†.Ο Θεός, παιδιά, δημιούργησε τους πρωτοπλάστους εὐτυχεῖς. Τούς τοποθέτησε στόν Παράδεισο γιά νά εἶναι ἀληθινά εὐτυχεῖς. Ἐξ ἄλλου ὅλα τά ἔργα τοῦ Θεοῦ αἰσθάνονται καλά, καί κανένα ἀπό αὐτά δέν νιώθει ζημιωμένο ή δυστυχισμένο. Ακόμα και ἕνα σκουλήκι που βλέπουμε στή γῆ, στό χῶμα, δέν πρέπει νά τό θεωροῦμε ὅτι εἶναι δυστυχισμένο. Βεβαίως, σε σχέση μ' ἐμᾶς, μπορεῖ νά ποῦμε: πῶς αὐτό τό σκουλήκι –πού δέν ἔχει μάτια, πού δέν ἔχει πόδια, πού κινεῖται μέσα στή γῆ, πού δέν βλέπει τό ηλιακό φῶς– πῶς μπορεῖ αὐτό τό σκουλήκι νά εἶναι εὐτυχισμένο; Ὅμως, ἂν εἴχαμε την δυνατότητα νά τό ρωτήσουμε, θα μᾶς ἔλεγε ὅτι εἶναι εὐτυχισμένο. Ὁ Θεός δέν δημιουργεῖ δυστυχισμένα ὄντα· ὅ,τι δημιουργεῖ εἶναι εὐτυχισμένο, εἶναι εὐχαριστημένο διότι, σημειώνει σαφῶς ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ, καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὰ πάντα, ὅσα ἐποίησε, καὶ ἰδοὺ καλὰ λίαν» (Γέν. 1, 31.), ὅλα ἦταν πολύ καλά.
Καί ὅμως, παιδιά, σέ κάποια στιγμή ἀρχίζει ἡ δυστυχία τῆς δημιουργίας. Δυστυχῶς, εἴσοδος γι᾿ αὐτό στάθηκε ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος, αἴτιος δέ τοῦ κακοῦ ὁ διάβολος. Ἄς δοῦμε λοιπόν πῶς ἀρχίζει αὐτή ἡ ἱστορία τῆς δυστυχίας τῆς δημιουργίας.
Αναφέρεται στο 3ο κεφάλαιο τῆς Γενέσεως ὅτι ἐκεῖ ὁ Μωυσῆς λέει: «Ὁ δὲ ὄφις ἦν φρονιμώτατος πάντων τῶν θηρίων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς, ὧν ἐποίησε Κύριος ὁ Θεός. καὶ εἶπεν ὁ ὄφις τῇ γυναικί· τί ὅτι εἶπεν ὁ Θεὸς οὐ μὴ φάγετε ἀπὸ παντὸς ξύλου τοῦ παραδείσου;» (Γέν. 3, 1.). Σᾶς τό μεταφράζω: Τό φίδι ἦταν τό πιό φρόνιμο ἀπ' ὅλα τά ζῶα πού ὑπῆρχαν πάνω στή γῆ, ἀπ' ὅσα δημιούργησε ὁ Θεός. Καί εἶπε τό φίδι στη γυναίκα: Πῶς καί ἔτσι σᾶς εἶπε ὁ Θεός νά μή φᾶτε τον καρπό από όλα τα δένδρα τοῦ Παραδείσου;
Ἀκολουθεῖ ἕνας διάλογος, το τέλος τοῦ ὁποίου θά εἶναι ἀκριβῶς ἡ δυστυχία, ἡ πτώση. Ὁ διάλογος αὐτός θά μᾶς ἀπασχολήσει αρκετά, γιατί ἔχει πολλά στοιχεῖα νά μᾶς δώσει, τά ὁποῖα καί θά ἀναλύσουμε. Θά δοῦμεὅτι ὁ διάλογος αὐτός, πάλι κατά δυστυχία, δέν σταμάτησε, ἀλλά συνεχίζεται διαρκῶς μέσα στήν Ἱστορία. Πάντοτε συνεχίζεται ὁ διάλογος αὐτός ἀνάμεσα στόν διάβολο καί τόν ἄνθρωπο! Ἁπλῶς ἡ ἀρχή ἔγινε ἐκεῖ στον Παράδεισο, μέ τήν φοβερή επίπτωση να χάσουν οἱ πρωτόπλαστοι τόν Παράδεισο. Αλλά ἂς δοῦμε τά πράγματα πιό ἀναλυτικά.
Ὁ ἱερός Χρυσόστομος λέει: «Ὁρῶν τοίνυν ἄγγελον ἐπίγειον ἐπὶ γῆς τυγχάνοντα, καὶ ὑπὸ τῆς βασκανίας τηκόμενος ὁ ἀρχέκακος δαίμων, ἐπειδή αὐτὸς ἐν ταῖς ἄνω δυνάμεσι τελῶν, διὰ μοχθηρίαν προαιρέσεὡς καὶ κακίας ὑπερβολὴν ἐκ τοῦ ὕψους ἐκείνου ερρίφη κάτω, πολλῇ κέχρηται τῇ μηχανῇ, ὥστε τῆς εὐνοίας τοῦ Θεοῦ ἀποστερῆσαι τὸν ἄνθρωπον, καὶ ἀγνώμονα αὐτὸν ἀπεργασάμενος γυμνῶσαι τῶν τοσούτων ἀγαθῶν, τῶν διὰ τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν παρασχεθέντων αὐτῷ» (Εἰς τὴν Γένεσιν, PG 53, 126.).
Ὁ διάβολος, ὁ ἀρχέκακος αὐτός, ὁ ἀρχηγός τῆς κακίας, ὅταν εἶδε τόν ἄνθρωπο στή γῆ, συνέκρινε τόν ἑαυτό του μ' ἐκεῖνον. Καί ἐκεῖνον μέν ὁ Θεός τόν ἔκανε πνεῦμα, ἀλλά τόν ἄνθρωπο ὅμως, πού τόν ἔκανε καί πνεῦμα καί ὕλη, τόν βλέπει νά ζεῖ μαζί Του μέσα στόν Παράδεισο σάν ἄγγελος. Καί τότε ἄρχισε νά λιώνει ἀπό τόν φθόνο του καί νά λέει: Εγώ ἔπεσα ἀπό τήν ἄνω φωτοφορία τοῦ Θεοῦ, τή δόξα τοῦ Θεοῦ (Βλ. Μικρὸν Εὐχολόγιον, Α' εὐχή Ἐξορκισμῶν Μ. Βασιλείου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1956, σ. 262, καί Ἀποκ. 12, 9.) γιατί λοιπόν αὐτός, ὁ ἄνθρωπος, νά ἀπολαμβάνει τή δόξα τοῦ Θεοῦ; Γιατί αὐτός νά λέγεται παιδί τοῦ Θεοῦ; Θά τό καταστρέψω τό ἔργο τοῦ Θεοῦ!... (Βλ. Σοφ. Σολ. 2, 24: «φθόνῳ δὲ διαβόλου θάνατος εἰσῆλθεν εἰς τὸν κόσμον». Πρβλ. Βασιλείου Σελευκείας, Λόγοι, Γ΄, PG 85, 53C.)
Εἶναι ἐκεῖνο, παιδιά, πού παρατηροῦμε καί στούς φθονερούς ἀνθρώπους. Εἴδατε τί λέξεις χρησιμοποιεῖ ὁ ἱερός Χρυσόστομος; Χρησιμοποιεῖ τό ουσιαστικό βασκανία καί τό ρῆμα βασκαίνω. «Καὶ ὑπὸ τῆς βασκανίας τηκόμενος» λέει· ἔλιωνε ἀπό τόν φθόνο! Βασκανία εἶναι αὐτό πού λέμε μάτιασμα. Αὐτό πού το ξέρετε ὅλοι σας. Καί πού δυστυχῶς οἱ ἄνθρωποι χρησιμοποιοὖν πάλι δαιμονική μέθοδο για να θεραπεύσουν δῆθεν ἕναν πονοκέφαλο, μία αδιαθεσία ἤ μία δύσθυμη κατάσταση, μέ τό νά κάνουν κάποιες παραχαράξεις του μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου δηλαδή να βάζουν νερό μέ λάδι, νά βάζουν νερό μέ κάρβουνα, λέγοντας καί γητειές, για να θεραπεύσουν αυτή την κατάσταση. Κακώς, κάκιστα!
Ἔλιωνε λοιπόν ἀπό τόν φθόνο του ὁ διάβολος, ὅταν ἔβλεπε τόν ἄνθρωπο νά ζεῖ ἔτσι, καί εἶπε ὅτι θά τον καταστρέψει. Είναι ακριβώς ό,τι βλέπουμε και σε φθονερούς ἀνθρώπους. Ἀκοῦστε τί φαινόμενα παρατηρούνται, που βέβαια δεν σας είναι άγνωστα.
