†.Τήν περασμένη φορά, στο τελευταῖο μας μάθημα, εἴδαμε, παιδιά, τί ἦταν τό δένδρο τῆς γνώσεως καλοῦ καί πονηροῦ. Καί ὅτι αὐτή ἡ γνώση θά ἐρχόταν στούς πρωτοπλάστους τόν κατάλληλο καιρό γι' αὐτούς. Αλλά επειδή ἔκαναν ἄκαιρη χρήση, ἑπόμενο ἦταν να πάθουν ὅ,τι ἔπαθαν.
Φυσικά, το κύριο σημεῖο τῆς ἁμαρτίας τῶν πρωτοπλάστων, ὅπως θά δοῦμε στη συνέχεια, ἦταν ἡ αὐτονομία, ἦταν ἡ παρακοή, πού ἔκαναν ἐξαιτίας τῆς αὐτονομίας τους. Ἤθελαν δηλαδή νά ἔχουν μία χειραφέτηση ἀπό τόν Θεό· δέν ἤθελαν νά εἶναι κάτω ἀπό τήν πρόνοια, τήν διακυβέρνηση καί τή φροντίδα τοῦ Θεοῦ.
Εἶναι ἐκεῖνο πού δυστυχῶς παρουσιάζεται πάντοτε στόν ἄνθρωπο, ἰδίως στον νέο ἄνθρωπο. Αυτό, τό προπατορικό ἁμάρτημα, πραγματικά κυλᾶ μέσα στούς ἀνθρώπους. Κι ἐνῶ κατηγοροῦμε τους πρωτοπλάστους καί ἀποροῦμε, μά πῶς δέν τό ἀντιλήφθηκαν ὅτι ἦταν ἁμάρτημα; ὅμως κι ἐμεῖς τό ἐπαναλαμβάνουμε. Θά τό δοῦμε ὅμως ἀργότερα αὐτό, ὅταν θά ἔχει σημειωθεῖ ἡ πτώση τῶν πρωτοπλάστων.
Τώρα θα πρέπει νά δοῦμε τί ἦταν τό δένδρο τῆς ζωῆς.
Ἡ Ἁγία Γραφή λέει ὅτι ὁ Θεός φύτεψε στο μέσον τοῦ Παραδείσου τό δένδρο τῆς ζωῆς καί τό δένδρο τῆς γνώσεως καλοῦ καί πονηροῦ. Τί ἦταν λοιπόν αυτό το δένδρο τῆς ζωῆς;
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός λέει: «Ξύλον μὲν ζωῆς τὴν ἐκ πάντων τῶν αἰσθητῶν ἐγγινομένην θειοτέραν ἔννοιαν, καὶ τὴν δι' αὐτῶν ἐπὶ τὸν ἁπάντων γενεσιουργόν τε, καὶ δημιουργὸν καὶ αἴτιον ἀναγωγήν... μόνην τε τοῦ καλοῦ φέρων τὴν μέθεξιν... Διὰ πάντων, οἶμαι, τῶν κτισμάτων ἐπ᾿ ἐμὲ τὸν ποιητὴν ἀναβιβάσθητι, λέγων, καὶ ἕνα καρπὸν ἐκ πάντων κάρπωσαι, ἐμὲ τὴν ὄντως ζωήν ... Οὕτω γὰρ ἔσῃ ἀθάνατος.» (Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, Περὶ Παραδείσου, κεφ. ΚΕ', PG 94, 917BC).
Δηλαδή: Ὡς ξύλον ζωῆς, λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, πρέπει νά ἐννοήσουμε τη βαθύτερη περί τοῦ Θεοῦ ἔννοια, πού δημιουργείται μέσα μας, ἀπ' ὅλα τά αἰσθητά, καί τήν ἀναγωγή διά μέσου αὐτῶν πρός τόν ποιητή και δημιουργό και αἴτιον ὅλων τῶν ὄντων. Καί ὅτι ὁ μοναδικός καρπός, τόν ὁποῖο τελικά ὁ ἄνθρωπος θά ἐπιθυμοῦσε νά καρπωθεῖ, πέρα καί πάνω ἀπό ὅλους τούς καρπούς του Παραδείσου, θά ἦταν αὐτός ὁ ἴδιος ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖος δίνει τήν πραγματική ζωή. «καὶ ἕνα καρπὸν ἐκ πάντων κάρπωσαι» λέει· ἕναν καρπό θά καρπώσεις ἀπό ὅλους τούς καρπούς, «ἐμὲ τὴν ὄντως ζωήν», ἐμένα τήν πραγματική ζωή· «οὕτω γὰρ ἔσῃ ἀθάνατος», γιατί ἔτσι πραγματικά θα γίνεις ἀθάνατος.
