Φροντίδα διά τήν ταφή τοῦ πατέρα. Φροντίδα καί τιμή εἰς τήν μητέρα.

†. Θά συνεχίσουμε, ἀφοῦ κάναμε τήν περασμένη φορά μία εἰσαγωγή εἰς τήν πνευματική διαθήκη τοῦ Τωβίτ, καί θά δοῦμε τί ἀκριβῶς παραγγέλλει εἰς τό παιδί του τόν Τωβία. Ξεκινάει ὡς ἐξῆς: «Παιδίον, ἐὰν ἀποθάνω, θάψον με», κατ’ ἀρχάς μέ μία ὡραία, τρυφερή προσφώνηση, «παιδίον». Εἶναι ἐκεῖνο πού ὁ Κύριος εἶπε κάποτε εἰς τούς μαθητάς Του, μετά τήν Ἀνάσταση, εἰς τήν λίμνη τῆς Τιβεριάδος. «Τεκνία, ἔχετε τι προσφάγιον;» (Ἰω. 21,5). Δηλαδή: «Παιδάκια, ἔχετε τίποτα κολατσιό(:«προσφάγιον»);». Εἶναι… ἔτσι πολύ χαρακτηριστικό, ὅταν κανείς χρησιμοποιεῖ αὐτό, παρότι ὁ Ἀπόστολος Πέτρος ἤτανε μεγάλης ἡλικίας, ἤτανε παντρεμένος… κ.λπ. κ.λπ. Ὥστε βλέπει κανένας ὅτι εἶναι μία τρυφερή… ἔτσι… προσφώνηση, «παιδία». Αὐτή ἡ τρυφερότητα πρέπει νά ὑπάρχει γιατί εἶναι κάτι πού ἰδιαιτέρως μαλακώνει τήν καρδιά τοῦ ἄλλου, δημιουργεῖ προϋποθέσεις, γιά νά ἀκούσει ἐκεῖνα τά ὁποῖα θά τοῦ εἰπωθοῦν. Θά ‘λεγα λοιπόν καί γώ μέ τή σειρά μου: Παιδία, προσέξτε αὐτά πού θά εἰπωθοῦν!

      «Ἐὰν ἀποθάνω, θάψον με»· «Ἐάν», λέει, «πεθάνω, νά μέ θάψεις». Προϋποτίθεται βέβαια ὃτι τά παιδιά πού εἶναι νεότερα τῶν γονέων, θάπτουν τούς γονεῖς των. Ἐλᾶτε ὅμως πού καμιά φορά συμβαίνει καί τό ἀντίθετο, οἱ γονεῖς νά θάπτουν τά παιδιά τους! Κι αὐτό βέβαια εἶναι πάρα πολύ δυσάρεστο. Ἔχω μιά ἀπορία ἀπό πέρυσι, δέν ἀπήντησα: « Γιατί», λέγει, «ὁ Θεός νά ἐπιτρέπει νά πεθαίνουν τά παιδιά;»κ.λπ. κ.λπ. Παιδιά δέν θά εἶναι τώρα τό θέμα μας αὐτό, θυμηθεῖτε μόνο ἀπό τίς τρεῖς ἀνάστάσεις πού ἔκανε ὁ Κύριος, οἱ δυό ἦσαν παιδιά. Ἦταν ἡ κόρη τοῦ Ἰαείρου, δώδεκα χρονῶν κοριτσάκι, στήν παιδική ἡλικία, ἦταν ὁ γιός τῆς χήρας τῆς Ναΐν, ὁ ὁποῖος ἦτο φαίνεται ἔφηβος καί ὁ Λάζαρος, ὁ ὁποῖος ἦταν κάπως μεγάλης ἡλικίας. Δηλαδή ὁ Κύριος ἀνέστησε, θά λέγαμε, τρεῖς ἀνθρώπους ἀπό τρεῖς ἡλικίες· ἀλλά οἱ δύο ὅμως εἶναι ἡ παιδική καί ἡ ἐφηβική. Καί εἶναι πράγματι σπαραξικάρδιο νά βλέπει κανείς νά πεθαίνει ἕνα παιδί. 

     Ἀλλά δέν θά μᾶς ἀπασχολήσει τό θέμα αὐτό τώρα, πάντως θά μείνουμε στό ὅτι παραγγέλλει στό παιδί του, ὅταν πεθάνει, νά τόν θάψει. Ἴσως θά πεῖτε: «Μά εἶναι πολύ αὐτονόητο, ὅταν πεθάνει ἕνας ἄνθρωπος, νά τόν πᾶμε στό νεκροταφεῖο!». Δέν εἶναι αὐτονόητον; Παιδιά, δέν εἶναι αὐτονόητο. Διότι θά ἔμοιαζε ὑπερβολική ἡ περίπτωση παραγγελίας -καί μάλιστα ἡ πρώτη παραγγελία- «ὅταν πεθάνει ὁ πατέρας σου, νά τόν θάψεις». Διότι ἁπλούστατα τότε ὑπῆρχε στήν αἰχμαλωσία τῶν Ἀσσυρίων στήν Νινευῆ, πού εὐρίσκετο τό βόρειον βασίλειον τοῦ Ἰσραήλ, ὑπῆρχε καί αὐτή ἡ θέσις -καί ἐξάλλου ἔτσι ἔγινε καί τυφλώθηκε καί ὁ Τωβίτ, σᾶς τό ‘πα τήν περασμένη φορά, πού πῆγε νά θάψει κάποιους συμπατριῶτες- διότι γιά λόγους τιμωρίας ὁ βασιλιᾶς τῶν Ἀσσυρίων ἔδωσε ἐντολή, νά μή θάπτονται οἱ νεκροί Ἑβραῖοι· γιά λόγους τιμωρίας. Συνεπῶς, μένοντες οἱ νεκροί ἄταφοι, ἐγίνοντο τροφή τῶν ὀρνέων. Κι αὐτό βεβαίως εἶναι ὑποτιμητικό. Ὃλοι οἱ λαοί τῆς γῆς κάνουν κηδεία. Κηδεία -ἀπό τό κήδομαι, θά πεῖ φροντίζω τό «κη-» μέ ἦτα, ἀπ’ ὅπου παράγεται καί τό «κηδεμών», δηλαδή ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος φροντίζει γιά κάποιον ἄλλο ἄνθρωπο, ἰδίως παιδί - εἶναι θεμελιώδους σημασίας. Νά φανταστεῖτε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἀθηναῖοι καταδίκασαν τούς δέκα στρατηγούς σέ θάνατον, γιατί δέν περισυνέλεξαν, ἀπό μία ναυμαχία τούς νεκρούς των· πού οἱ συνθῆκες περισυλλογῆς τῶν νεκρῶν -ἀφοῦ ἦτο τρικυμία- ἦτο πάρα πολύ δύσκολη, ἄν ὄχι ἀδύνατη. Μᾶλλον ἀδύνατη. Ἔτσι ἐθεωρεῖτο μεγάλη προσβολή νά μήν ταφεῖ κάποιος. Νά σᾶς θυμίσω ἀπό τό ἔργο τοῦ Σοφοκλῆ τήν Ἀντιγόνη; … Νά μήν ἐπεκταθῶ, ἀπό τό σχολεῖο γνωρίζετε, γιατί ἐπεχείρησε νά θάψει τόν ἀδελφό της κ.λπ. κ.λπ. κ.λπ. Καί ἀκόμη -οἱ Ἀθηναῖοι τουλάχιστον, ὅλοι οἱ Ἕλληνες, οἱ πανέλληνες, καί ἐπάνω οἱ Μακεδόνες -Ἕλληνες καί αὐτοί- τί τάφους λαμπρούς ἔκαναν- οἱ Ἀθηναῖοι ὅμως εἶχαν τόν περίφημο καί πασίγνωστο Κεραμεικό, καί μέχρι σήμερα ὑπάρχει μία συνοικία πού λέγεται Κεραμεικός στήν Ἀθήνα. Ἐκεῖ στόν Κεραμεικόν ὑπῆρχε ἕνα σπουδαιότατον νεκροταφεῖον, μέχρι τά νεότερα νεκροταφεῖα, ὅπως εἶναι τό Α’ Νεκροταφεῖο Ἀθηνῶν, τό ὁποῖο εἶναι γεμᾶτο μέσα ἀπό ἀγάλματα κ.λπ. κ.λπ. -ἐκεῖ καί ἡ «Κοιμωμένη τοῦ Χαλεπᾶ» ἕνα θαυμάσιο ἔργον -τώρα νομίζω τό ‘χουνε πάρει ἀπό κεῖ… νομίζω, γιατί ἐφθείρετο κ.λπ. κ.λπ.). Βλέπετε, λοιπόν, ὅτι τό θέμα τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν εἶναι στοιχειῶδες ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα.