Ένας άνθρωπος βγάζει στην κυκλοφορία ένα λεωφορείο καινούργιο, με θέσεις που είναι από ωραία ταπετσαρία. Πάει ὅμως ὁ ἄνθρωπος το βράδυ στο γκαράς το αυτοκίνητό του και παρατηρεῖ πώς κάποιος ἔν χει κόψει τις ταπετσαρίες τοῦ αὐτοκινήτου με ξυράφι!
Θά πεῖ κανείς; Μα γιατί...
Απλῶς, ὁ ἄνθρωπος που το έκανε σκέφτηκε; Γιατί αὐτός νά ἔχει καινούργιο αυτοκίνητο.
Βρέ, ταλαίπωρε, φτωχέ άνθρωπε!... το καινούργιο αὐτοκίνητο ἐσένα ἐξυπηρετεί... ἐσένα, που σ' ἔβαλε ἐπιβάτη μέσα! Θα κερδίσει βεβαίως ὁ ἰδιοκτήτης γιά νά ζήσει· ἀλλά ἐσένα ἔβαλε μέσα ὡς ἐπιβάτη. Γιατί δέν τό χαίρεσαι; Γιατί δέν λές ὡραῖο εἶναι τό αὐτοκίνητο νά τό χαίρεται καί αὐτός πού τό ἔχει, νά τό χαίρομαι καί ἐγώ σάν ἐπιβάτης; Γιατί λές όχι θα το καταστρέψω....Ξ έρετε, ο φθόνος είναι παράλογος· δεν μπορούμε να βρούμε στοιχεία λογικής μέσα στον φθόνο, δεν υπάρχει λογική. (Γενικά, ὅλα τά πάθη ἐμπεριέχουν το στοιχεῖο τῆς ἀλογίας, τοῦ παραλόγου. Βλ. ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Μυσταγωγία, Έκαντοντάς Β΄, 2,16: «Πάθος ἐστὶ κίνησις ψυχῆς παρὰ φύσιν ἢ ἐπὶ φιλίαν ἄλογον ἢ ἐπὶ μίσος ἄκριτον ἢ τινος ἢ διά τι τῶν αἰσθητῶν. Οἷον ἐπὶ μὲν φιλίαν ἄλογον ἢ βρωμάτων ἢ γυναικὸς ἢ χρημάτων ἢ δόξης παρερχομένης ἤ τινος ἄλλου τῶν αἰσθητῶν ἢ διὰ ταῦτα», καί Ἔκδοσις τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 36,90: «Πάθος ἐστὶ κίνησις ἄλογος τῆς ψυχῆς δι᾽ ὑπόληψιν καλοῦ ἢ κακοῦ»,)
Η βλέπετε κάτι το αντίστοιχο. Μπαίνει κάποιος με καινούργιο κοστούμι μέσα στο λεωφορεία, και όταν πάει στο σπίτι του διαπιστώνει ὅτι τοῦ τό ἔχουν κόψει με ξυράφι! Γιατί; Επειδή αὐτός πού τοῦ τό ἔκοψε φθόνησε, γιατί ὁ ἄλλος φορούσε καινούργιο κοστούμι!
Ἀπό τήν εἰκόνα αυτή, παιδιά, πού εἶναι πραγματική, καθημερινή μέσα στη ζωή μας, εκπλήσσεται κανείς πῶς ὑπάρχουν τέτοιοι ἄνθρωποι!... Κι ὅμως ὑπάρχουν! Σέ μιά μεγέθυνση, φανταστείτε το αυτό στον διάβολο, ὁ ὁποῖος ἤθελε νὰ καταστρέψει τό ἔργο τοῦ Θεοῦ!
Πῶς νά τό καταστρέψει ὅμως;
Εἶδε ὅτι τοὺς πρωτοπλάστους ὁ Θεός τούς ἔκανε ἐλεύθερους, με αυτεξούσιο· τοὺς εἶδε να τους δίνει μια ἐντολή ὁ Θεός, καί μηχανεύτηκε, ὅπως λέει ἐδῶ, «πολλῇ κέχρηται τῇ μηχανῇ», δηλαδή ἐπινόησε ὁ διάβολος ἕναν τρόπο, με τα δεδομένα στοιχεία, γιὰ νὰ ἐπιτύχειτόν σκοπό του, τήν καταστροφή.
Ἔτσι, ἀπό τή στιγμή πού συνέλαβε ὁ διάβολος τό σχέδιο της καταστροφῆς, παιδιά, καί τό ἔβαλε σε ἐνέργεια, ἄρχισε καί ἡ δυστυχία στη δημιουργία. Βέβαια, ἔτσι, ἐν περιλήψει σᾶς λέω ὅτι τό ἔργο τοῦ Θεοῦ δέν ἔμεινε κατεστραμμένο. Ὁ Θεός ἀνακαίνισε τόν ἄνθρωπο, ανακαίνισε καί τή δημιουργία δηλαδή ἦρθε ὁ Χριστός καί διόρθωσε τα πράγματα.
Ἡ διόρθωση, στην πρώτη φάση της, ἔγινε μέ τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, καί εἶχε χαρακτήρα πίστεως. Πρέπει να πιστέψουμε στον λόγο τοῦ Θεοῦ· διότι οἱ πρωτόπλαστοι δέν πίστεψαν. Μετά ὁ Χριστός ἑτοίμασε τόν δρόμο τῆς ὀντολογικῆς μας σωτηρίας. Τό ἀποτέλεσμα δηλαδή τῆς ἁμαρτίας, δηλαδή ὁ θάνατος, αὐτό καταργήθηκε. Καταργήθηκε μέ τήν ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, πού θά τήν ἀκολουθήσει καί ἡ δική μας ἀνάσταση. Καί λέγεται ὀντολογική ή σωτηρία γιατί αναφέρεται σ' ὅλη μας τήν ὕπαρξη, στό σῶμα μας καί τήν ψυχή, σ' αὐτή τήν ἴδια τήν κατασκευή μας. Αλλά καί ὁλόκληρη ἡ κτίση θά ἀνακαινιστεῖ καί θά γίνει ἕνας καλύτερος Παράδεισος· ὄχι ὅπως ὁ ἀρχαῖος Παράδεισος, ἀλλά ἕνας καλύτερος, μέσα στόν ὁποῖο δέν θά ὑπάρχει πιά τό κακό, δέν θά ὑπάρχει ἡ φθορά, δέν θά ὑπάρχει ὁ θάνατος. (Βλ. Ήσ. 25, 8. Ωσηέ 13, 14. Α' Κορ. 15, 26. Αποκ. 20, 14. κ.ά.)
Ὁ Θεός λοιπόν ἀνακαινίζει τόν ἄνθρωπο καί τήν δημιουργία, καί αὐτή ἡ ἀνακαίνισή του εἶναι ἀκριβῶς αὐτό πού λέμε Χριστιανισμός. Αὐτό εἶναι ὁ Χριστιανισμός, παιδιά. Αν σᾶς ρωτήσουν τί εἶναι ὁ Χριστιανισμός, αὐτό θά ἀπαντήσετε· ὅτι ἦρθε ὁ Θεός, μέ τήν ἐνανθρώπησή Του, νά ἀνακαινίσει τόν ἄνθρωπο καί τή δημιουργία. Ὁ διάβολος, καταστρέφοντας τόν ἄνθρωπο, πῆγε νά καταστρέψει ολόκληρη τήν δημιουργία· γιατί ὁ Θεός ἔκανε τή δημιουργία γιά τόν ἄνθρωπο, ὅπως λέγαμε σ' ἕνα παλιό μας μάθημα. (Βλ. Ἡ Γένεσις, Τόμος Α΄, Μάθημα 3ο, ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017, σ. 64. Ἐπίσης βλ. ἱεροῦ Χρισοστόμου, Εἰς τὸν πτωχὸν Λάζαρον, PG 48, 1029: «Οὐ καταφρονῶ ἀνθρώπου· κἂν εἰς ᾖ, ἄνθρωπός ἐστι, τὸ περισπούδαστον τοῦ Θεοῦ ζῶον... δι᾿ ὃν οὐρανὸς ἐτανύσθη, καὶ ἥλιος φαίνει, καὶ σελήνη τρέχει, καὶ ἀὴρ ἐξεχέθη, καὶ πηγαὶ βρύουσι, καὶ θάλαττα ἡμπλώθη, καὶ προφῆται ἐπέμφθησαν, καὶ νόμος ἐδόθη· καὶ τί δεῖ πάντα λέγειν; Δι' ὃν ὁ μονογενὴς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος ἐγένετο» Πρβλ. Έβρ. 2, 8)
Αλλά ἂς δοῦμε τά πράγματα κάπως πιο αναλυτικά.
