ἀπὸ τῆς ζύμης τῶν Φαρισαίων» (Ματθ. 16, 6. Λουκά 20, 46). Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν διέθεταν σωστή, υγιή συνείδηση, μέ ἀποτέλεσμα να κινοῦνται μέ τόν τρόπο αὐτόν.
Γι' αὐτόν τόν λόγο ἂς προσέξουμε, γιατί, σᾶς εἶπα, εἶναι μία ἀπό τίς χειρότερες συνειδήσεις. Θα λέγαμε σ' αὐτήν τή συνείδηση ὁ Χριστός απηύθυνε ἐκεῖνα τά φοβερά «οὐαί», τά φοβερά αλλοίμονο, μέ τόν χαρακτηρισμό ὑποκριταί: «οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι υποκριταί» (Ματθ. 23, 13-30. Λουκά 11, 42-52)!... Βλέπετε, ὁ ὑποκριτής διαθέτει μια τέτοια συνείδηση, μία συνείδηση δηλαδή ελαστική.
Και τέταρτη περίπτωση είναι η πωρωμένη συνείδηση. Ποιά εἶναι αὐτή ἡ πωρωμένη συνείδηση; Το λέμε καί στή γλώσσα μας, και το καταλαβαίνουμε πάρα πολύ καλά· εἶναι ἐκείνη ἡ συνείδηση πού ἔχει νεκρωθεῖ. Κάθε κριτήριο ελέγχου σε μία τέτοια συνείδηση ἔχει νεκρωθεῖ, δέν ὑπάρχει. Αὐτός ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ να κάνει ἕνα ἔγκλημα, καί μετά μέ τήν ἡσυχία του να ἀνοίξει τό πακέτο μέ τά τσιγάρα καί νά καπνίσει... καί ἄν τοῦ ποῦν τί έκανες; αὐτός να χαμογελάει!...
Μπορεῖ νά ὑπάρχουν ἄνθρωποι-τέρατα;... μπορεί να συναντάμε τέτοιους ανθρώπους πού νά διαθέτουν πωρωμένη συνείδηση;... Παιδιά, ἡ ἐποχή μας ἔχει πολλούς ἀνθρώπους με πωρωμένη συνείδηση. Αυτό μόνο σᾶς λέω. Βεβαίως πάντοτε είχε, ἀλλά ἡ ἐποχή μας φαίνεται πώς έχει πολλούς πωρωμένους.
Γι' αυτό, ὡς πρός τήν ὑγεία τῆς συνειδήσεώς μας, πρέπει νά προσέχουμε πάρα πολύ. Τί πρέπει δηλαδή να κάνουμε; Να διαθέτουμε υγιή συνείδηση, που λέγεται καί ἀγαθή· πρέπει νά ἔχουμε ἀγαθή συνείδηση.
Ὁ ἀπόστολος Πέτρος λέει νά ἔχουμε συνείδηση ἀγαθή, ἡ συνείδησή μας νά μᾶς πληροφορεῖ ἀγαθά· «συνείδησιν ἔχοντες ἀγαθήν» (Α΄ Πέτρ. 4, 16). Ὁ δὲ ἀπόστολος Παῦλος λέει: «τὸ δὲ τέλος τῆς παραγγελίας ἐστὶν ἀγάπη ἐκ καθαρᾶς καρδίας καὶ συνειδήσεως ἀγαθῆς καὶ πίστεως ανυποκρίτου» (Α΄ Τιμ. 1, 5). Δηλαδή, ὁ σκοπός αὐτῶν πού σου εἶπα εἶναι ἡ ἀγάπη πού πηγάζει από καθαρή καρδιά, ἀπό καλή συνείδηση καί ἀπό εἰλικρινή πίστη.
Ὥστε λοιπόν ἐμεῖς οἱ Χριστιανοί πρέπει να διαθέτουμε ἀγαθή συνείδηση. Η συνείδησή μας, ἂν μᾶς πληροφορεῖ ὅτι αὐτό πού κάνουμε είναι κακό, δέν πρέπει οὔτε νά τό μεγαλοποιεῖ οὔτε νά τό μικραίνει· οὔτε νὰ εἶναι περιδεής δηλαδή οὔτε εὐρεῖα. Οὔτε ἀκόμη νά εἶναι ἐλαστική, καί τό κακό νά τό μεγαλώνει ἢ νά τό μικραίνει κατά το δοκοῦν, ὅπως μᾶς ἀρέσει, σάν τό λάστιχο. Οὔτε ἀκόμα νά μή βλέπει τό κακό, σάν νά μὴν ὑπάρχει, ὄντας πωρωμένη ἡ συνείδησή μας. Ἔτσι λοιπόν πρέπει νά ἔχουμε μία υγιή συνείδηση.