     Ἔτσι ὅταν λέγει ὁ Τωβίτ: «Παιδί μου νά μέ θάψεις», ἔχει ὑπόψη του τίς ἄσχημες συνθῆκες τῆς αἰχμαλωσίας πού μποροῦσε νά μείνει ἄταφος. Θά μοῦ πεῖτε, ἐάν ὑποτεθεῖ ὅτι δέν ἐθάπτετο, αὐτό θά εἶχε κάτι κακό ἀπέναντι στόν Θεό; Ὄχι, ὄχι, ὄχι, ὄχι. Οὔτε ἐμποδίζει, θά τό πῶ ἀκόμη μιά φορά παρακάτω, δεν ἐμποδίζει τήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. Δέν πρόκειται περί αὐτοῦ, ἀλλά πρόκειται περί τιμῆς εἰς τό πρόσωπον τοῦ νεκροῦ ὡς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό καί ἀνάπτουμε -ὅπως θα ξέρετε- εἰς τό φέρετρο, ἀνάπτουμε τουλάχιστον ἕνα κερί. Γιατί τό ἔχουμε τό κερί αὐτό; Ὅπως ἀνάβουν καί κεριά ἐκεῖνοι πού πηγαίνουν στό σπίτι πού ὑπάρχει ὁ νεκρός. Γιατί τιμοῦν τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ εἰς τό πρόσωπον τοῦ νεκροῦ. 

     Ἀκόμη -νά τό γνωρίζετε καί αὐτό- στά νεκροταφεῖα (κοιμητήρια πρέπει νά τά λέμε, γιατί «προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν») τοποθετοῦμε τόν νεκρόν, βλέποντας τήν ἀνατολήν. Δηλαδή, πρός ἀνατολᾶς. Τό κεφάλι βλέπει τήν ἀνατολή, ὅπως ἀκριβῶς ἔγινε καί στό βάπτισμα. Πρῶτα στήν δύση, «ἀποπτύοντας τόν διάβολον καί τήν συνοδεία του καί τήν πομπή του, καί τά ἔργα του, καί τήν λατρεία του». Κατόπιν στρέφεται πρός ἀνατολᾶς. Γιατί πρός ἀνατολᾶς; Διότι, κατ’ ἀνατολᾶς λέγει ἡ Ἁγία Γραφή, ἐφύτευσε ὁ Θεός τόν Παράδεισον, πού σημαίνει -σύμβολον εἶναι προσέξετε με, εἶναι σύμβολον- περιμένει ὁ πιστός ἄνθρωπος, νά ξαναεισέλθει, νά ξαναμπεῖ μέσα εἰς τόν Παράδεισον, καλύτερα εἰς τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό κάνουμε καί τήν προσευχή μας πρός ἀνατολᾶς. Εἶναι ἡ νοσταλγία τοῦ ἀνθρώπου γιά τόν χαμένο του Παράδεισο. Οἱ Ἑβραῖοι χρησιμοποιοῦσαν αὐτό, μόνο πού δέν ἦταν κατά ἀνατολᾶς, ἀλλά ἀνάλογα τό ποῦ εὐρίσκετο τοποθετημένη ἡ κατοικία των. Δηλαδή, ἄς ποῦμε, ὁ Δανιήλ -ὁ ὁποῖος καί τό ἔκανε εἰς τήν Βαβυλῶνα πού εὐρίσκετο-ἄνοιγε τό παράθυρο τοῦ δωματίου του καί ἐστρέφετο ὄχι κατά ἀνατολᾶς, ἀλλά ἐστρέφετο πρός τήν Ἰερουσαλήμ, ὅπου ὁ Ναός. Διότι τό κέντρον, τό σημεῖον ἀναφορᾶς τῶν Ἑβραίων, ἤτανε πάντοτε ὁ Ναός. Τοῦ ὅτι ὅμως κάπου στρεφόμεθα, αὐτό ἔχει κάποια σημασία, εἶναι ἕνα σύμβολον. Γι’ αὐτό καί πέρασε μέσα εἰς τήν Χριστιανικήν παράδοσιν. 

     Ἀλλά ὑπάρχει ἀκόμη καί κάτι ἄλλο. Ὑπάρχει ἡ καῦσις τῶν νεκρῶν. Ὅταν τοῦ εἶπε: «Παιδί μου νά μέ θάψεις», σάν νά τοῦ ‘λεγε: «Μή μέ κάψεις». Αὐτήν τήν ἔννοια ἔχει. Καί ἡ καῦσις τῶν νεκρῶν ἦτο ὁμοίως ἕνας τρόπος πού εἶχαν καί οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἀκόμη. Οἱ Αἰγύπτιοι, ἄν δέν μέ ἀπατᾶ ἡ γνώση μου, δέν τό εἶχαν αὐτό. Οἱ Ἕλληνες τό εἶχαν, ἀλλά σέ μικρό βαθμό ἔναντι τῆς ταφῆς. Ἤ μποροῦσε νά εἶναι μεικτή ἡ περίπτωση, νά γίνει ἡ καύση καί ἡ λήκυθος, δηλαδή ἡ στάμνα, ἡ ὁποία περιεῖχε τήν τέφρα, τήν στάχτη, ἀπό τό νεκρόν σῶμα νά τοποθετηθεῖ σ’ ἕνα μνημεῖον. Δηλαδή νά ταφεῖ ἡ λήκυθος μέ τήν στάχτη. Κυρίως, ὅμως, ἐπεκράτει ἡ ταφή καί ὄχι ἡ καῦσις. 

     Σήμερα τό θέμα εἶναι ἐπίκαιρο. Βλέπετε ὅτι αὐτά πού διαβάζουμε στήν Ἁγία Γραφή δέν ἔχουνε ἕνα μουσειακόν χαρακτῆρα, ἀλλά ἔχουν ἕνα ἐπίκαιρο χαρακτῆρα. Ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι πάντοτε ἐπίκαιρη, πάντοτε ἔρχεται νά δώσει μίαν ἀπάντηση. Δέν εἶναι, δηλαδή, κάτι πού θά τό λέγαμε χάριν τῆς Ἱστορίας, ὄχι, ἀλλά εἶναι καί στήν πράξη στήν καθημερινότητά μας. Ἔτσι βλέπουμε ἐδῶ, παιδιά, ὅτι τό θέμα τῆς καύσεως τῶν νεκρῶν σήμερα τίθεται. Στίς ἐφημερίδες ἐδῶ καί κάμποσα χρόνια, ἐπανέρχονται καί ἐπανέρχονται εἰς τό θέμα αὐτό καί ἐπιχειροῦν νά τό καθιερώσουν. Τά ἐπιχειρήματά τους; Λέγουν ὅτι ἕνα νεκροταφεῖο πιάνει μεγάλη ἔκταση -σάμπως νά χάθηκαν οἱ ἐκτάσεις…- ἄς εἶναι μακριά ἀπό μία πόλη, δέν εἶναι ἀπαραίτητο νά ‘ναι κοντά σέ μία πόλη, νά εἶναι λίγο μακριά, πιό μακριά, δηλαδή ὅπως σήμερα περιβάλλονται στό δικό μας τό νεκροταφεῖο ἐδῶ στήν Λάρισα… ἤδη περιβάλλεται ἀπό τήν πόλη. Τόν καιρό πού τό ‘φτιαξαν ἐκεῖ ἦταν ἡ ἄκρη τῆς πόλης, σήμερα δέν εἶναι ἄκρη τῆς πόλης. Τό νά γίνει ἕνα ἄλλο νεκροταφεῖο, ἔ, ἐπιβάλλεται. Θά εἶναι Α’ καί Β΄ νεκροταφεῖο, ὅπως εἶναι καί στήν Ἀθήνα, Α’, Β΄, Γ΄… κ.λπ. Δέν εἶναι ἐπιχείρημα ὅτι «δέν ἔχουμε χῶρο». 