Μᾶς κάνει ἐντύπωση ὅτι ἡ Αγία Γραφή μιλάει για φίδι, ἀλλά δέν μιλάει για τον διάβολο. Λέει ὅτι τό φίδι ἦταν τό πιό φρόνιμο ἀπό ὅλα τά ζῶα τῆς γῆς. Καί ἔτσι δίνεται ἡ ἐντύπωση ὅτι γιά ὅλη τήν ἱστορία τῆς πτώσεως τῶν πρωτοπλάστων εὐθύνεται τό ζῶο φίδι. Αὐτή ἡ ἐντύπωση δίνεται. Διαβάστε το κείμενο· δέν θά βρεῖτε πουθενά τη λέξη σατανᾶς, δαίμων, διάβολος, πουθενά· ἀναφέρεται μόνο τό φίδι. Ἕνας ἀναγνώστης λοιπόν, προσεκτικός ἐννοεῖται, πού διαβάζει για πρώτη φορά τήν Ἁγία Γραφή, ἀμέσως θα σχηματίσει τήν ἐντύπωση ὅτι αὐτό τό ζῶο ἐργάστηκε ὅλη τήν καταστροφή. (Ἡ ἑνότητα αυτή (Γέν. 3, 1-7) δέν ἀναφέρεται άμεσα στόν σατανᾶ. Ἐδῶ ὁ πειρασμός ὀνομάζεται nahas, που στὰ ἑβραϊκά εἶναι ἡ συνήθης λέξη για το φίδι. Ἡ ἔννοια αὐτή (nahas =ὄφις) συναντᾶται καί στα βιβλία Αριθμοί (21, 7-9), Δευτερονόμιον (8, 15), Παροιμίαι (23, 32) κ.ά. Είναι πιθανόν να υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ τῶν ἐννοιῶν nahas καί nehoset (χάλκινος). Πράγματι, στο βιβλίο Αριθμοί (21, 9) διαβάζουμε ὅτι ὁ Μωυσῆς κατασκεύασε ένα χάλκινο φίδι (nahas nehoset). Η σύνδεση αὐτή τῆς ἔννοιας nahas μέ τό nehoset υποδηλώνει μια λαμπερή καί φωτεινή εμφάνιση, πού σίγουρα τράβηξε την προσοχή τῆς Εὔας. Βλ. V. P. Hamilton, TNCOT, The book of Genesis, 1-17, p. 187.)
Παρατηρούμε ὅμως ὅτι καί σε ολόκληρο το βιβλίο τῆς Γενέσεως δέν γίνεται καθόλου λόγος περί ἀγγέλων καί περί δαιμόνων. Πουθενά. Καί τοῦτο κατ' οικονομίαν τοῦ Θεοῦ, δηλαδή προγραμματισμένα ἀπό τόν Θεό γιά νά μή λατρεύσουν οἱ Ἑβραῖοι τά πνεύματα αυτά, τοὺς ἀγγέλους ἔστω, ώς θεούς. Διότι από πλευράς θρησκευτικής, γνώσεως θρησκευτικής, ήταν νηπιώδεις οι Ἑβραῖοι. Τί γνώριζαν; τί αποκάλυψη είχαν;
Σημειῶστε ὅτι εἶναι ἀπόγονοι τοῦ Ἀβραάμ. Ἦρθαν να μείνουν στήν Αἴγυπτο ἐξαιτίας τοῦ Ἰωσήφ, καί παρέμειναν στήν Αἴγυπτο τετρακόσια τριάντα χρόνια, χωρίς ἐκπαίδευση, χωρίς ιδιαίτερη ἐπιμέλεια· ἑπόμενο ήταν ούτε γνώση νά ἔχει ὁ λαός αυτός ούτε τίποτε.
Όταν λοιπόν ὁ Μωυσής έγραψε την Γένεση, απέφυγε να γράψει γιὰ τοὺς ἀγγέλους καί γιά τούς δαίμονες, σκόπιμα, όπως σᾶς ἐξήγησα, γιά νά μήν ἐκλάβουν οἱ Ἐβραίοι ὡς θεούς αὐτά τά πνεύματα. Καί ἔτσι, από προσκήνιο τῆς Ἱστορίας, στο βιβλίο τῆς Γενέσεως, εἰναι μόνον ὁ Θεός καί ὁ ἄνθρωπος· τίποτε ἄλλο· δέν φαίνεται τίποτε ἄλλο. Κι ἔτσι τοποθετεῖται τό φίδι σάν νὰ εἶναι ἡ αἰτία τοῦ κακοῦ. Ὅπως λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ή Γραφή μιλάει κατά τον τρόπο της. Ένας από τούς τρόπους της είναι κι αυτός πού σᾶς ἀνέφερα τώρα· ὅτι ἀποσιωπά τό ὄνομα διάβολος. Αλλά πρόκειται γιά τόν διάβολο.
Αὐτό μᾶς τό σημειώνει ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής Ιωάννης στήν Ἀποκάλυψή του ὡς ἑξῆς: «ὁ δράκων, ὁ ὅφις ὁ μέγας ὁ ἀρχαῖος ὁ καλούμενος Διάβολος καὶ ὁ Σατανᾶς, ὁ πλανῶν τὴν οἰκουμένην ὅλην. (Αποκ. 12, 9.). Κοιτάξτε ὀνόματα καί χαρακτηρισμοί κατά συσσώρευση, μαζεμένα όλα μαζί. Είναι ένα πολύτιμο χωρίο, που βλέπει κανείς, μόνο σ' αὐτό, ὅλα τά ὀνόματα τοῦ σατανᾶ, ἀκόμη καί τή δράση του,
Κοιτάξτε πῶς τόν ἀποκαλεῖ· τόν ἀποκαλεῖ πρῶτα-πρῶτα δράκοντα! Όπως θα ξέρετε, δράκων σημαίνει φίδι, καί μάλιστα μεγάλο φίδι. Η λέξη δράκων πέρασε στα παραμύθια μας μέ τήν ὀνομασία δράκος. Καί ὅταν διηγούμαστε παραμύθια στα παιδιά καί ἀναφέρουμε τό ὄνομα δράκος, ὑποτίθεται πώς τά παιδιά φοβοῦνται –άν φοβοῦνται. Ωστόσο όμως δράκος, «ὁ δράκων», λέγεται το μεγάλο, το τερατώδες φίδι.
Παρακάτω λέει ὁ ἱερός Ευαγγελιστής: «ὁ ὄψις ὁ μέγας», τό φίδι το μεγάλο· είναι μία, θα λέγαμε, ἄλλη ἔκφραση τῆς ἴδιας ἐννοίας, δηλαδή τοῦ δράκοντος. Καί συμπληρώνει: «ὁ ὄφις ὁ μέγας ὁ ἀρχαῖος». Ποιός εἶναι αὐτός ὁ ἀρχαῖος ὄφις. Εἶναι αὐτός πού ἐμφανίστηκε στον Παράδεισο τοῦ Θεοῦ γιά νά πειράξει τους πρωτοπλάστους καί νά τούς ρίξει. Καί λέει στη συνέχεια ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής: «ὁ καλούμενος Διάβολος καὶ Σατανᾶς»· αὐτός πού καλεῖται διάβολος καί σατανὰς στα βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, είτε στην Παλαιά εἴτε στήν Καινή Διαθήκη.
Γιατί λέγεται διάβολος; Διότι διέβαλε τόν Θεό στούς πρωτοπλάστους κατηγόρησε και συκοφάντησετον Θεό στούς πρωτοπλάστους. Τοὺς εἶπε ψέματα· αὐτό σημαίνει συκοφαντία: ψεῦδος ἀνύπαρκτο. Τούς εἶπε: Ὁ Θεός σᾶς εἶπε νά μή δοκιμάσετε ἀπό τόν καρπό τοῦ δένδρου τῆς γνώσεως καλοῦ καί πονηροῦ, γιά νά μὴν ἀνοίξουν τα μάτια σας καί γίνετε καί ἐσεῖς θεοί, ὅπως εἶναι ἐκεῖνος
Με άλλα λόγια, σάν νά ἤθελε να τους πεῖ: Ὁ Θεός σᾶς ζηλεύει. Ναί μέν σᾶς δημιούργησε, ἀλλά μετά άρχισε νά σᾶς ζηλεύει. Βλέπετε, ἀνακλᾶ, προβάλλει τά δικά του πάθη ὁ διάβολος, γιατί ὁ ἴδιος ζηλεύει. Καί ἐπειδή ὁ Θεός σας ζηλεύει, σὰς ἀπαγόρευσε να δοκιμάσετε ἀπό τόν καρπό, γιά νά μήν ἀνοίξουν τα μάτια σας καί γίνετε θεοί.