Πρέπει ὅμως ἀκόμα νά σᾶς πῶ ὅτι ἡ ὑγιής συνείδηση ἐπιτυγχάνεται μέ μία σχετική αγωγή. Θέλεις νά ἔχεις μία πλαστικότητα στο σώμα σου; θα κάνεις κάθε μέρα γυμναστική· ἔτσι λένε. Θα κάνεις κάποιες ασκήσεις κάθε πρωί, κάποιες κινήσεις, γιά νά ἔχεις μία εύκινησία στις αρθρώσεις σου, στους μύες του σώματός σου καί τά λοιπά· ἔτσι λένε. Γιά νά ἀποκτήσουμε ὅμως καί μία, ὅσο το δυνατόν, καλή συνείδηση, θα πρέπει να ἔχουμε μία αντίστοιχη αγωγή συνειδήσεως. Αὐτή δέ ἡ ἀγωγή ξέρετε πως γίνεται; μέ τήν διαρκή αυτογνωσία καί τήν διαρκή μετάνοια.
Μέ τή διαρκή αυτογνωσία, θά λέμε: Αὐτό πού κάνω είναι καλό; εἶναι κακό; Καί ἀκόμη: ἂν εἶναι κακό, να μετανοήσω. Ξέρετε τί λένε οἱ Πατέρες; «ἀεὶ μετανοεῖν» (Βλ. άγ. Συμεών του Νέου Θεολόγου, Κατηχήσεις καὶ Εὐχαριστίαι, Λόγος Ε΄, 90-91: «Δυνατόν οὖν ἐστιν, ἀδελφοί, τοῖς πᾶσιν οὐ μόνον τοῖς μοναχοῖς ἀλλὰ καὶ τοῖς λαϊκοῖς τὸ ἀεὶ καὶ διηνεκῶς μετανοεῖν καὶ κλαίειν καὶ δέεσθαι τοῦ Θεοῦ ... ἔν τινι μέχρι θανάτου μετανοεῖν καὶ τὴν ἑαυτοῦ ἕκαστος ἁμαρτίαν σφοδρώς ἀποκλαίεσθαι...»), πάντα νά μετανοοῦμε. Ξέρετε τί ἄλλο λένε οἱ Πατέρες; να βάζω αρχή μετανοίας. Κάθε μέρα, κάθε στιγμή, βάζω ἀρχή μετανοίας! Τί σημαίνει ἀρχή μετανοίας; σημαίνει ξεκίνημα μετανοίας. (Ἔλεγαν περί τοῦ ἀββᾶ Σισώη ότι, ὅταν ἐπρόκειτο να πεθάνει καί ἐνῶ εὑρίσκονταν οἱ πατέρες τῆς σκήτης γύρω του, έλαμψε το πρόσωπό του ὅπως ὁ ἥλιος, και είπε στους παρευρισκομένους: «Ὁ ἅγιος Αντώνιος ήλθε». Και μετά από λίγο είπε: «Να, ὁ χορός τῶν Προφητῶν ἦλθε». Καί πάλιν το πρόσωπό του ἔλαμψε περισσότερο καί εἶπε: «Να, ὁ χορός τῶν Ἀποστόλων ἦλθε». Καί δίπλασιάστηκε ὁ φωτισμός τοῦ προσώπου του καί ἄρχισε νὰ ὁμιλεῖ μέ κάποιους. Τότε τον ρώτησαν οι πατέρες: «Με ποιόν ὁμιλεῖς, πάτερ»; Καί αὐτός τούς ἀπάντησε: «Μὲ τοὺς Ἀγγέλους πού ἦλθαν να παραλάβουν τήν ψυχή μου, καί τούς παρακαλῶ νὰ μὲ ἀφήσουν λίγο για να μετανοήσω». Καί λέγουν πρός αὐτόν οἱ πατέρες: «Δὲν ἔχεις ἀνάγκη μετανοίας, πάτερ». Καὶ τοὺς ἀπάντησε ο αββάς Σισώης: «Αλήθεια σᾶς λέγω, δέν ἔχω βάλει ακόμη αρχή»! (Είπε Γέρων., ἐκδοτ. οἶκος Αστήρ, Ἀθῆναι 1974, σσ. 246-247) Πρβλ. μεγ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας Λόγος Β΄, PG 31, 196D, καί ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν τίμιον σταυρόν, PG 59, 676) Ἐκεῖνος ὁ ἄνθρωπος πού βάζει ἀρχή μετανοίας κάθε στιγμή, αναμφισβήτητα ἔχει ὑγιή συνείδηση. Καί δέν ὑπάρχει πιό μεγάλο καλό, πιο μεγάλο προνόμιο, πιο μεγάλο δώρο, ἀπό τό νά ἔχει ὁ ἄνθρωπος μία ἀγαθή, ὅπως σᾶς εἶπα, μία υγιή συνείδηση!