     Ὕστερα, ἔχει καθιερωθεῖ ἡ ἐκταφή. Στά χωριά δέν ὑπάρχει λόγος ἐκταφῆς, -ἄς τό ποῦμε καί αὐτό μέ τήν εὐκαιρία- τό θέμα τῆς ἐκταφῆς, παιδιά, δέν εἶναι παρά κυριότατα θέμα χώρου. Ἤ γιά κάποιο ἄλλο λόγο, γιά νά ἔχουμε τά λείψανα. Λείψανα θά πεῖ, «αὐτά πού ἀπέμειναν», τά ἀπομεινάρια, αὐτό θά πεῖ λείψανα. Γιατί; Διότι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὅλο του τό σῶμα. Τό σῶμα ἔλιωσε, συνεπῶς ἔμειναν τά κατάλοιπα τοῦ σώματος, δηλαδή τά λείψανα. Καί αὐτά, γιά κάποιο λόγο, κάποτε νά τά θέλουμε. Δηλαδή νά ἔχουμε τόν νεκρόν κοντά μας, κάπου πού τόν θάψαμε, νά τόν πάρουμε κοντά μας ἤ κάνουμε μετοικεσία, δηλαδή ἀλλάζουμε τόπο. Μάλιστα καμιά φορά ἄν εἶναι αὐτός ὁ τόπος, μακρινός, ὅπως τότε στήν Μικρά Ἀσία, κάποιοι ξέθαψαν κάποιους προσφιλεῖς καί τούς πῆραν μαζί τους, γιά νά μή βεβηλωθοῦν ἀπό τούς Τούρκους τά μνημεῖα κ.λπ. κ.λπ. Τέτοιες μετοικεσίες, δηλαδή μετακόμιση πιά ἑνός λαοῦ ἀπό ἕνα τόπο· ἢ καί ἕνα πρόσωπο, μιά οἰκογένεια ἀλλάζει κατοικία, ἀλλάζει τόπο καί θέλει νά ‘χει κοντά τά λείψανα, τά ὀστά, τοῦ/τῶν προσφιλῶν του προσώπων. Πάντως, αὐτό ἀκόμη γινόνταν καί γίνεται ἀκόμη μέχρι σήμερα, ἐάν κάποιος ἄνθρωπος ἔχει φήμη , ὅτι ἦτο ἅγιος, νά ἔχουμε τά λείψανά του, τά ὁποῖα μᾶς εἶναι πάρα πολύ προσφιλῆ καί χρήσιμα, γιατί ἔχουμε μίαν εὐλογία. Κανονικά, ὅμως, ὁ νεκρός ὅταν ταφεῖ, δέν γίνεται ἀνακομιδή, ὅπως λέγεται. Δεῖτε δέ μέσα καί στό Ὡρολόγιο, στό ἡμερολόγιο: «Ἀνακομιδή τῶν λειψάνων», λέει, «τοῦ Ἁγίου Γεωργίου»… κ.λπ. κ.λπ. · πού εἶναι… -Πότε εἶναι; Εἶναι κάπου τόν Νοέμβριο ἔ; 2 Νοεμβρίου… Ἂν δέν κάνω λάθος, ἄν θυμᾶμαι… 3 Νοεμβρίου, ὡραῖα, ἐνῶ ἡ μνήμη του εἶναι 23 Ἀπριλίου… κ.ο.κ. Ἁπλῶς τό λέω σάν παράδειγμα αὐτό. Ἀνακομιδή, θά πεῖ: Σκάψαμε, βγάλαμε τά ὀστά, τά πλύναμε καί τά ἔχουμε κοντά μας, γιά μία εὐλογία ἄν εἶναι λείψανα -ὅπως σᾶς εἶπα- Ἁγίου. 

     Ἐπανέρχομαι ὅμως καί λέγω ὅτι δέν εἶναι ἀπαραίτητο, νά γίνει ἐκταφή. Ὅπως εἶναι τά νεκροταφεῖα τῶν χωριῶν. Δέν ἔχουνε θέμα χώρου, δέν προκύπτει τέτοιο θέμα. Μπορεῖ, λοιπόν, ἐκεῖ ὁ νεκρός νά μένει μέχρι τῆς Δευτέρας τοῦ Χριστοῦ Παρουσίας. Ἀλλά προσέξτε ὅμως, ἐπειδή αὐτή ἡ ἀνάγκη ἐπεβλήθη, δημιουργήθηκε καί ἡ συνήθεια νά γίνεται ἐκταφή, καί μέ τή συνήθεια αὐτή, θεωροῦν μάλιστα, φθάσαν στό σημεῖο νά θεωροῦν οἱ ἄνθρωποι ὅτι εἶναι ἁμαρτία ἐάν δέν γίνει ἐκταφή. Καί φροντίζουν καί μάλιστα ἀκριβῶς, ἂν εἶναι δυνατόν, στά τρία χρόνια, νά κάνουν τήν ἐκταφή. Παιδιά, νά τό ξέρετε, ἐξάλλου αὐτός εἶναι ὁ σκοπός μας, εἶναι καί πληροφοριακός, νά τό γνωρίζετε, δέν ὑπάρχει θέμα. Ἄς τό ξέρετε αὐτό. 

     Ἀλλά ἡ ταφή ταυτόχρονα εἶναι κι ἕνα σύμβολον τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν. Ὁ Θεός εἶπε: «Γῆ εἶ καί εἰς γῆν ἀπελεύσει» -εἶπε στόν Ἀδάμ. «Εἶσαι χῶμα καί χῶμα θά γίνεις». Καί ἐδῶ ὑπονοεῖται ἡ ταφή, ὄχι ἡ καύσΙς. Ἐξάλλου, δυνάμει αὐτοῦ τοῦ χωρίου, οἱ Ἑβραῖοι εἶχαν τήν ταφήν. Λέγω οἱ Ἑβραῖοι γιατί αὐτοί εἶχαν τήν Παλαιά Διαθήκη. Εἶχαν, δηλαδή, γνησία τήν παράδοση τοῦ Θεοῦ εἰς τούς πρωτοπλάστους καί παρακάτω. Ὑπονοεῖται λοιπόν ἡ ταφή, ποτέ ἡ καῦσις καί ἀποτελεῖ ἕνα σύμβολο. Σᾶς εἶπα προηγουμένως ὅτι τό νά καεῖ κάποιος δέν σημαίνει ὅτι δέν θά ἀναστηθεῖ. Ἔχουμε ἕνα χωρίον στήν Ἀποκάλυψη πού λέγει ὅτι ὅλοι οἱ νεκροί θά ἀποδοθοῦν, καί ἀπό τήν θάλασσα πού πνίγηκαν καί τούς ἔφαγαν τά ψάρια, καί ἀπό τή φωτιά… καί ὅ,τι εἶναι…- ἀλλά τό θέμα εἶναι ὅτι τηροῦμε ἕνα σύμβολον. Πρῶτα-πρῶτα ὅτι ἐπιστρέφουμε στή γῆ, διότι ἔτσι τό εἶπε ὁ Θεός. Ἐπιστρέφουμε στή γῆ. Γι’ αὐτό καί τελευταία στιγμή ἐκεῖ πιά στόν τάφο, ρίπτει ὁ ἱερεύς χῶμα καί λέγει αὐτό τό Ἁγιογραφικόν, «Γῆ εἶ -εἶσαι γῆ, εἶσαι χῶμα- καί εἰς γῆν ἀπελεύσει -καί θά γυρίσεις πίσω πάλι εἰς τήν γῆν». 

     Ἀλλά εἶναι καί τό σύμβολον τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν. Διότι μένοντας ἐκεῖ περιμένω τήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. Ἀντίθετα ὅταν ὑπάρχει ἡ καῦσις, σάν νά λέγουν οἱ ζῶντες διά τῶν κεκοιμημένων: «Δέν περιμένει πιά τίποτα». Ἀκοῦστε, σύμβολα εἶναι αὐτά: «Δέν περιμένει τίποτα»! Καί ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ὑποστηρίζουν τήν καύση τῶν νεκρῶν συνήθως κινοῦνται ἀπό μία, θα λέγαμε, φιλοσοφική διάθεση. Αὐτή δέ ἡ φιλοσοφική διάθεσις κυρίως εἶναι ἤ πανθεϊστική ἤ μηδενιστική. Ἢ πανθεϊστική ἤ μηδενιστική. Δηλαδή ὁ ἄνθρωπος δέν ξαναζεῖ πιά, τέλειωσε, ἤ μηδενιστική, γίνεται μηδέν. Ἤ ἡ πανθεϊστική ὅτι ἐπιστρέφει πίσω στήν κτίσιν, χωρίς πιά καμία σημασία. Γι’ αὐτό -πόσο λυπήθηκα γι’ αὐτό!- βλέπει κανείς πολλοί νεοέλληνές μας ἔχονται τέτοιων φιλοσοφικῶν θέσεων καί τάσεων. Φέρ’ εἰπεῖν, ἡ Μαρία Κάλλας, αὐτή ἡ ἀοιδός, ἡ τραγουδίστρια, ζήτησε, ὅταν πεθάνει, νά τήν καύσουν καί τήν στάχτη της -ἤτανε καί ρομαντική!- ζήτησε νά τήν σκορπίσουν μ’ ἕνα πλοῖο πού θά ταξίδευε, θὰ 'χε τήν λήκυθον, νά τήν σκορπίσουν εἰς τό Αἰγαῖον πέλαγος. Εἴπαμε, ἕνας ρομαντισμός ὑπάρχει καί ἐδῶ. Ἤ ὁ Δημήτρης Μητρόπουλος, αὐτός ὁ μαέστρος -παγκοσμίου φήμης μαέστρος ὀρχήστρας- κι αὐτός ἐζήτησε νά καεῖ. Ἥ κάποτε πέρασε ἀπό δῶ, ἔτσι τουρίστας, μέ μιά μοτοσυκλέτα, ἕνας Καναδός, (εἶναι τώρα κάμποσα χρόνια, καμιά εἰκοσαριά χρόνια) καί αὐτός κάπου ἐδῶ στή νέα ἀγορά, σ’ ἕνα δυστύχημα σκοτώθηκε. Καί βέβαια μέχρι νά εξακριβώσουνε περί τίνος ἐπρόκειτο, ποιός ἤτανε κ.λπ. κ.λπ. ἔγινε ἡ ταφή του. Οἱ συγγενεῖς του, ὁ πατέρας του συγκεκριμένα, ἀπ΄τόν Καναδά, μέσω τῆς πρεσβείας των ἐζήτησε νά γίνει ἐκταφή, νά γίνει καῦσις, καί νά τοῦ ἀποσταλεῖ ἡ στάχτη· τό ὁποῖον καί ἔγινε. Κι ἐπειδή ἡ Μητρόπολις κάπως εἶχε φροντίσει… δηλαδή τί εἶχε φροντίσει; Γιά τήν ταφή… καί μερικά πράγματα, ὄχι σπουδαῖα, ἔστειλε μία ἐπιστολή εἰς τήν Μητρόπολιν, εὐχαριστώντας διά τήν συμβολή της, τήν συμμετοχή της εἰς αὐτό τό θέμα. Κι ἔγραφε ἐκεῖ ὁ πατέρας αὐτός -τό εἶχα δεῖ, τό διάβασα- ἔγραφε ὅτι τό ἀγαπημένο τους παιδί πού πιά δέν ὑπάρχει, ἡ στάχτη του ἔφθασε ἐκεῖ, τήν σκόρπισαν εἰς τόν Ἀτλαντικόν ὠκεανόν. 