Ἔτσι, συκοφάντησε τόν Θεό στούς πρωτοπλάστους· γι᾿ αὐτό καί ὀνομάστηκε διάβολος· εἶναι ὁ διαβάλλων, αὐτός πού κάνει διαβολές, δηλαδή λέει ψέματα για να δημιουργήσει δυσμενείς σχέσεις ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πρόσωπα,
Λέγεται όμως και σατανάς. Η λέξη σατανάς δεν εἶναι ἑλληνική εἶναι ἑβραϊκή. Εβραϊκά εἶναι σατᾶν· ἐξελληνίστηκε και λέγεται σατανᾶς. Είναι μια όνομασία τοῦ διαβόλου, πού εἶναι διάχυτη μέσα στην Αγία Γραφή. Καί σατᾶν θά πεῖ ἀντικείμενος, αὐτός πού ἀντίκειται, πού εἶναι ἀπέναντι, αὐτός πού ἔρχεται δηλαδή ἀντίθετος στό ἔργο τοῦ Θεοῦ. (Ὁ ἑβραϊκός ὅρος satan προέρχεται από ρῆμα πού σημαίνει ἐμποδίζω ἢ εἶμαι ἀντίθετος. Κυριολεκτικά μεταφράζεται ὡς ὁ κατήγορος ἢ ὁ ἀντίπαλος, καί στήν Παλαιά Διαθήκη ἐμφανίζεται τις περισσότερες φορές μέ τό ἄρθρο του: ha - satan. Στην Παλαιά Διαθήκη πότε χρησιμοποιεῖται γιά κάποιον ἄνθρωπο καί πότε γιά ἕναν ἄγγελο τοῦ Θεοῦ (Ιώβ 1 και 2).
Εδώ πρέπει νά σᾶς πῶ ὅτι ὑπάρχει μια λανθασμέννη αντίληψη. Ὁ διάβολος μπορεῖ νά λέγεται ἀπό τήν Ἁγία Γραφή θεός τοῦ αἰῶνος τούτου, (Βλ. Ἰωάν. 12, 31. Β' Κορ. 4, 4. Ἐφεσ. 6, 12.) ἀλλά δέν εἶναι θεός με την φιλοσοφική έννοια, ότι δηλαδή είναι μια ἀρχή, ὅπως εἶναι καί ὁ Θεός· κάθε ἄλλο. Ὁ διάβολος εἶναι κτίσμα· ὑπῆρξε ἀγαθός ἄγγελος, ὅπως θά δοῦμε στη συνέχεια. Λέγεται μέν θεός, ἀλλά δέν εἶναι ὅμως ὡς ἀρχή, ὅπως εἶναι ὁ Ἅγιος Τριαδικός Θεός. Ἄρα δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι εἶναι ὁ ἀντικείμενος μέ τήν ἔννοια πού πίστευαν οἱ Γνωστικοί.
Ὁ Γνωστικισμός ἦταν μιά αἵρεση, ἦταν ἕνα συνονθύλευμα, μια συρραφή πολλῶν ἀνόμοιων θρησκειῶν και φιλοσοφικών σπερμάτων και στοιχείων. (Ὁ Γνωστικισμός περιελάμβανε στοιχεῖα ἑλληνικά, περσικά, ἰουδαϊκά καί χριστιανικά. Ὁ ὄρος γνωστική αἵρεση αποδόθηκε ἀπό τούς πρώτους πολεμίους τοῦ Γνωστικισμού –Κλήμη Αλεξανδρείας, Ωριγένη καί Εἰρηναῖο Λουγδούνου– οἱ ὁποῖοι ἀντιμετώπισαν τόν Γνωστικισμό μέ πολλά θεολογικά συγγράμματα.) Ὁ Γνωστικισμός –δυαρχικό πάντοτε σύστημα– λέει πως δύο αρχές ρυθμίζουν τά τοῦ κόσμου ὁ θεός τοῦ ἀγαθοῦ, πού εἶναι μία αρχή, καί ὁ θεὸς τοῦ κακοῦ, μιὰ ἄλλη ἀρχή· ὁ θεός τοῦ φωτός καί ὁ θεός τοῦ σκότους, ἢ ὁ θεός τῆς ὕλης καί ὁ θεός τῶν πνευμάτων. Λέει ἀκόμα ὅτι αὐτοί οἱ δύο θεοί εἶναι πάντοτε σέ μία ἀντίθεση, καί ὁ ἀγώνας τους δεν τελειώνει ποτέ.
Αὐτά βεβαίως εἶναι παραμύθια. Ὁ Θεός εἶναι ένας, ἀγαθός, καί δημιούργησε τά πάντα μέ τήν ἀγάπη Του, τη σοφία Του καί τή δύναμή Του.
Ωστόσο ἐδῶ βλέπουμε ὅτι ὁ διάβολος λέγεται σατανᾶς ἐπειδή ἀντίκειται στό ἔργο τοῦ Θεοῦ. Ποιό εἶναι τό ἔργο τοῦ Θεοῦ; ἡ εὐτυχία τῆς δημιουργίας του! γιατί ὁ Θεός ὅ,τι ἔκανε, τά ἔκανε γιά νά εἶναι εὐτυχισμένο.
Θά ἤθελα νά τό βάλετε καλά αυτό στο μυαλό σας, ὅτι ὁ Θεός ἔκανε ὅ,τι ἔκανε γιά νά εἶναι εὐτυχισμένο! να ζήσει! γιά νά ζήσει αἰωνίως, νά ζήσει πλάι στόν Θεό, νά ζήσει κοντά στόν Θεό! να χαρεῖ καί νά χαίρεται πάντα τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί τή μακαριότητα τοῦ Θεοῦ καί τήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ!... Θά ἤθελα νά τό θυμόσαστε αὐτό· νά εἶναι γιά σᾶς ἕνα κριτήριο σε πολλές περιπτώσεις, ὅταν θά συναντᾶτε δυσκολίες στή ζωή σας, καί θά σᾶς φαίνεται ὅτι δῆθεν ὁ Θεός εἶναι κακός ἤ ἄδικος ἤ ὅ,τι ἄλλο.
Ἀλλά ἔχουμε καί ἕναν ἀκόμη χαρακτηρισμό του διαβόλου· εἶναι «ὁ πλανῶν τὴν οἰκουμένην όλην»· εἶναι αὐτός πού πλανὰ ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη! Είναι ἐκεῖνο πού λέει ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής, ὅτι «ὁ κόσμος ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται» (A' Ἰωάν. 5, 19), ὁλόκληρος ὁ κόσμος βρίσκεται μέσα στον πονηρό, μέσα στον διάβολο, μέσα στόν σατανᾶ. Καί ἔτσι, ἐπειδή ἀκριβῶς τά πράγματα εἶναι ὅπως σᾶς τὰ λέω, ἐπειδή οι πρωτόπλαστοι υποχώρησαν καί ἄφησαν την κυριαρχία τοῦ σατανᾶ στη ζωή τους καί στήν κτίση, γι' αυτό, καταχρηστικά πάντοτε, λέγεται ὁ θεός τοῦ κόσμου τούτου ἢ ὁ θεός τοῦ αἰῶνος τούτου ἢ ὁ ἄρχων τοῦ κόσμου τούτου.
Ὁ Χριστός τόν ἀποκάλεσε ἄρχοντα τοῦ κόσμου τούτου· «ἔρχεται, εἶπε, ὁ τοῦ κόσμου ἄρχων, καὶ ἐν ἐν μοὶ οὐκ ἔχει οὐδέν» (Ἰωάν. 14, 30) , δηλαδή δέν ἔχω τίποτε τό ἔνοχο.
Ναί, ἔρχεται· ἀλλά σε λίγο «ὁ ἄρχων τοῦ κόσμου τούτου ἐκβληθήσεται ἔξω» (Ἰωάν. 12, 31), δηλαδή θά πάψει πιά νά ἔχεικυριαρχία ἐπάνω στούς ἀνθρώπους. Καί πραγματικά πετάχτηκε, με τον θάνατο τοῦ Χριστοῦ, ἐπάνω στον σταυρό («Τοίνυν "τοῦ κόσμου κρίσις" ἤτοι ἐκδίκησις, νῦν ὑπ᾿ ἐμοῦ γίνεται. Τὸν πάντας θανατώσαντα, εἶτα καὶ ἐμοὶ τῷ ἀναιτίῳ προσβαλόντα θανατώσας ἐγώ, ἐκδικητὴς ἔσομαι πάντων τῶν ὑπ' αὐτοῦ θανατωθέντων, καὶ ἐκβληθήσεται ἔξω" ὁ τύραννος, διὰ τοῦ θανάτου τοῦ ἐμοῦ κατακριθείς.» (αγ. Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, Εἰς τὸ Κατὰ Ἰωάννην, PG 124, 132Β). Καί θά πεταχτεῖ ὁριστικά ἔξω ἀπό τή δημιουργία, ὅταν αὐτή θα γίνει καινούργια, μέσα στην οποία δέν θά ὑπάρχει βεβαίως τό κακό οὔτε ὁ διάβολος. Καί θά πεταχτεί στην αιώνια Κόλαση. (Βλ. Αποκ. 20, 10. Πρβλ. Ματθ. 25, 41)
Αλλά τίθεται τό ἐρώτημα, πού εἶναι ἕνα ἐρώτημα πολύ σοβαρά για πάρα πολλούς: Πώς βρέθηκε ὁ διάβολος; Ποιός ἔκανε τόν διάβολο; Πῶς δημιουργήθηκε ὁ διάβολος;
Εἶναι μιά εὔλογη ἀπορία, πού, πριν προχωρήσουμε παρακάτω, θά δοῦμε τί μᾶς λέει πάνω σ' αὐτό ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, καί θά μᾶς λυθούν πολλές απορίες στην παρακάτω διήγησή μας γιά τίς ποικίλες αυτές ιδιότητες τοῦ διαβόλου. Τότε θὰ πεῖ κανείς: Δηλαδή, ὁ διάβολος ήταν που μίλησε στην Εύα; Ά, δέν ἦταν τό φίδι λοιπόν!... Δηλαδή πῶς; τί; Έ, αὐτό τό πῶς καί τό τί, θά τό δοῦμε ἀπό τίς ἰδιότητες τοῦ σατανα, που θα μάθουμε.