Αλλά ἡ ἀνθρώπινη συνείδηση (ή φωνή τοῦ Θεοῦ μέσα μας) εἶναι ραγισμένη, σχισμένη, εἶναι σπασμένη, καί δέν μπορεῖ νά ἀκουστεί καθαρά ή φωνή τοῦ Θεοῦ μέσα μας. Γιά νά τό καταλάβετε, ή συνείδηση μοιάζει μέ ἕνα μεγάφωνο τοῦ ὁποίου το χαρτί τοῦ κώνου ἔχει σχιστεί, μέ ἀποτέλεσμα ὅ,τι φτάνει ἐκεῖ γιά νά ἀποδοθεῖ ὡς ἦχος νά ἀποδίδεται παραμορφωμένα. Ἔτσι καί στη συνείδηση, δημιουργοῦνται ὑποκειμενικά κριτήρια, καί ὁ καθένας λέει αὐτό εἶναι καλό κι ἐκεῖνο κακό· δέν μπορεῖ νά κρίνει σωστά.
Πρέπει λοιπόν νά ὑπάρξουν αντικειμενικά κριτήρια. Καί ποιά εἶναι αὐτά; Τά ἀντικειμενικά κριτήρια, παιδιά, εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ! Δηλαδή εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τοῦ νόμου στο Σινά, στην Παλαιά Διαθήκη, καί ἡ ἀποκάλυψη τοῦ εὐαγγελικοῦ νόμου ἀπό τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ Λόγου, στην Καινή Διαθήκη. Δέν μπορεῖ λοιπόν ὁ ἄνθρωπος μόνος του νά βρεῖ τό σωστό. Δέν μπορεῖ ὁ καθένας να κρίνει τό σωστό από μόνος του, ἀλλά ἀπό ὅ,τι ἀποκαλύπτει ὁ Θεός.
Ἡ ἀγαθή συνείδηση λοιπόν καλλιεργείται μόνο ἀπό τόν νόμο τοῦ Θεοῦ, πού μᾶς ἀποκαλύφθηκε.
Πολλές φορές, ἐπίσης, αναφερόμαστε στην έλευθερία τῆς συνειδήσεως. Τί εἶναι αὐτή ἡ ἐλευθερία τῆς συνειδήσεως; Εἶναι ὅταν κάνω κάτι ὄχι ἀπό μιά καταπίεση, ὄχι ἀπό ἕνα σπρώξιμο τοῦ ἄλλου, αλλά γιατί τό θέλω ἐγώ νά τό κάνω, εἴτε καλό εἴτε κακό. Ἐξ ἄλλου τό ἀγαθό τότε μόνο ἔχει ἀξία, ὅταν ἐπιτελεῖται ἐλεύθερα. Ρωτάει ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος: Τί εἶναι ἀρετή; Καί ἀπαντάει: «ἔργον πρὸς Θεὸν ἐν προαιρέσει». Ἡ ἀρετή εἶναι ἔργο πού ἀπευθύνεται πρός τόν Θεό, πού ἔχει τήν ἐξάρτησή του από τόν Θεό, καί πρέπει νά γίνεται ἐν προαιρέσει, δηλαδή μέ ἐλευθερία.
Ὥστε αὐτή εἶναι ἡ συνείδηση ἡ ἀγαθή, ἡ συνείδηση ἡ ὑγιής, μέσα στόν χῶρο τῆς ἐλευθερίας. Αὐτή εἶναι πού κάνει ἐλεύθερο τον σωστό, τόν πλήρη, τον τέλειο, τόν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ καί ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ ἄνθρωπο. Αὐτή, καί μόνον αὐτή.
Κυριακή, 9 Δεκεμβρίου 1984
59η ομιλία στην κατηγορία « Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/palaia-diauhkh/xristianikh-kosmologia-anurvpologia
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40pgmRsIiRCioth8a5E4bM7r
Απομαγνητοφώνηση :
Ιερά μονή Κομνηνείου.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://drive.google.com/file/d/1PKTpnYb1nptUbWKH5jo6DJwk7IVel9BA/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20~%20%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️ https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου. https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