     Αὐτά ὅμως εἶναι θέσεις, σᾶς εἶπα, φιλοσοφικές καί κυρίως εἶναι μηδενιστικές ἤ πανθεϊστικές. Ἐμεῖς, καί νά τό ξέρετε αὐτό τό πρᾶγμα, παιδιά, πρέπει μέ κάθε τρόπο νά προσέξουμε στό σημεῖο αὐτό, ἄν στήν ἐποχή μας -πού γίνεται!- ἔχουμε τόν τρόπο νά ἀντιδράσουμε, θά ἀντιδράσουμε. Δηλαδή νά γίνεται ἡ ταφή καί νά μή γίνεται ἡ καύση. Πῶς μπορεῖ νά ἀντιδράσουμε; Μέ μιά ἀρθρογραφίαν. Ἐσεῖς μεγαλώνετε. Κάνετε ἕνα ἄρθρο, σέ μία ἐφημερίδα, σέ ἕνα περιοδικό καί ἀπαντᾶτε… ἄ, μέ μερικά στοιχεῖα σάν κι αὐτά ἐπί παραδείγματι, πού σᾶς εἶπα. Σάν παράδειγμα, τώρα, τό λέγω αὐτό.

     Πάντως ἡ κηδεία ἑνός ἀνθρώπου, δηλαδή ἡ φροντίδα του, εἶναι ἡ τελευταία φροντίδα γι’ αὐτόν, καί ἀποτελεῖ, ὅπως σᾶς εἶπα κι ἀπό τήν ἀρχή, ἱερόν καθῆκον, ἐπειδή τιμᾶται ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο. Καί ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ὅπως θά γνωρίζετε, δέν εἶναι στήν ψυχή μόνον, εἶναι καί στό σῶμα. Εἶναι κάτι πού ἐκπλήσσει πῶς μπορεῖ νά εἶναι καί στό σῶμα, ἀφοῦ ὁ Θεός εἶναι Πνεῦμα. Ναί, ὁ Θεός ἐν ὄψει ὅτι θά ἐγίνετο ἄνθρωπος -ὁ Θεός Λόγος- εἶχε, τρόπον τινα- μιλάω ἀνθρώπινα- προπαρασκευάσει τό σχῆμα πού θά ἔπαιρνε. Κι αὐτό τό σχῆμα εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Συνεπῶς εἶναι τό σχῆμα αὐτό ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καί στό σῶμα καί στήν ψυχή, στό πνεῦμα. Ὅπως λοιπόν ἀντιλαμβάνεστε, ὁ ὅλος ἄνθρωπος εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Ἀκριβέστερα, εἶναι εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ -τώρα θα τό καταλαβαίνετε καλύτερα-, γιατί ὁ ἄνθρωπος ἔγινε δυνάμει τοῦ τί θά ἐγίνετο ὁ Χριστός, δηλαδή ὅταν θά ἐγίνετο ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος Χριστός εἶναι εἰκόνα τοῦ ἀοράτου Θεοῦ. Συνεπῶς ὁ ἄνθρωπος εἶναι εἰκόνα εἰκόνος. Κι ὅπως λέγει ὁ Ἅγιος Εἰρηναῖος, ἐπειδή δέν εἶχε ὁλοκληρωθεῖ αὐτή ἡ ἀλήθεια -ἀπό πλευρᾶς ἐκφράσεως- λέει ἡ Παλαιά Διαθήκη ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔγινε εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Ἀναλυτικότερα εἶναι εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ πού εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι θά πρέπει νά φροντίσουμε γιά τόν ἄνθρωπο. 

     Ἀκοῦστε τί παραγγέλλει ἡ Σοφία Σειράχ (38, 16): «Τέκνον, ἐπὶ νεκρῷ … κατὰ τὴν κρίσιν αὐτοῦ -δηλαδή κατά τήν συνήθεια τῆς ἐποχῆς- περίστειλον τὸ σῶμα αὐτοῦ (περιστέλλω θά πεῖ σαβανώνω) καὶ μὴ ὑπερίδῃς τὴν ταφὴν αὐτοῦ». «Ὑπερίδης, δηλαδή, μήν περιφρονήσεις, μήν περάσεις καί πεῖς: ‘’Δέν βαριέσαι, δέν ἔχει σημασία νά τόν θάψουμε τόν ἄνθρωπο’’». «Μή ὑπερίδῃς», «μήν παραβλέψεις τήν ταφή του», «καὶ ποίησον τὸ πένθος κατὰ τὴν ἀξίαν αὐτοῦ», «καί νά κάνεις πένθος ἀνάλογα μέ τήν ἀξία του». Δηλαδή, ἄν ἦταν ὁ πατέρας σου ἤ εἶναι ὁ γείτονας ἤ εἶναι ὅποιος ἄλλος μακρινός ἤ κοντινός συγγενής ἤ μεγάλη προσωπικότητα ἤ δέν ξέρω τί, κατά τήν ἀξία του θά κάνεις καί τό πένθος σου. Ὅπως, φέρ’ εἰπεῖν, ὁ Μωϋσῆς ἐπενθήθη 40 ἡμέρες κ.λπ. Ὥστε βλέπει κανένας αὐτή τήν παραγγελία πού δίδει ἐδῶ ὁ Τωβίτ εἰς τόν Τωβία: «Παιδίον ἐάν ἀποθάνω θάψον με», ἔχει πολλή σημασία καί πολλή ἀξία. Ἀλλά ἄς προχωρήσουμε.

     Στἠ συνέχεια λέγει: «Καὶ μὴ ὑπερίδῃς τὴν μητέρα σου» ·δηλαδή «μήν παραβλέψεις τήν μητέρα σου». «Τίμα αὐτὴν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου καὶ ποίει τὸ ἀρεστὸν αὐτῇ καὶ μὴ λυπήσῃς αὐτήν». Δηλαδή: «Νά τιμᾶς τήν μητέρα σου ὅσο ζεῖ καί νά κάνεις αὐτό πού τῆς ἀρέσει -τό ἀρεστόν- καί μήν τήν λυπήσεις». Πόσα πράγματα θά μπορούσαμε νά ποῦμε ἐδῶ παιδιά! Σᾶς βεβαιώνω ὅτι ὁλόκληρη ἡ διαθήκη τοῦ Τωβίτ, ἄν ἔπρεπε νά ἀναλυθεῖ ὅπως ἀναλύουμε, θά θέλαμε πράγματι ἀρκετό καιρό. Ἀξίζει ὅμως, ἀξίζει. Λοιπόν: Μήν περιφρονήσεις τήν μητέρα σου, ὅσο ζεῖ ἡ μητέρα σου. Ἄν ὑπάρχει κάτι τό ἀξιοθρήνητο, εἶναι ἡ περιφρόνηση τῶν γονέων ἀπό τά παιδιά. Δέν ὑπάρχει πιό ἀξιοθρήνητο πρᾶγμα! Θυμόσαστε τόν Σόλωνα ὅταν εἶχε πάει νά ἐπισκεφτεῖ τόν βασιλιᾶ, τόν Κροῖσο, καί ἐκεῖνος τοῦ εἶπε ὅτι «εἶμαι ὁ εὐτυχέστερος βασιλιᾶς τῆς γῆς» καί ὁ Σόλων τοῦ εἶπε ὅτι εἶχε γνωρίσει ἄλλους εὐτυχεστέρους ἀπό αὐτόν; Καί ἀνέφερε παραδείγματα. Ἕνα λοιπόν ἀπό αὐτά τά παραδείγματα πού ἀνέφερε ἦταν καί ἡ περίπτωσις μιᾶς μητέρας πού ἦταν ἱέρεια, κι ἐπειδή γιἀ κάποιο λόγο τά ἄλογα ἔλειπαν γιά νά ζευχθεῖ τό ἅρμα γιά νά πάει σέ κάποια θρησκευτικά της καθήκοντα, ζεύτηκαν τά παιδιά της, λέει, τό ἅρμα, γιά νά μεταφέρουν τήν μητέρα τους -θά τό ἐνθυμεῖσθε αὐτό, θά τό ξέρετε. Καί θεωρεῖ ὁ Σόλων εὐτυχῆ τήν μητέρα αὐτή, ἀλλά εὐτυχῆ καί τά παιδιά, τά ὁποῖα μποροῦσαν ἔτσι νά σκέφτονται γιά τή μητέρα τους. Ὥστε, λοιπόν, βλέπουμε, παιδιά, ὅτι τό θέμα τῆς τιμῆς πρός τούς γονεῖς καί μάλιστα ἐδῶ ἰδιαιτέρως γιά τήν μητέρα εἶναι πάρα πολύ σπουδαῖο. 