Καταρχάς, πρέπει νά ποῦμε ὅτι, πρό τῆς ὁρατῆς ὑλικῆς δημιουργίας, ὁ Θεός δημιούργησε τόν πνευματικό κόσμο, δηλαδή τούς ἀγγέλους. Ὁ Θεός υπήρχε μόνος.
Βεβαίως, δεν ήταν μόνος· είχε την κοινωνία των τριῶν προσώπων τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Θεός ήταν αυτάρκης και μακάριος, και εἶχε κοινωνία μεταξύ τῶν τριῶν προσώπων Του· ὁ ἔνας Θεός. Ἀλλά ὁ Θεός έχει πολλή αγάπη, καί ἤθελε να προβάλει ἕνα δημιούργημα ἔξω ἀπό τόν ἑαυτό του, ἔξω δηλαδή ἀπό τήν οὐσία Του. Ὅταν λέμε ἔξω ἀπό τὸν ἑαυτό του, ἐννοούμε κάτι πού νά μήν εἶναι ἀπό τή δική του ουσία, ἀλλά ἀπό μία άλλη, καινούργια ουσία. Καί ἤθελε νά εἶναι λογική αὐτή ἡ καινούργια ουσία, ὥστε νά μετέχει στην μακαριότητά Του.
Ἔτσι, τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ ἦταν να δημιουργήσει ἕναν κόσμο. Καί ὁ κτιστός αυτός κόσμος είχε δύο, θαλέγαμε, ὄψεις. Ἡ μία του ὄψη ἦταν ὁ πνευματικός κόσμος· κτιστός πάντοτε. Διότι μόνον ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος, καί μόνο ἐκεῖνο πού θά ἔκανε θά ἦταν κτιστό. Ὅ,τι εἶναι ἄκτιστο, αὐτό εἶναι Θεός· ὅ,τι εἶναι κτιστό δέν εἶναι Θεός. Ἡ μία λοιπόν ὄψη τοῦ κτιστοῦ κόσμου ἦταν ὁ ἀγγελικός κόσμος· ἡ ἄλλη ὄψη ἦταν ὁ ὁρατός ὑλικός κόσμος.
Πρῶτα ὁ Θεός ἔκανε τὸν πνευματικό κόσμο, μετά ἔκανε τόν υλικό κόσμο, δηλαδή ὅ,τι βλέπουμε στη δημιουργία, και μετά έκανε ἕναν τρίτο κόσμο, πού ήταν ή ανάμιξη του πρώτου καί τοῦ δευτέρου. Αὐτός, ο τρίτος κόσμος, εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Προηγήθηκε ὁ πνευματικός κόσμος, μετά ακολούθησε ο υλικός κόσμος, καί τελευταῖος ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖται καί ἀπό τόν πνευματικό κόσμο, ή ψυχή του, καί ἀπό τόν υλικό κόσμο, τό σῶμα του. Ἔχουμε λοιπόν αὐτές τίς τρεῖς, θά λέγαμε, δημιουργικές μορφές, πού ἔδωσε ὁ Θεός στον κτιστό αὐτόν κόσμο πού ἔκανε. (Περισσότερα γιά τήν δημιουργία τοῦ κόσμου, βλέπε στα τρία πρῶτα Μαθήματα στη Γένεση, που περιλαμβάνονται στον Α' Τόμο, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017)
Ποιός εἶναι αὐτός ὁ κόσμος τῶν πνευμάτων, ὁ πνευματικός κόσμος;
Ας δούμε τί μᾶς λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, σε ένα σταχυολόγημα που έκανα από κείμενο του.
Πριν προχωρήσουμε, θὰ ἤθελα νά σᾶς πῶ τὸ ἑξῆς. Ἂν ἔχετε προσέξει, μεταφέρω κείμενα στο μάθημά μας, γιατί πρέπει να υπάρχει μια κατοχύρωση. Διότι, όταν λέμε κάτι καί ἐπικαλούμαστε την Αγία Γραφή και τις πατερικές γνώμες, ή, ἀκριβέστερα, ερμηνείες, ἀναμφισβήτητα κατοχυρώνονται ἐκεῖνα τά ὁποῖα λέμε. Καί ὄχι μόνο γι' αὐτό, ἀλλά καί γιά ἕναν ἄλλο ἀκόμη λόγο. Επειδή είστε παιδιά πού μορφώνεστε, καὶ ἀφοῦ τά ἀρχαῖα κείμενα ἔχουν ἀποσυρθεῖ ἀπό τό σχολεῖο σας καί δέν τά διδάσκεστε στις πρώτες τάξεις του, δέν θά πρέπει νά μήν ἔρχεστε σε επαφή μέ τά ἀρχαῖα κείμενα, γιατί στο τέλος δεν θα μπορείτε να καταλάβετε οὔτε τὸ Εὐαγγέλιο! Γιά νά ἔχουμε λοιπόν μία επαφή μέ τά ἀρχαῖα κείμενα, γι' αυτό καί σᾶς μεταφέρω τό ἀρχαῖο κείμενο. Ὅμως μήν πεῖτε ὅτι σᾶς κουράζει τό κείμενο· τό ἑρμηνεύουμε ἐξάλλου. Θέλω ὅμως ν' ἀκοῦτε τό ἀρχαῖο κείμενο, για να συνηθίζουν τ' αυτιά σας.
Γράφει λοιπόν ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Αὐτὸς τῶν ἀγγέλων ἐστὶ ποιητὴς καὶ δημιουργός ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι παραγαγὼν αὐτούς, κατ' οἰκείαν εἰκόνα κτίσας αὐτοὺς φύσιν ἀσώματον.» (Ἔκδοσις Ακριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, κεφ. 17, Περὶ ἀγγέλων, PG 94, 865 Α)
Αὐτός –ὁ Θεός δηλαδή– εἶναι ὁ πλάστης τῶν ἀγγέλων και δημιουργός τους από το μηδέν στην ύπαρξη, κάνοντάς τους, σύμφωνα μέ τή δική Του εἰκόνα, με φύση ασώματη. Ποιός εἶναι ὁ δημιουργός τῶν ἀγγέλων; Εἶναι ὁ Θεός. Αὐτός τούς δημιούργησε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος, δηλαδή ἐκ τοῦ μηδενός· ὅπως καί ἐκ τοῦ μηδενός ἔκανε καί τόν ὑλικό κόσμο. (Πολλοί κοσμολόγοι δέχονται σήμερα πώς ή Μεγάλη Έκρηξη ἦταν μία κβαντική ταλάντωση του μηδενός, μία γιγαντιαία διακύμανση τοῦ κενοῦ. Οἱ ἀποδείξεις γι' αὐτή τή θεωρία εἶναι οἱ ἴδιες πού ἀποδεικνύουν τήν ἀρχή τῆς ἀβεβαιότητος του Heisenberg καί τήν παρουσία τῶν εἰκονικῶν σωματιδίων. Ὅμως καί πάλι θα πρέπει να φανταστούμε μια προϋπάρχουσα τῆς Μεγάλης Εκρήξεως κατάσταση πού θά περιλαμβάνει φυσικές πραγματικότητες καί φυσικούς νόμους, πού θά προηγούνται τοῦ χώρου καί τοῦ χρόνου, πού, ὅπως καί στήν χριστιανική αντίληψη, ἐμφανίζονται μαζί μέ τήν Μεγάλη Έκρηξη. Από καθαρά λογική - φιλοσοφική - άποψη, ή θεολογική καί ἡ ἐπιστημονική άποψη ταυτίζονται· διαφέρουν μόνο στην ορολογία· ἡ μέν ὀνομάζει την προϋπάρχουσα κατάσταση Θεό, ἡ δέ ἀρχέγονη κατάσταση σύν φυσικούς νόμους)
Ἡ ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία δέν θά μποροῦσε ποτέ νά πεῖ αὐτήν τή φράση, ὅτι δηλαδή μποροῦσε νά γίνει κάτι ἀπό τό μηδέν ποτέ! Αὐτό εἶναι ἕνα στοιχείο μόνο τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ. (Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Τόμος Α΄, Μάθημα 2ο, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017)
Καί μάλιστα έκανε τον πνευματικό αὐτόν κόσμο, τούς ἀγγέλους, «κατ' οἰκείαν εἰκόνα κτίσας αὐτοὺς φύσιν ἀσώματον»· τούς ἔκανε σύμφωνα μέ τή δική Του εἰκόνα. Καί ἡ εἰκόνα ἀναφέρεται στήν ἀσώματη φύση, δηλαδή στο ότι είναι πνεύματα. Πνεῦμα ὁ Θεός, Πνεῦμα καί οἱ ἄγγελοι· μέ μία διαφορά όμως, ὅτι τό Πνεῦμα Θεός εἶναι ἀπόλυτο, ἐνῶ τὸ πνεῦμα ἄγγελοι είναι σχετικό. Τό ἕνα σε σχέση μέ ἄλλο ἔχουν τρομακτική απόσταση. Θα λέγαμε ὅτι οἱ ἄγγελοι, σε σχέση μέ τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, εἶναι παχέα πνεύματα, παχιά πνεύματα. Αὐτό συγκριτικά· προσέξτε. (Βλ. Ἔκδοσις Ακριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, κεφ. 17, Περί ἀγγέλων, PG 94, 868A: «Ασώματος δὲ λέγεται, καὶ ἄυλος, ὅσον πρὸς ἡμᾶς· πᾶν γὰρ συγκρινόμενον πρὸς Θεόν, τὸν μόνον ἀσύγκριτον, παχύ τε καὶ ὑλικὸν εὑρίσκεται· μόνον γὰρ ὄντως ἄϋλον τὸ θεῖόν ἐστι καὶ ἀσώματον») Γιά νά σᾶς πῶ ὅτι οἱ ἄγγελοι ὡς πνεύματα είναι τόσο παχιά –ή λέξη παχύ ὄχι μέ τήν ἔννοια χοντρός, ἀλλά μέ τήν ἔννοια, ας τό ποῦμε, ὑλικός– ὥστε οἱ ἄγγελοι δέν μποροῦν νά δοῦν τον Θεό· όπως κι ἐμεῖς δεν μπορούμε να δούμε τους ἀγγέλους. Ἔτσι, οἱ ἄγγελοι δέν μποροῦν νά δοῦν τόν Θεό, γιατί εἶναι τό απόλυτο Πνεῦμα. Οὔτε Τόν εἶδαν ποτέ, οὔτε ποτέ θά Τόν δοῦν.