Δηλαδή, θα λέγαμε ὅτι τό δένδρο αυτό, ὅπως καί τό ἄλλο τό δένδρο, τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦ πονηροῦ δεν είχε τίποτε θαυματουργικές ιδιότητες· ήταν κοινό δένδρο. Το ακούσατε; Το ὑπογραμμίζω· ήταν κοινό δένδρο· δέν εἶχε κάτι το ιδιαίτερο. Ὅπως λοιπόν τό ἕνα δένδρο δέν είχε κάτι το δηλητηριώδες, ὥστε νά πάθουν κακό, να πεθάνουν (και φυσικά ὁ Ἀδάμ δέν πέθανε ἀμέσως τρώγοντας τόν καρπό· θά τό δοῦμε αὐτό· διότι ὁ Θεός εἶπε τήν ἡμέρα πού θά φᾶτε θα πεθάνετε, ἀλλά δέν πέθαναν· καί θά δοῦμε τί εἶναι αὐτός ὁ θάνατος), ἔτσι κι ἐδῶ, δέν εἶναι ὅτι ὁ καρπός αὐτός εἶχε μέσα κάτι πού νά παρείχε τή ζωή. Δέν ήταν περιεκτικός ζωῆς· ὄχι ἦταν κοινός καρπός ἑνός δένδρου.
Τότε ποῦ ἦταν ἡ ζωή; Μᾶς τό λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, καί σᾶς τό ἐξήγησα. Ὅπως ἐκεῖ μέ τήν παρακοή μπῆκε ὁ θάνατος, ἔτσι ἐδῶ μέ τήν ὑπακοή θά ἔμπαινε ἡ ζωή. Τό πρῶτο λοιπόν εἶναι ἡ ὑπακοή. (Επίσης βλ. ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, κεφ. 256, 9-10: «Ἔδει οὖν τὸν Ἀδὰμ διὰ τῆς ἀδιακρίτου ὑπακοῆς ἑνωθῆναι Θεῷ καὶ πλουτήσαι τῇ ἑνώσει τὴν θέωσιν ἐν καιρῷ, ὅτε ὁ φύσει Θεὸς ηυδόκει, καὶ πάντων τὴν ἀληθῆ γνωσίν τε καὶ διάκρισιν καὶ τὴν ἀπέραντον ζωήν.»)
Ὕστερα ὁ Ἀδάμ, μέ τήν ὑπακοή πού θά ἔκανε, θά εἶχε μία ἀναγωγή. Αὐτή ἡ ἀναγωγή εἶναι πολύ σπουδαία. Ποιά εἶναι αὐτή ἡ ἀναγωγή; ὅτι ὁ ἄνθρωπος, διά τῶν κτισμάτων, θά μποροῦσε νά φθάσει πρός τόν Δημιουργό, ὁ Ὁποῖος εἶναι ὁ μοναδικός καρπός ζωής. Τό ὅτι εἶναι ὁ μοναδικός καρπός ζωής, θά τό δοῦμε στη συνέχεια τοῦ μαθήματός μας. Αλλά τώρα θά δοῦμε τήν ἀντίθετη ὄψη, διαβάζοντας το 1ο κεφάλαιο τῆς Πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς.
Ἐκεῖ ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι ὁ Θεός γίνεται γνωστός διά τῶν δημιουργημάτων Του. Αλλά οἱ ἄνθρωποι δεν θέλησαν να γνωρίσουν τον Θεό διά μέσου τῆς δημιουργίας Του, γιατί αμαυρώθηκε ἡ νόησή τους. Τα πάθη σκότισαν τό μυαλό τους σε τέτοιο βαθμό, ωστε ἔκαναν σύγχυση –προσέξτε αὐτό τό σημείο– μεταξύ Κτίστου καί κτισμάτων. Καί ἀντί νά δοῦν διά τῶν κτισμάτων τόν Κτίστη, ἔμειναν στα κτίσματα, καί λάτρεψαν αὐτά ἀντί γι' Αυτόν.
Ακοῦστε ἕνα παράδειγμα, πού εἶναι μάλιστα βασικό καί θεμελιῶδες· εἶναι γιά τόν ἥλιο. Ὁ ἥλιος εἶναι ἕνα σῶμα διάπυρο. Βέβαια δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι γνώριζαν ἀκριβῶς τί εἶναι ὁ ἥλιος, ἀλλά δέν εἶναι καί πολύ δύσκολο να σκεφθεῖ κανείς ὅτι ὁ ἥλιος δέν μπορεῖ νά εἶναι θεός, απλούστατα γιατί ὁ ἥλιος παρέχει μία θερμότητα, εἶναι ἕνα διάπυρο σῶμα, εἶναι μιά φωτιά· μιά φωτιά μάλιστα σε χιλιάδες βαθμούς.