     Λέει τό βιβλίο τῶν «Παροιμιῶν» (23,22 -ὁ πρῶτος ἀριθμὸς εἶναι τὸ κεφάλαιον, ὁ δεύτερος ἀριθμὸς εἶναι τὸ χωρίον: «Ἂκουε, υἱέ, πατρὸς τοῦ γεννήσαντός σε καὶ μὴ καταφρόνει ὅτι γεγήρακέ σου ἡ μήτηρ». «Ἄκουσε, παιδί μου, τόν πατέρα σου πού σέ γέννησε». Ὁ πατέρας γεννᾶ ἔ; Ἡ μητέρα τίκτει. Παλιότερα γράφανε στίς ἐφημερίδες ὅτι «ἡ κυρία τάδε ἔτεκεν ἄρρεν». «Ἒτεκεν ἄρρεν». «Ἒτεκεν». Ἔ, εἴχαμε τήν καθαρεύουσα, δηλαδή δέν ἔλεγαν «γέννησε», ἀλλά «ἔτεκεν». Ἀπό τό τίκτω. Ὁ ἀνήρ γεννᾶ, ἡ γυναῖκα τίκτει. Προσέξτε, λοιπόν, τώρα, γιατί ἐξάλλου ὁ Ἀβραάμ ἐγέννησε τόν Ἰσαάκ. Κι ὁ Ἰσαάκ ἐγέννησε τόν Ἰακώβ κ.ο.κ. Βλέπετε; «Ἐγέννησε», αὐτή εἶναι ἡ ἀκριβολογία, δέν λέγει ὅτι ὁ Ἀβραάμ ἔτεκεν! Ὁ Ἀβραάμ ἐγέννησε. Λοιπόν, ἄκουσε τόν πατέρα πού σέ γέννησε καί μήν καταφρονεῖς τήν μητέρα σου που ἔχει γεράσει.

2η ομιλία στην κατηγορία "Ἡ Πνευματική Διαθήκη τοῦ Τωβίτ".

►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Ἡ Πνευματική Διαθήκη τοῦ Τωβίτ. " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/palaia-diauhkh/h-pnevmatikh-diauhkh-toy-tvbit
↕️
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/blog-post_7.html?m=1

Ἀπομαγνητοφώνηση, ψηφιοποίηση: Ἠλίας Τσακνάκης.

Επιμέλεια κειμένου : Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος.

🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Ἡ Πνευματική Διαθήκη τοῦ Τωβίτ».🔻
https://drive.google.com/file/d/1RZ1sYHVgLqBWiFNCBGi90Z__kjEnhr2H/view?usp=drivesdk

💠Πλήρης απομαγνητοφωνημένες σειρές ομιλιών (Βιβλία).
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%92%A0%CE%A0%CE%BB%CE%AE%CF%81%CE%B7%CF%82%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%BF%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%82%20%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AD%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CF%8E%CE%BD%20%28%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%B1%29.?m=1

🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk

__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0

Όλες οι ομιλίες ~4.487~ του μακαριστού πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/4487.html?m=0

📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=0

📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0

__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share

Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk

†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.

Ταφή ἤ Καῦσις τῶν νεκρῶν;

†. Προς τιμήν όλων εκείνων των προσώπων, ανδρών και γυναικών, που συνετέλεσαν στην φροντίδα του νεκρού σώματος του Χριστού, είναι αφιερωμένη τούτη η Κυριακή, αγαπητοί μου. Και ονομάζεται Κυριακή των Μυροφόρων. Όπως της Μαρίας της Μαγδαληνής, της Μαρίας του Ιωσή, της Μαρίας του Ιακώβου και άλλων γυναικών, αλλά και ανδρών, όπως ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας, και μάλιστα ευσχήμων βουλευτής και ο Νικόδημος, ένας πλούσιος άνθρωπος, που είχε εν καιρώ νυκτός επισκεφθεί τον Κύριον και τον ερώτησε πώς μπορεί να αναγεννηθεί ο άνθρωπος. Αυτοί που απεκαθήλωσαν το σώμα του Ιησού και το ενεταφίασαν.

       Μάλιστα δια τον Ιωσήφ, μας πληροφορεί ο Μάρκος ο Ευαγγελιστής ότι: «Τολμήσας εἰσῆλθε πρὸς Πιλᾶτον καὶ ᾐτήσατο τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ». Προσέξτε. Ήτο βουλευτής. Και ήτο εὐσχήμων. Ήταν σπουδαίος, σοβαρός άνθρωπος. Το να ζητήσεις δε εσύ, ο βουλευτής, το σώμα ενός καταδίκου από τον Ρωμαίον διοικητή ήταν πράγματι θέμα τόλμης. Γι'αυτό λέγει εδώ ο Μάρκος: «Τολμήσας εἰσῆλθε πρὸς Πιλᾶτον καὶ ᾐτήσατο», «και εζήτησε το σώμα του Ιησού». Και αφού εκείνος του το παρεχώρησε, λέγει στη συνέχεια: «Καὶ ἀγοράσας σινδόνα καὶ καθελὼν αὐτὸν (:αγόρασε καινούριο σεντόνι, Τον αποκαθήλωσε, τον ξεκάρφωσε από τον Σταυρόν) ἐνείλησε τῇ σινδόνι (:τον τύλιξε με το σεντόνι) καὶ κατέθηκεν αὐτὸν ἐν τῷ μνημείῳ (:τον έβαλε… προσέξτε ενάρθρως: ἐν τῷ μνημείῳ· ήταν δικό του), ὃ ἦν λελατομημένον ἐκ πέτρας, καὶ προσεκύλισε λίθον ἐπὶ τὴν θύραν τοῦ μνημείου». Ήταν οικογενειακός τάφος, στον οποίον όμως, όπως μας λέγει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, κανείς ποτέ δεν είχε εκεί ενταφιαστεί. Ήταν καινούριος τάφος.

      Η πράξις αυτή των δύο αντρών, όπως και των Μυροφόρων γυναικών, θεωρείται πράξις τιμής και σεβασμού προς το νεκρό σώμα του Ιησού, αλλά και προς πάντα άλλον νεκρόν άνθρωπον.

     Στις μέρες μας όμως ανακινείται το θέμα και θα το έχετε ασφαλώς ακούσει, το θέμα αν πρέπει να υπάρχει η ταφή ή η καύσις των νεκρών. Θα το έχετε σίγουρα ακούσει. Δεν είναι δε η πρώτη φορά που το θέμα αυτό ανακινείται. Αλλά και αυτές τις μέρες πάλι ανακινείται. Ωστόσο η Ιστορία και το παρελθόν θα μας βοηθήσουν, με την ευκαιρία της ευαγγελικής περικοπής, να απαντήσομε.

    Η ταφή των νεκρών, δηλαδή στη γη, σκάβομε έναν λάκκο και θάπτομε το νεκρό σώμα, αυτό λέγεται ταφή, η ταφή των νεκρών είναι η πρώτη και αρχαιοτάτη πράξις της ανθρωπότητος. Σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Όλων των εποχών ευρέθησαν τάφοι με σκελετούς ανθρώπους. Δηλαδή εγίνετο ταφή. Και πολιτισμένοι και απολίτιστοι λαοί εχρησιμοποίουν την ταφήν. Όπως οι Σκύθοι - ήτανε άγριοι άνθρωποι, βορείως της Ελλάδος-  οι Σκύθοι, οι αρχαίοι Σλάβοι, οι Ινδοί, οι Πέρσαι, οι Έλληνες, οι Ασσύριοι, οι Αιγύπτιοι και βέβαια οι Ιουδαίοι. Όλοι αυτοί χρησιμοποιούσαν την ταφήν. Εξάλλου έχομε την μαρτυρία των ταφικών μνημείων. Εκ των οποίων τα σπουδαιότερα είναι τα ταφικά μνημεία της Αιγύπτου, οι γνωστές μας πυραμίδες. Κάτω από την κάθε πυραμίδα υπήρχε ένας τάφος. Εννοείται βασιλικός.

     Και θεωρείτο πολύ μεγάλη προσβολή του νεκρού αν έμενε άταφος. Ας θυμηθούμε εδώ στην πατρίδα μας την Ελλάδα, ας θυμηθούμε την πράξη της Αντιγόνης, όπως ο Σοφοκλής μας διασώζει την υπόθεση σε ένα θεατρικό του έργο, παρά την απαγόρευση να μην ταφεί ένας αδελφός της που θεωρήθηκε ότι ήτο ο επαναστάτης κατά του θείου, του Κρέοντος δηλαδή, εκείνη πήγε να θάψει τον αδελφό της. Και όταν συνελήφθη είπε ότι πρέπει κανείς μάλλον να προσέχει στους θείους νόμους παρά εις τους ανθρωπίνους. Και είχε διαταχθεί από τον Κρέοντα να μην ταφεί ο αδελφός της Αντιγόνης μόνο και μόνο για να προσβληθεί. Σας είπα, εθεωρείτο μεγάλη προσβολή το να μείνει ένα σώμα άταφο.