Ἡ φύση τοῦ Θεοῦ χαρακτηρίζεται ως πρώτη και ὡς τελευταία, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο. Καί ἡ μέν πρώτη είναι εκείνη πού είναι γνωστή μόνο στόν Θεό, ή δέ τελευταία εἶναι ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, που φθάνει μέχρι τα κτίσματα, καί αὐτή εἶναι ἀντιληπτή, ὅταν ὁ Θεός τό θέλει. Εἶναι αὐτό πού λέμε θεία δόξα, θεία ενέργεια. Η θεία δόξα ἁπλῶς εἶναι μία μορφή τῆς θείας ἐνεργείας, γιατί φυσικά ή θεία ενέργεια εἶναι ἐκείνη που έχει δημιουργήσει τα πάντα. («Καὶ μικρὸν διακύψας, οὐ τὴν πρώτην τε καὶ ἀκήρατον φύσιν, καὶ ἑαυτῇ, λέγω δὴ τῇ Τριάδι, γινωσκομένην, καὶ ὅση τοῦ πρώτου καταπετάσματος εἴσω μένει, καὶ ὑπὸ τῶν χερουβὶμ συγκαλύπτεται, ἀλλ' ὅση τελευταία καὶ εἰς ἡμᾶς φθάνουσα» (Λόγος ΚΗ΄, θεολογικὸς δεύτερος, Περὶ θεολογίας, PG 36, 29 AB)
Ὥστε λοιπόν οἱ ἄγγελοι είναι πνεύματα,
Και συνεχίζει: «Άγγελος τοίνυν ἐστὶν ουσία νοερά, ἀεικίνητος, αὐτεξούσιος, ἀσώματος, Θεῷ λειτουργοῦσα, κατὰ χάριν ἐν τῇ φύσει τὸ ἀθάνατον εἰληφυΐα ἧς ουσίας τὸ εἶδος καὶ τὸν ὅρον, μόνος ὁ Κτίστης ἐπὶσταται. Περιγραπτοί είσιν.» (PG 94, 868BC-869AB)
Ὥστε λοιπόν, λέει, ὁ ἄγγελος είναι ουσία νοερά, δηλαδή πνευματική, εἶναι ἀεικίνητος, μπορεί πάντα να κινεῖται, δεν κουράζεται –μόνον ὁ ἄνθρωπος κουράζεται, πού φέρει υλικό σώμα–, αυτεξούσιος, ἐλεύθερος, ἀσώματος, δέν ἔχει σῶμα, καί ἔχει πάρει τήν ἀθανασία κατά χάριν· δηλαδή δεν είναι στη φύση τοῦ ἀγγέλου ἡ ἀθανασία, τό νά εἶναι ἀθάνατος, ἀλλά ὁ ἄγγελος είναι αθάνατος γιατί ἁπλῶς τό θέλει ο Θεός. Έχει σημασία αὐτό. Τήν οὐσία τοῦ ἀγγέλου, τό εἶδος, τό σχήμα, καὶ τὸν ὄρο, την κατάσταση, μόνο ὁ Θεός γνωρίζει. Τί είναι δηλαδή ἡ ἄγγελος, μόνο ὁ Θεός το ξέρει.
Ἐπίσης οἱ ἄγγελοι είναι περιγραπτοί, δηλαδή «ὅτε γάρ εἰσιν ἐν τῷ οὐρανῷ, οὐκ ἐστιν ἐν τῇ γῇ»· καί ἀντιστρόφως. Ὅταν ὁ ἄγγελος εἶναι στόν οὐρανό, δέν εἶναι στή γῆ· ὅταν εἶναι στή γῆ, δέν εἶναι στὸν οὐρανό. Ὅταν εἶναι ἐδῶ μέσα, στον κάτω ναό, δέν είναι στον ἐπάνω ναό· καί ἀντιστρόφως. Συνεπῶς ὁ ἄγγελος εἶναι περιγραπτός· θυμηθεῖτε τό περιγεγραμμένο σχῆμα από τή Γεωμετρία. Αὐτό τελικά σημαίνει ὅτι ὁ ἄγγελος δέν είναι πανταχού παρών. Μόνο ὁ Θεός είναι πανταχού παρών. Ὁ Θεός εἶναι κι ἐδῶ, εἶναι κι ἐκεῖ, καί πιό πέρα καί παραπέρα καί παντοῦ, τήν ἴδια στιγμή.
Μάλιστα ὁ Θεός, ώς τό αἰώνιο καί ἄπειρο καί τέλειο Πνεῦμα, ὅλα τά πληροῖ· «ὁ πανταχοῦ παρὼν καί τὰ πάντα πληρῶν»· καί τά πληροῖ ὅλα μέ τήν παρουσία Του. Δέν ὑπάρχει ἕνα σημεῖο πού ὁ Θεός νά μήν εἶναι. Ὄχι μέ τήν ἔννοια ὅτι ἁπλῶς τό βλέπει αὐτό τό σημεῖο, ἀλλά βρίσκεται πραγματικά στο σημεῖο αὐτό· τά πάντα πληροί! Ἐνῶ οἱ ἄγγελοι δεν πληρούν τα πάντα· όπως καί ἐμεῖς, οἱ ἄνθρωποι, δέν πληροῦμε τά πάντα.
Προσέξτε αυτά τα χαρακτηριστικά. Πολλές φορές ἔρχονται ἀπορίες σας, ὅπως: τί μπορεῖ νά εἶναι ὁ διάβολος; τί μπορεῖ νὰ εἶναι ὁ ἄγγελος; Τά ἴδια χαρακτηριστικά υπάρχουν και στους δαίμονες –θα το δούμε στη συνέχεια–, διότι οἱ δαίμονες εἶναι ἄγγελοι, ἀρχικά ἦταν ἀγαθοί ἄγγελοι. Δεν περιορίζονται, δέν περικλείονται, λέει ὁ ἱερός Δαμασκηνός, οὔτε ἀπό κλειδαριές, οὔτε ἀπό τείχη, οὔτε ἀπό πόρτες. Δέν μπορεῖ νά πεῖς θά κλειδώσω καί θ᾿ ἀφήσω τόν διάβολο ἀπ᾽ ἔξω, ἢ τόν ἄγγελο· αὐτό δέν εἶναι δυνατόν.