     Ακόμη θυμηθείτε μια ναυμαχία που είχαν κάνει οι Αθηναίοι και δεν περισυνέλεξαν οι αξιωματικοί τους ανθρώπους που επνίγηκαν στην θάλασσα, δέκα στρατηγοί, και κατεδικάσθησαν εις θάνατον δια την ασέβειαν που έδειξαν, το να μην περισυλλεγούν οι ναυαγοί. Πάντως το θέμα είναι ότι άταφος έμενε μόνον εκείνος που είχε πράξει αντικοινωνικές πράξεις. Ακριβώς δια να διαπομπευθεί, για τιμωρία του. Μάλιστα βρίσκομε την περίπτωση στο Λευιτικό, στο 20^ό κεφάλαιο, 14^ος στίχος, εάν κάποιος άνθρωπος έκανε μία πολύ σοβαρή σαρκική αμαρτία, δηλαδή συγκεκριμένα εάν είχε, συνήρχετο και με την γυναίκα του και με την μητέρα της γυναίκας του, την πεθερά του, η ποινή ήταν να καεί. Καύσις. Μάλιστα με μία διάκριση. Όχι να φονευθεί και να καεί. Να καεί ζωντανός. Πάντως καύσις.

     Στην Ελλάδα ήταν γνωστή μόνον η ταφή. Δηλαδή έθαπτον τους νεκρούς. Αργότερα όμως, μετά από την κάθοδο των Δωριέων εδώ στον ελλαδικό μας χώρο, κάπου στα 1100 π.Χ. όταν τελείωνε πια η Μυκηναϊκή εποχή, τότε αυτοί, οι Δωριείς, χρησιμοποιούν και την ταφήν και την καύσιν. Έκτοτε εδώ στην Ελλάδα έχομε και τους δύο αυτούς τρόπους· και της ταφής και της καύσεως. Η καύσις δε είναι γνωστή εις τον Όμηρο που έζησε τον 8^ον αιώνα προ Χριστού.

    Στον χριστιανικόν όμως κόσμον ουδέποτε έγινε διανοητή η καύσις των νεκρών. Ουδέποτε.Όπως και εις τους Εβραίους, απ΄ όπου και παρελάβαμεν την συνήθειαν αυτήν. Γι'αυτό ο Ιησούς δεν καίγεται, αλλά θάπτεται. Μάλιστα όταν η Μαρία η αδελφή του Λαζάρου, ευγνωμονούσα δια την ανάστασιν του αδελφού της του Λαζάρου, αγόρασε μεγάλη ποσότητα μύρου και ήλθε και άλειψε τα πόδια του Ιησού Χριστού.  Κάπου εκεί ο Ιούδας διεμαρτυρήθη, την ιστορία την ξέρετε, γιατί τόση δηλαδή σπατάλη. Και ο Ιησούς είπε εις τον Ιούδα, τον Ισκαριώτην: «Ἄφες αὐτήν(:Άφησέ την, άστην να κάνει αυτό που κάνει), εἰς τὴν ἡμέραν τοῦ ἐνταφιασμοῦ μου τετήρηκεν αὐτό». Το εφύλαξε για την ημέρα του ενταφιασμού μου. Όταν δηλαδή θα με θάψουν. Και τότε που εσυνηθίζετο να χρησιμοποιούν αυτά τα μύρα, όπως χρησιμοποίησε και ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος, αλλά δεν θα προλάβαινε όμως η Μαρία ή οι άλλες γυναίκες, δεν θα προλάβαιναν να αλείψουν το σώμα του Ιησού, διότι όταν πήγαν, επειδή το Σάββατο, λέγει, ησύχασαν, δηλαδή ήταν αργία και δεν μπορούσαν να πάνε, πήγαν πολύ πρωί την τρίτη ημέρα. Ο Χριστός είχε αναστηθεί. Έτσι η πράξη της Μαρίας, της αδελφής του Λαζάρου, έγινε εκ των προτέρων, α priori.  Γι΄αυτό ο Κύριος είπε ότι: «Άφησέ την, το φυλάττει το μύρον αυτό για την ημέρα του ενταφιασμού μου. Αλλά το χρησιμοποιεί τώρα, πριν ακόμη εγώ πεθάνω επί του Σταυρού». Είδατε; «Την ημέρα του ενταφιασμού μου». Δηλαδή ταφή.

     Βέβαια, αν υποτεθεί, εδώ θέλω να το προσέξετε και να το θυμόσαστε, σας είπα είναι ένα θέμα που ανακινείται πάλι, αν υποτεθεί ότι έχομε καύση νεκρών, ας πούμε ότι θα καθιερωθεί, δεν σημαίνει αυτό ότι γίνεται κώλυμα, δηλαδή εμπόδιο στην ανάσταση των σωμάτων. Όχι. Όποιος κι αν είναι ο τρόπος τύχης ενός νεκρού σώματος, είτε καεί είτε θαφτεί, αυτό θα αναστηθεί. Δεν είναι εμποδιστικό λοιπόν της μελλούσης κοινής αναστάσεως των πάντων. Αυτήν την αλήθειαν την βρίσκομε στην Αποκάλυψη, είναι στο 20^ό κεφάλαιο, 13^ος στίχος, που λέγει εκεί ο Ευαγγελιστής Ιωάννης: «Καὶ ἔδωκεν ἡ θάλασσα τοὺς νεκροὺς τοὺς ἐν αὐτῇ(:έδωσε η θάλασσα τους νεκρούς της. Δηλαδή όσοι πνίγηκαν εις την θάλασσαν, τους έφαγαν βεβαίως τα ψάρια. Αυτοί δεν ετάφησαν), καὶ ὁ θάνατος καὶ ὁ ᾅδης ἔδωκαν τοὺς νεκροὺς τοὺς ἐν αὐτοῖς». Έχομε λοιπόν μία διαφοροποίηση. Αυτοί που θάφτηκαν κι αυτοί που δεν θάφτηκαν. Είδατε; Και βάζει την θάλασσα. Μπορούσε να βάλει το πυρ, ότι μπορούσαν να καούν οι άνθρωποι. «Όλοι», λέει, «αυτοί», «ἐκρίθησαν ἕκαστος κατὰ τὰ ἔργα αὐτῶν». Δηλαδή αναστήθηκαν και κρίθηκαν σύμφωνα με τα έργα τους. Δεν έχει λοιπόν σημασία ποιος θα είναι ο τρόπος ταφής, διότι η ανάστασις δεν εμποδίζεται από τίποτε. Η μη καύσις, δηλαδή η ταφή απλώς εκφράζει σαν σύμβολο την ανάσταση των νεκρών, σαν σύμβολο. Χωρίς να καθορίζει βεβαίως και την ανάσταση. Δεν την καθορίζει. Είναι ένα σύμβολον και μόνο ένα σύμβολον η ταφή. Ότι θα αναστηθεί ο άνθρωπος.

     Ωστόσο είναι κάτι ακόμη. Αν είχαμε την καύση, δεν θα είχαμε τα λείψανα των αγίων· που μας είναι τόσο πολύτιμα. Δεν προχωρώ πιο πολύ. Πάνω σ’ αυτό θα είχα πάρα πολλά να πω. Αλλά και λόγοι ψυχολογικοί, αλλά και συναισθηματικοί το επιβάλλουν να μην υπάρχει η καύσις. Αισθάνεσαι άσχημα να δεις να βάζουν το αγαπημένο σου πρόσωπο μέσα εις τον φούρνον, στα γνωστά μας κρεματόρια, ειδικοί φούρνοι και να σου δίνουν μετά μια φούχτα στάχτη, που την βάζουν μέσα σε μια λήκυθο, όπως έκαναν και οι αρχαίοι, σε ένα σταμνί κ.λπ. ή να σκορπιστεί στο Αιγαίον -κάποιοι, δυο δικοί μας το ζήτησαν αυτό, η Κάλλας η τραγουδίστρια και ο Μητρόπουλος, διευθυντής ορχήστρας· ζήτησαν να σκορπιστεί η τέφρα των εις το Αιγαίον. Ε, ρομαντισμοί και τίποτε περισσότερον. Πάντως δεν αισθάνεσαι καλά, είναι κάτι…δεν αισθάνεσαι καλά, πώς να σας το πω;