Είναι μερικοί πού φοβοῦνται τὸν διάβολο. Δεν θα ἔπρεπε ὅμως νά τόν φοβοῦνται. Δέν θά ἔπρεπε νά τόν φοβούνται –το ξαναλέω αυτό– γιατί δέν έχει δικαίωμα ὁ διάβολος να πειράξει τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, παρά μόνο ἐάν τοῦ παραχωρηθεῖ ἀπό τόν Θεό. Καὶ θὰ τοῦ παραχωρηθεί μόνο ἂν ὁ ἄνθρωπος τό προκαλέσει· δηλαδή τό προκαλέσει μέ τή ζωή του· καί τότε ὁ Θεός θά το παραχωρήσει να πειράξει ὁ διάβολος τόν ἄνθρωπο
Καί ξέρετε τί κάνουν αὐτοί οἱ ἄνθρωποι; Επειδή φοβοῦνται μήπως εμφανιστεῖ ὁ διάβολος, κλείνουν, κλειδώνουν τήν πόρτα τους, βάζουν και χαρτιά στην κλειδαρότρυπα, μή τυχόν περάσει ἀπό ἐκεῖ... καί στά παράθυρα και στα παντζούρια καί τζάμια και κουρτίνες... καί ἔτσι αἰσθάνονται ἀσφαλισμένοι, ὅτι δὲν θὰ μπεῖ ὁ διάβολος μέσα! Είναι κουτά πράγματα αυτά. Γι' αὐτό, σᾶς παρακαλώ πολύ, να γνωρίσετε πολύ καλά αυτές τις ιδιότητες τῶν ἀγγέλων,
»Μετασχηματίζονται δὲ πρὸς ὅπερ ἂν ὁ Δεσπότης κελεύσῃ Θεός, καὶ οὕτω τοῖς ἀνθρώποις ἐπιφαίνονται, καὶ τὰ θεῖα αὐτοῖς ἀποκαλύπτουσι μυστήρια» (PG 94, 872C). Οἱ ἄγγελοι μετασχηματίζονται σέ ὅ,τι ὁ Θεός θα τούς διατάξει, καί ἔτσι παρουσιάζονται στούς ἀνθρώπους καί ἀποκαλύπτουν τα μυστήρια τοῦ Θεοῦ. Πῶς λοιπόν μετασχηματίζονται; ὅπως θέλει ὁ Θεός. Ἔχουν τήν δυνατότητα να μετασχηματιστοῦν σέ ὅ,τι θέλουν, ὅ,τι θέλει ὁ Θεός, ὁτιδήποτε.
»Πᾶσα ἡ θεολογία, ἤγουν ἡ θεία γραφή, τὰς οὐρανίους οὐσίας ἐννέα κέκληκε.» (PG 94, 873A) Ὅλη ἡ θεολογία, δηλαδή ή Αγία Γραφή, μᾶς λέει ὅτι τά τάγματα τῶν ἀγγέλων, ὅλες οἱ οὐράνιες ουσίες, εἶναι ἐννέα.
Μᾶς λέει ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ὅτι ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων εἶναι ὅσος ὁ ἀριθμός. Κοιτάξτε ἐδῶ ἔκφραση· ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων εἶναι ὅσος ὁ ἀριθμός! Δηλαδή βάλτε σ' ἕναν πίνακα τή μονάδα, και βάλτε δίπλα ένα μηδέν θά κάνετε τό δέκα. Αν βάλετε δύο μηδενικά, θά κάνετε τό ἑκατό. Αν τρία, θά κάνετε τό χίλια. Αν βάλετε στο πλάι απεριορίστως μηδενικά, τί ἀριθμό θα φτιάξετε; Θα φτιάξετε ἕναν τρομακτικά μεγάλο αριθμό. Θα λέγαμε λοιπόν ότι δέκα στην νιοστή δύναμη είναὶ ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων. Άπειρος, μέγας αριθμός! Μέγας! Πόσος λοιπόν εἶναι ὁ ἀριθμός τῶν ἀγγέλων; Ὅσος ὁ ἀριθμός! (Ρωτάει ὁ μέγας Αθανάσιος: «Πόσος δὲ ἄρα τῶν ἀγγέλων ὁ ἀριθμὸς ὑπάρχει ὑπὲρ τὸν ἀριθμὸν τῆς ἀνθρωπότητος;»· καί ἀπαντά: «Οἱ μέν φασιν ἐνενήκοντα ἐννέα μέρη εἶναι τοὺς ἀγγέλους πρὸς τὸν ἀριθμὸν τῆς ἀνθρωπότητος, κατὰ τὴν παραβολὴν τοῦ Κυρίου τῶν ἑκατὸν προβάτων· ἄλλοι δὲ ἐννέα κατὰ τὴν παραβολὴν τῶν δέκα δραχμῶν. Ἕτεροι δὲ ἰσαρίθμους λέγουσι τοὺς ἀνθρώπους καὶ τοὺς ἀγγέλους, φέροντες εἰς μαρτυρίαν τό Ἔστησεν ὅρια ἐθνῶν κατὰ ἀριθμὸν ἀγγέλων Θεοῦ.» (PG 28, 601D-604Α). Στη Βίβλο οἱ ἄγγελοι παρουσιάζονται πολυπληθεῖς. Συγκεκριμένα, ὁ προφήτης Δανιήλ αναφέρει: «ποταμὸς πυρὸς εἷλκεν ἔμπροσθεν αὐτοῦ· χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούργουν αὐτῷ, καὶ μύριαι μυριάδες παρειστήκεισαν αὐτῷ· κριτήριον εκάθισε, καὶ βίβλοι ἠνεώχθησαν» (7, 10), ἀλλά καί οἱ εὐαγγελιστές Ματθαῖος (26, 53) καί Λουκάς (2, 13), ὅπως καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος (Εβρ. 12, 22-23) καί ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης (Αποκ. 5, 11). Ακόμα, στη θεία Λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυστοστόμου διαβάζουμε: «...καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες ἀρχαγέλλων καὶ μυριάδες ἀγγέλων, τὰ Χερουβίμ καὶ τὰ Σεραφίμ ἐξαπτέρυγα πολυόμματα, μετάρσια, πτερωτά.» (ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Αθήνα 2009, σ. 110)
Καί συμπληρώνει: «Έπρεπε γὰρ πρώτον τὴν νοερὰν οὐσίαν κτισθῆναι, καὶ οὕτω τὴν αἰσθητήν, καὶ τότε ἐξ ἀμφοτέρων τὸν ἄνθρωπον» (PG 94, 873B). Αὐτό πού ἤδη σας εἶπα· ἔπρεπε νά γίνει πρῶτα ἡ πνευματική ουσία, μετά νά γίνει ἡ ὑλική ουσία, ὁ κόσμος, καί μετά νά γίνει ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος περιέχει και τις δυό.
Καί ἐδῶ γίνεται πιά ή αναφορά στον διάβολο: «Ἐκ τούτων τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων πρωτοστάτης τῆς περιγείου τάξεως, καὶ τῆς γῆς, τὴν φυλακὴν ἐγχειρισθεὶς παρὰ Θεοῦ, οὐ φύσει πονηρὸς γεγονώς, ...καὶ πρῶτος ἀποστὰς τοῦ ἀγαθοῦ ἐν τῷ κακῷ ἐγένετο» (PG 94, 873C-876AB), δηλαδή ὁ διάβολος καί δαίμονες.
Προσέξτε ἐδῶ τί λέει. Από αὐτές τίς ἀγγελικές δυνάμεις, τό ἕνα δέκατο ἀποστάτησε ἀπό τό ἀγαθό· γι' αὐτό εἶναι ἐννέα τὰ ἀγγελικά τάγματα. Τα ονόματά τους είναι καταχωρημένα στην Αγία Γραφή σε τρεις τριάδες. Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι· Κυριότητες, Δυνάμεις, Εξουσίες· Αρχές, Αρχάγγελοι, Άγγελοι. (Ἡ κατάταξη αυτή βασίζεται κυρίως στον προφήτη Ησαΐα (6, 3), τον προφήτη Ἰεζεκιήλ (10, 13), τόν ἀπόστολο Παῦλο (Κολ. 1, 16), τόν ἅγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη (Περὶ οὐρανίας ἱεραρχίας, κεφ. ΙΕ΄) καί τόν ὅσιο Νικήτα Στηθάτο (Φιλοκαλία, κεφ. 99) Εἶπα ἐννέα. Είναι ονόματα τάξεων ἀγγέλων, ποὺ εἶναι πλησιέστερα, περισσότερο ή λιγότερο, στον Θεό, και ἔχουν περισσότερη ή λιγότερη δόξα. Ένα λοιπόν ἐξ αὐτῶν τῶν ταγμάτων, ἕνα, τοῦ Ἑωσφόρου, ἔφυγε ἀπό τὸ ἀγαθό.