      Νομίζω ότι εις τον θόρυβον που γίνεται για την καύση, με διάφορα επιχειρήματα, δεν πρέπει να καθιερωθεί. Πρέπει να αντιδράσομε. Εγώ πιστεύω εις την ταφήν των νεκρών. Θα επαναλάβω για δεύτερη και τρίτη φορά. Δεν εμποδίζεται όμως η ανάστασις των νεκρών. Η καύση απλώς είναι κι αυτή ένα σύμβολον. Σύμβολον εκμηδενισμού του ανθρώπου. Κάηκε. Έγινε στάχτη. Οπτικώς τουλάχιστον. Ενώ λοιπόν η ταφή, παραμένει το σώμα, σύμβολον της αναστάσεως, η καύσις σύμβολον της εξαφανίσεως του ανθρώπου. Σύμβολα και τα δύο, ε; Και πόσο θα το επιθυμούσαν αυτό ομολογουμένως πολλοί αμαρτωλοί, να μην αναστηθούν για να μην κριθούν…

    Ακόμη και γιατί είναι συνήθεια, δεν θα έπρεπε να γίνεται η καύσις, γιατί είναι συνήθεια και ειδωλολατρική. Αν και όχι βεβαίως ολοκλήρου του εθνικού κόσμου, όπως σας είπα και προηγουμένως. Παρότι δεν αποδεικνύει την ταφή εκείνο το αγιογραφικόν που είπε ο Θεός και που το λέμε σε κάθε κηδεία: «Γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσει (:Είσαι χωματένιος και στο χώμα ξαναγυρνάς)». Παρότι αυτό, σας ξαναλέγω, δεν αποδεικνύει ότι πρέπει να θάπτομε τον νεκρόν, όμως μας δίνει μια πολύ ωραία παραστατική εικόνα, ότι ο άνθρωπος επλάσθη από το χώμα, από την γη. Δηλαδή από τα συστατικά του υλικού κόσμου. Ασβέστιο, σίδηρος, τούτο, εκείνο. Και ένεκα της πτώσεώς του βεβαίως, τώρα τι; Επιστρέφει στην γη. Θυμίζει ότι από κει πλαστήκαμε, εκεί γυρνάμε, για να έρθει η ανάστασις των νεκρών εν Χριστώ Ιησού. Όλα αυτά πάντοτε σαν μία εικόνα.

      Αλλά, ας ξαναγυρίσομε στην ευαγγελική περικοπή. Τα πρόσωπα που σήμερα τιμούμε, είχαν φροντίσει το νεκρό σώμα του Ιησού και την ταφή Του. Έτσι δημιουργείται σαν έσχατο καθήκον η φροντίδα μας για έναν νεκρόν άνθρωπον. Είναι η τελευταία φροντίδα. Ήταν αυτό και στους αρχαίους Έλληνες και στον αρχαίο εθνικό κόσμο γενικότερα, αλλά προπαντός εις τους Ιουδαίους. Και συνεπώς και εις τους Χριστιανούς, όπως ήδη σας ανέφερα. Εξάλλου το ρήμα «κηδεύω» αυτό σημαίνει. Από το κήδομαι, που θα πει φροντίζω. Λέμε «κήδομαι», «κηδεμών», «Φέρε τον κηδεμόνα σου», λέμε στο σχολείο, λέει ο καθηγητής. Είναι από το φροντίζω. Ακηδία με το στερητικόν α, που θα πει δεν φροντίζω. Ακηδία. Κήδομαι λοιπόν θα πει φροντίζω, επιμελούμαι. Όπως και η λέξη κηδεία, είναι από την λέξιν «κῆδος».  «Κήδομαι», «κῆδος». «Κῆδος» σημαίνει φροντίδα.

      Ο Τωβίτ - για να πάρομε κάποια παραδείγματα από την Αγίαν Γραφήν- εζήτησε από τον Τωβία, τον γιο του, να τον θάψει, αυτόν και την μητέρα του. Και μετά να φύγει από την Νινευί· διότι εδέχετο την προφητεία του Ιωνά, παρότι θα περνούσαν, πέρασαν εκατόν είκοσι χρόνια ότι η Νινευί οπωσδήποτε θα κατεστρέφετο. Γι’ αυτόν λοιπόν τον λόγον, λέει στο παιδί του τον Τωβία: «Παιδίον, ἐὰν ἀποθάνω, θάψον με -κοιτάξτε: Θάψον με. Δεν λέει: «Κάψε με»-, καὶ μὴ ὑπερίδῃς τὴν μητέρα σου (:μην περιφρονήσεις την μητέρα σου). Ὅταν ἀποθάνῃ, θάψον αὐτὴν παρ᾿ ἐμοὶ ἐν ἑνὶ τάφῳ (:όταν κι αυτή πεθάνει, βάλε την στον ίδιο τάφο)». Ξέρετε εδώ… πόσην ώρα θα μπορούσαμε να μιλάμε γι'αυτό… Ένας συναισθηματισμός. Παρότι, ξέρετε, ο Τωβίτ, πέρασε άσχημα με την γυναίκα του. Ήτανε σκληρή γυναίκα. Ήταν αγαθός ο Τωβίτ. Και τώρα τι ζητάει; Ζητάει εκείνο που κάποιος άλλος αν θα υπέφερε από την γυναίκα του, θα έλεγε: «Να μην με θάψετε με την μάνα σας, με την γυναίκα μου. Να την βάλετε χωριστά».  «Θα με βάλετε στον ίδιο τάφο!».

     Εξάλλου, η περιπέτεια του Τωβίτ, η περιπέτεια της τυφλώσεώς του, οφείλεται σ’ αυτή του την προσπάθεια να θάπτει τους νεκρούς. Ήταν κάτοικος της Νινευί. Ήτανε το βόρειο βασίλειο, ήταν αιχμάλωτο εις τους Ασσυρίους. Κι επειδή, κάπου επαναστατούσαν οι Εβραίοι, είχε θυμώσει ο Σενναχηρίμ, ο βασιλιάς της Ασσυρίας, και τότε σε μία τέτοια περίπτωση είχε δώσει εντολή να αρπάζουν Εβραίους μέσα από την πόλη και να τους πετούν από το τείχος. Πέφτοντας βέβαια, εσκοτώνοντο. Αλλά είχε δώσει εντολή και να μένουν άταφοι. Ήταν ημέρα της Πεντηκοστής, έρχεται ο γιος του, έπρεπε να φάνε το τραπέζι της Πεντηκοστής και λέει: «Πατέρα, ξέρεις, το και το». Σηκώνεται αμέσως, άφησε το τραπέζι του και πήγε κρυφά να πάρει τα πτώματα των πεθαμένων Εβραίων να τα θάψει. Γιατί, σας είπα, ήτανε μεγάλη προσβολή να μείνουν άταφα τα σώματα. Γι’ αυτό εξάλλου το έκανε και ο Σενναχηρίμ. Να προσβληθούν, σαν επαναστάται.

     Βεβαίως γύρισε πίσω σπίτι, εθεωρείτο ακάθαρτος, δεν έφαγε το τραπέζι της Πεντηκοστής, κοιμήθηκε απέξω, έπεσε μια κουτσουλιά ενός πουλιού στα μάτια, έτριψε τα μάτια του, τυφλώθηκε. Αλλά πριν απ’ αυτό όμως λέγει: «Πορευθεὶς δὲ εἷς–σημειώνει στο α΄κεφάλαιο- τῶν ἐν Νινευῆ (:ένας άνθρωπος πήγε εκεί, κάτοικος της Νινευί), ὑπέδειξε τῷ βασιλεῖ περὶ ἐμοῦ ὅτι θάπτω αὐτούς -και είπε ότι ο Τωβίτ θάπτει τους νεκρούς-, καὶ ἐκρύβην(:κρύφτηκα) · ἐπιγνοὺς δὲ ὅτι ζητοῦμαι ἀποθανεῖν(:έμαθα ότι με ζητούν να με φονεύσουν), φοβηθεὶς ἀνεχώρησα(:αφού φοβήθηκα, έφυγα από την Νινευί). Καὶ διηρπάγη πάντα τὰ ὑπάρχοντά μου –συνήθεια της εποχής: Μου άρπαξαν όλα τα υπάρχοντα-, καὶ οὐ κατελείφθη μοι οὐδὲν πλὴν ῎Αννας τῆς γυναικός μου καὶ Τωβίου τοῦ υἱοῦ μου (:και δεν σώθηκε παρά η γυναίκα μου και το παιδί μου. Όλα τα υπάρχοντά μου τα αρπάξανε. Γιατί με γύρευαν να με φονεύσουν)». Υπέστη όλη αυτή την ταλαιπωρία ακριβώς για να μην παραβεί την εντολήν της ταφής.

     Ακόμη, η Σοφία Σειράχ μας λέγει πολλά, αλλά παίρνω μόνον έναν στίχο. «Τέκνον, ἐπὶ νεκρῷ, κατὰ τὴν κρίσιν αὐτοῦ περίστειλον(:ανάλογα με την αξία του να τον σαβανώσεις) τὸ σῶμα αὐτοῦ καὶ μὴ ὑπερίδῃς τὴν ταφὴν αὐτοῦ». «Μην περιφρονήσεις την ταφήν του. Είτε σπουδαίος είναι, είτε άσημος είναι. Φρόντισε, παιδί μου», λέγει, «να θάψεις το νεκρό σώμα. Να το περιποιηθείς και να το θάψεις».

     Βέβαια μέσα στα καθήκοντα για έναν νεκρόν, έχουν παρεισφρήσει πολλά απαράδεκτα στην φροντίδα την νεκρική. Και κάθε τόπος έχει τα δικά του. Είναι τόσο πολλά εκείνα που παρείσφρησαν, που δεν μετριούνται. Και που βέβαια όλα αυτά δεν είναι παρά έξω από τον Χριστιανισμόν. Είναι κατάλοιπα ειδωλολατρικά.  Ωστόσο, μπορούμε να αναφέρομε μερικά, μόνο κα μόνο, τουλάχιστον αν ξέρομε πέντε δέκα, για να τα αποφεύγομε σαν ειδωλολατρικά και μη έχοντα σχέσιν με τον Χριστιανισμόν.

     Πρώτον. Θέτουν χρήματα μέσα εις το φέρετρο, σε άλλους τόπους… εδώ στο στόμα ένα νόμισμα, για να μπορεί ο νεκρός να πληρώσει τον Χάρο! Για να περάσει απέναντι. Δεν σας θυμίζει τον αρχαίον Κέρβερον; Ήταν ένα σκυλί, λέει, το πλήρωνε η κάθε εισερχομένη ψυχή στον Άδη, για να μπορεί να μπει μέσα. Άλλοι βάζουν φρούτα εις το φέρετρο και ξηρούς καρπούς. Όταν τον αλλάζουν τον νεκρόν, όπως είναι γνωστό, τον σαβανώνουν, δεν κουμπώνουν όπου υπάρχει κουμπί και κουμπότρυπα, για να μπορεί, λέει, να πετά στον ουρανό! Του φορούν καινούρια παπούτσια, χωρίς καρφιά. Θα ήμουν περίεργος να πάω να ρωτήσω εις τα γραφεία τελετών, έτσι τώρα λέγονται, τα παπούτσια που βάζουν στους νεκρούς έχουν καρφιά άραγε; Θα ‘θελα να ρωτήσω. Για να μην έχει βάρος, λέει, το σώμα, να μπορεί να φύγει...

      Σε κηδεία ιερέως, είναι πασίγνωστο, θέτουν στο φέρετρο ένα μπουκάλι κρασί ή μπουκάλι νερό. Μένει τρία χρόνια, το βγάζουν από κει, το μπουκάλι και τα μάτια τους μάλιστα, είναι το γνωστό μας φρυξονέρι. Όταν λέει, πάθεις φρύξη, σου δίνουν απ’ αυτό το νερό ή ακόμη από το κρασί, δίκην, σαν δηλαδή Θεία Ευχαριστία, σαν θεία κοινωνία. Φρικτά πράγματα. Ακόμη θέτουν στο τραπέζι του σπιτιού, αυτό είναι κοινότατο που σας λέγω, για 40 ημέρες, ένα πιάτο φαΐ, κάθε μέρα βάζουν ένα πιάτο φαΐ κι ένα ποτήρι νερό, για να έχει να πίνει και να τρώγει ο αγαπημένος που πέθανε στο σπίτι μας. Ακόμη ανάβουν και ξεχωριστό καντήλι, έξω από εκείνο που έχομε στις εικόνες μας, γιατί λέτε; Για να έχει φως εις τον Άδη! Ακούστε· να ΄χει φως εις τον Άδη. Σάμπως το φως να φθάνει εκεί. Το φως που βάζομε εις τον τάφον είναι προς τιμήν, όπως και τα κεριά που βάζομε στον νεκρό ή τον θυμιάζουμε, είναι προς τιμήν της εικόνος του Χριστού. Δεν παύει να είναι εικόνα του Χριστού ο νεκρός. Όχι όμως για να μπορεί να περπατάει, να κινείται εις τον Άδην.

        Ακόμη με τους καρπούς που σας είπα, που βάζουν στο φέρετρο, στέλνουν και χαιρετίσματα σε προγενεστέρους νεκρούς, συγγενείς ή φίλους: «Πες στον τάδε που έχει πεθάνει προ πολλού, πες του χαιρετίσματα». Για να μη βρυκολακιάσει ο νεκρός, του θέτουν  βαμβάκι στο στόμα. Όταν βγάλουν το φέρετρο από το σπίτι, σπάζουν κάποιο πιάτο ή ποτήρι, κυρίως πιάτο. Αλλού αφήνουν, στην Νάξο αυτό, αφήνουν το σπίτι τρεις μέρες ασκούπιστο, ακούστε, ακούστε, γιατί, λέει η ψυχή του πεθαμένου τριγυρνάει εκεί και μπορεί η ψυχή με το σκούπισμα να πεταχτεί στα σκουπίδια... Σκεφτείτε τι αντίληψη περί ψυχής έχουν οι άνθρωποι! Και ακόμη το χειρότερο, για να τιμήσουν τον νεκρό, προπαντός η σύζυγος παρακαλώ, τρία ή επτά χρόνια δεν πηγαίνει στην Εκκλησία. Να την σκοτώνεις, δεν πάει στην Εκκλησία... Θεωρούν ότι οι ψυχές με την ανάσταση του Χριστού, κάθε χρόνο που γιορτάζομε το Πάσχα, ανεβαίνουν στη Γη και επιστρέφουν το Σάββατο της Πεντηκοστής. Όλα αυτά είναι λαϊκές αντιλήψεις.

      Αγαπητοί, αριθμός δεν υπάρχει... Σας είπα μόνον μερικά  περιστατικά από όσα κάνουν, σε όσα κάνουν οι άνθρωποι για να τιμήσουν τον αγαπημένο τους νεκρό. Σχεδόν όλα είναι κατάλοιπα ειδωλολατρικά. Λέγει ο Ιερός Χρυσόστομος ότι η ψυχή του ανθρώπου πηγαίνει εις τον οικείον τόπον. Ούτε περιφέρεται στο σπίτι, ούτε εις το μνήμα, ούτε πουθενά. Πηγαίνει εις τον οικείον τόπον. Εκεί που πρέπει να πάει. Και δεν τριγυρνά λοιπόν δώθε κείθε. Θα τιμήσομε τον νεκρόν, όπως ετίμησαν ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος και οι Μυροφόρες γυναίκες, που τίμησαν το σώμα του Χριστού. Θα το τιμήσομε όπως πρέπει. Θα κάνομε τα μνημόσυνά του, θα κάνομε ελεημοσύνες για να την ψυχή του και θα τον μνημονεύομε στις κατ΄ιδίαν προσευχές μας. Ακόμη, και προπαντός, το πρόσφορό μας με το όνομά του στην Εκκλησία να μνημονευτεί. Αν προσέξομε αυτά τα πραγματάκια, είναι πολύ σπουδαία. Αλλιώτικα βαραίνομε την ψυχή του. Προσέξτε, βαραίνομε την ψυχή του.

      Τα νεκρικά δείπνα που καλούμε ή στην κηδεία ή στα σαράντα δεν είναι απαραίτητο να γίνουν. Προσέξτε. Έκαναν και οι Εβραίοι. Αλλά δεν είναι απαραίτητο να γίνουν, το ξανατονίζω. Να φροντίσομε, πριν πεθάνει ο άνθρωπός μας να εξομολογηθεί, να συμφιλιωθεί με τον Χριστόν και να κοινωνήσει. Αυτό είναι το μέγιστο που έχομε να προσφέρομε στο πρόσωπο που αγαπάμε. Θα τιμηθεί ο άνθρωπός μας ως νεκρός, σαν εικόνα του Χριστού, όπως σας είπα. Κι εδώ όλα συμπεριλαμβάνονται πραγματικά. Για να λεγόμαστε Χριστιανοί κι όχι ειδωλολάτραι παρακαλώ. Και να μην λησμονούμε ότι οι νεκροί θα αναστηθούν. Μην το ξεχνούμε. Το λέμε κάθε μέρα στην προσευχή μας, στο Πιστεύω: «Προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν καί ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Ἀμήν».

674η ομιλία στην κατηγορία
« Ὁμιλίαι Κυριακῶν ».

Απομαγνητοφώνηση ομιλίας δια χειρός του αξιοτίμου κ. Αθανασίου Κ.

Μεταφορά της απομαγνητοφωνημένης ομιλίας σε ηλεκτρονικό κείμενο και επιμέλεια: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος.

► Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Ὁμιλίαι Κυριακῶν " εδώ ⬇️
http://arnion.gr/index.php/p-thanasios-mytilina-os/milies-p-thanasiou/diafora-uemata/omiliai-kyriakvn
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40r0WAxMpRb0tx6ts1zsQWMh

🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Ὁμιλίαι Κυριακῶν».🔻
https://drive.google.com/file/d/1EiDp29JkRk7OQUNh2N_NVeJL2TTZ-FsY/view?usp=drivesdk

🎥 Βιντεοσκοπημένες ομιλίες της σειράς
«Ὁμιλίαι Κυριακῶν».🔻
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40ru7w20Jp2hDAJjA7k7mq_z

🔸📜 Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες της σειράς
«Ὁμιλίαι Κυριακῶν».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%E1%BD%89%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%E1%BF%B6%CE%BD.?m=1

🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk

__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0

📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1

📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0

__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share

Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk

†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.