Ἐδῶ μάλιστα λέει ὅτι ὁ Θεός εἶχε ἐμπιστευθεί σ' αὐτό τό τάγμα να περιφρουρεῖ τή γῆ καί το περιβάλλον της. Θα ξαναδιαβάσω τη φράση: «πρωτοστάτης της περιγείου τάξεως –περίγειος είναι περί τήν γῆν– καὶ τῆς γῆς τὴν φυλακὴν ἐγχειρισθεὶς παρὰ Θεοῦ»· ὅτι ὁ Θεός τοῦ ἔδωσε τήν φύλαξη τῆς γῆς. Για σκεφθείτε!
Ἀλλά ὁ διάβολος ἔπεσε. Καί ὅπως λέει στη συνέχεια, «οὐ φύσει πονηρός γεγονώς·... πρῶτος ἀποστὰς τοῦ ἀγαθοῦ ἐν τῷ κακῷ ἐγένετο» (PG 94, 876A). Δέν ἦταν πονηρός ἀπό τή φύση του, ἀλλά εἶναι ὁ πρῶτος πού ἔφυγε ἀπό τό ἀγαθό, τόν Θεό, καί βρέθηκε μέσα στο κακό, ἔγινε πιά κακός!
» Οὐκ ἔχουσι τοίνυν ἐξουσίαν κατά τινος, οὐδὲ ἰσχύν, εἰ μὴ ἐκ Θεοῦ οἰκονομικῶς συγχωρούμενοι.» Οι δαίμονες λοιπόν δέν ἔχουν ἐξουσία ἐναντίον κανενός, οὔτε δύναμη, παρά μόνο από τόν Θεό. Δηλαδή; Ἐάν οἱ πρωτόπλαστοι δεν δέχονταν τον διάβολο, θα μπορούσε αυτός νά τούς κάνει τίποτα; Τίποτα· ἀπολύτως τίποτα! «Εἰ μὴ ἐκ Θεοῦ», ἐκτός καί ἄν τοῦτο συγχωρηθεῖ, παραχωρηθεῖ ἀπό τόν Θεό κατ' οἰκονομίαν, γιά λόγους πού ὁ Θεός γνωρίζει.
»Παραχωρήσεως δὲ Θεοῦ γινομένης, καὶ ἰσχύουσι, καὶ μεταβάλλονται, καὶ μετασχηματίζονται, εἰς οἰον θέλουσι σχήμα κατὰ φαντασίαν.» (PG 94, 877A) Προσέξτε αυτό. Ἐάν ὅμως γίνει ἡ παραχώρηση, τότε καί μποροῦν, καὶ μεταβάλλονται σε όποιο φανταστικό σχήμα θέλουν. Ὅταν ὁ Θεός παραχωρήσει, τότε –αυτό θέλω να προσέξετε– καί μπορούν και μετασχηματίζονται –ἐδῶ θά δοῦμε τώρα πῶς ἔγινε ὁ διάβολος φίδι– παίρνοντας όποιο σχήμα θέλουν· αλλά είναι σχήμα φανταστικό δέν είναι πραγματικό.
Βέβαια, σήμερα δέν θά ποῦμε ἀκριβῶς γιά τό φίδι αὐτό, γιατί ἡ ὥρα πέρασε, ἀλλὰ μᾶς ἀνοίγει τον δρόμο να καταλάβουμε τό βάθος αὐτοῦ τοῦ θέματος. Ἐνῶ μποροῦσα με δύο λόγια νά σᾶς τό ἐξηγήσω καί νά προχωρήσω πιό κάτω, δέν τό ἔκανα ὅμως γιατί ἤθελα να πάρετε μία εἰκόνα γιά τό τί εἶναι οἱ δαίμονες καί τί εἶναι οἱ ἄγγελοι.
»Καὶ τὰ μὲν μέλλοντα, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι, οὐδὲ οἱ δαίμονες οἴδασιν». Τα μελλοντικά δεν τα γνωρίζουν οὔτε οἱ δαίμονες οὔτε οἱ ἄγγελοι. Το μέλλον δεν το ξέρουν· «όμως προλέγουσιν· οἱ μὲν ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ αὐτοῖς ἀποκαλύπτοντος, καὶ προλέγειν κελεύοντος· ὅθεν ὅσα λέγουσι, γίνονται»· ὅμως προλέγουν· οἱ μέν ἄγγελοι ὅσα τούς ἀποκαλύπτει καί διατάζει ὁ Θεός νά λένε· ἔτσι, ὅσα λένε γίνονται. Ποιός προλέγει; Ὁ Θεός· ὁ Θεός ἀποκαλύπτει στούς ἀγγέλους. Γι' αὐτό ὅ,τι ἀποκαλύπτουν οἱ ἄγγελοι γίνεται, ἐπειδή τους τό εἶπε ὁ Θεός· οἱ ἄγγελοι ὅμως δέν γνωρίζουν τό μέλλον.
«Προλέγουσι δὲ καὶ οἱ δαίμονες.» Προλέγουν όμως καί οἱ δαίμονες!... στον πνευματισμό, στο φλιτζάνι τοῦ καφέ, στή χειρομαντεία καί σ' ἕνα σωρό άλλα πράγματα. Ἐκεῖ οἱ δαίμονες προλέγουν!
Πῶς μποροῦν νά τά ξέρουν;
Δεν ξέρουν τίποτα· ἀλλὰ «ποτὲ μὲν τὰ μακράν γινόμενα βλέποντες», ἄλλοτε μέν βλέπουν ἐκεῖνα που γίνονται μακριά· δεν τα βλέπει όμως ὁ ἄνθρωπος· ποτὲ δὲ στοχαζόμενοι», άλλοτε δέ γιατί τα φαντάζονται, τά ὑποθέτουν· «ὅθεν καὶ τὰ πολλὰ ψεύδονται», γι' αὐτόν τον λόγο καί πέφτουν έξω πολλές φορές· «οῖς οὐ δεῖ πιστεύειν, κἂν ἀληθεύωσι πολλάκις, οἵῳ τρόπῳ εἰρήκαμεν» (PG 94, 877B), σ' αὐτούς, τούς δαίμονες, δέν πρέπει να πιστεύουμε, κι ἂν ἀκόμη κάποιες φορές λένε τήν ἀλήθεια, μέ τόν τρόπο πού ἔχουμε πεῖ.
Μερικοί πάνε και μαγνητοφωνούν κάτι δαιμονισμένες γυναίκες, καί ἔπειτα κυκλοφοροῦν οἱ κασσέτες, ὅτι τάχα εἶπε αὐτό ἡ δαιμονισμένη κι εἶπε τό ἄλλο ἡ δαιμονισμένη! Σας παρακαλῶ ἂς προσέξουμε· αὐτό εἶναι μία πλάνη τοῦ σατανᾶ.
«Οἴδασι δὲ καὶ τὰς γραφάς»· γνωρίζουν όμως και τις Γραφές! Θυμόσαστε τί εἶχε πεῖ ὁ διάβολος στον Χριστό; Είναι γραμμένο για σένα... (Ματθ. 4, 6. Λουκᾶ 4, 10) και λοιπά
»Πᾶσα οὖν κακία ἐξ αὐτῶν ἐπενοήθη καὶ τὰ ἀκάθαρτα πάθη, καὶ προβάλλειν μὲν τῷ ἀνθρώπῳ συνεχωρήθησαν, βιάζεσθαι δέ τινα οὐκ ἰσχύουσιν· ἐν ἡμῖν γὰρ ἐστι δέξασθαι τὴν προσβολὴν ἢ μὴ δέξασθαι.» (PG 94, 877A) Κάθε κακία λοιπόν καί κάθε πάθος ἀπό τούς δαίμονες ἐπινοήθηκε, καί τούς παραχωρήθηκε να προσβάλλουν τόν ἄνθρωπο· ἀλλά νά βιάσουν κάποιον εἶναι ἀδύνατον, διότι σ' ἐμᾶς ἀπόκειται νά δεχθοῦμε ἤ νά μή δεχθοῦμε τήν προσβολή. Καί στούς πρωτοπλάστους ὑπῆρχε ἡ δυνατότητα νά δεχθοῦν ἤ νά μή δεχθοῦν τήν προσβολή.
Αφού λοιπόν από θέμα μας ανοίξαμε τον δρόμο καί εἴδαμε μερικά στοιχεῖα προκαταρτικά, πρῶτα ὁ Θεός, τήν ἐρχόμενη φορά θά δοῦμε τί ἀκριβῶς συζητήθηκε ἀνάμεσα στον διάβολο καί τούς πρωτοπλάστους.
Κυριακή, 12 Φεβρουαρίου 1984
42η ομιλία στην κατηγορία « Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/palaia-diauhkh/xristianikh-kosmologia-anurvpologia
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40pgmRsIiRCioth8a5E4bM7r
Απομαγνητοφώνηση :
Ιερά μονή Κομνηνείου.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://drive.google.com/file/d/1PKTpnYb1nptUbWKH5jo6DJwk7IVel9BA/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20~%20%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️ https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου. https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