Ἔτσι, θά ἔπρεπε οἱ ἄνθρωποι να πουν: Αὐτό τό πράγμα, αὐτό τό ἀντικείμενο που λέγεται ἥλιος, ποιός τό ἔφτιαξε; Ἐκεῖνος πού τό ἔφτιαξε πρέπει νά εἶναι πολύ ανώτερος ἀπό τόν ἥλιο. Καί ἔτσι, διά τοῦ ἡλίου, διά τοῦ κτίσματος, νά ἀναχθοῦν, νά ἀνεβοῦν στόν Δημιουργό,
Αλλά τί ἔκαναν; Εἶπαν ὅτι ὁ ἥλιος εἶναι θεός!... γιατί –όπως τόν βλέπουμε να μεσουρανεῖ, ἰδίως κατά το θερινό ηλιοστάσιο, πού ἔχουμε πολλή ηλιοφάνεια καί ὁ ἥλιος εἶναι ψηλά, στο βορειότερο σημείο τοῦ οὐρανοῦ– τότε ἔχουμε πολλή καρποφορία πάνω στή γῆ, Ὥστε λοιπόν ἐκεῖνος πού παρέχει τή ζωή ἐπί τῆς γῆς εἶναι ὁ ἥλιος· ἐλᾶτε λοιπόν νά τόν λατρεύσουμε!...
Θά σᾶς ἔλεγα πώς ὅλες οἱ εἰδωλολατρικές θρησκεῖες ἔχουν ὡς κεντρική λατρεία τόν ἥλιο. Ὅλες. Έμεῖς οἱ Ἕλληνες λατρέψαμε τόν ἥλιο στο πρόσωπο τοῦ θεοῦ Ἀπόλλωνος.
Βεβαίως δέν εἶναι μόνο ὁ ἥλιος· εἶναι καί ἡ γῆ, ἡ ὁποία γονιμοποιεῖται ἀπό τόν ἥλιο.
Καί δέν εἶναι χωρίς σημασία τό ὅτι ὁ ἥλιος φέρεται μέ ἀρσενικό ὄνομα καί ἡ γῆ φέρεται μέ θηλυκό ὄνομα. Δέν είναι χωρίς σημασία ὅτι ὁ Ἀπόλλων εἶναι ἀρσενικοῦ γένους καί ἡ Δήμητρα εἶναι θηλυκού γένους. Ακριβῶς ἀντίστοιχο εἶναι στήν Αἴγυπτο. Εἶναι ὁ Ὄσιρις, πού ἀντιστοιχεῖ μέ τόν δικό μας τόν Απόλλωνα, τόν Ἥλιο, καί ἡ Ἴσις, πού ἀντιστοιχεῖ μέ τή δική μας τή Δήμητρα, πού εἶναι ἡ θεά Γη. Καί τώρα ὁ Ἥλιος γονιμοποιεῖ τή Γῆ· δηλαδή εἶναι ἕνα ζεῦγος. Οἱ ἄνθρωποι ἔβλεπαν τή γονιμότητα πάντοτε στη σύμπλεξη ἑνός ζεύγους, ἔστω καί ἄν αὐτό λέγεται Ἥλιος καί Γῆ. Ἄρα γι' αὐτούς αὐτό ἦταν ἡ θεότητα. Καί λάτρεψαν τόν ἥλιο καί λάτρεψαν τή γῆ!...
Εἶναι δέ χαρακτηριστικό τό ὅραμα πού ἔδειξε ὁ Θεός στον προφήτη Ιεζεκιήλ, ὅταν ἦταν στη Βαβυλώνα, γιά τό τί λατρεύουν στά Ἱεροσόλυμα οἱ ἄρχοντες! Καί ἀφοῦ τοῦ ἔδειξε πολλά ἐκεῖ, πῶς θυμιάζουν τά εἰδωλολατρικά σύμβολα καί λοιπά, τοῦ ἔδειξε καί τούς ἄρχοντες νά ἔχουν τά ὀπίσθιά τους πρός τόν ναό τοῦ Σολομῶντος, να κοιτάζουν τόν ἥλιο καί νά τόν λατρεύουν (εἶναι μία από τις δράσεις και αυτή). Υιέ ἀνθρώπου, λέει ὁ Θεός στον προφήτη, βλέπεις;... βλέπεις τί κάνουν;... (Βλ. Ιεζ. 8, 8-18)
Ὀργίζεται ὁ Θεός, γιατί ὁ ἄνθρωπος δέν κατάφερε να κάνει αὐτήν τήν ἀναγωγή, ν' ἀνεβεῖ ἀπό τά κτίσματα πρός τόν Δημιουργό. Γιατί; διότι δοκίμασε από τόν καρπό τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦ πονηροῦ, καί ἔπεσε.
Ποιό εἶναι λοιπόν τό δένδρο τῆς ζωῆς; Να φθάσει ὁ ἄνθρωπος να γνωρίσει τον Δημιουργό του. Και τότε θά ἔχει τήν μέθεξιν. Μέθεξις εἶναι ἀπό τό ρῆμα μετέχω. Ὅπως θα ξέρετε, στον μέλλοντα τό ρῆμα ἔχω γίνεται έξω καί παίρνει δασεία. (Αρα χρειάζεται ἡ δασεία να την ξέρουμε... χρειάζεται!) Ἔτσι λοιπόν ή πρόθεση μετά γίνεται μεθ- καί λέμε μέθεξις. Ὄχι μέτεξις, ἀλλά μέθεξις, πού σημαίνει μετοχή. Δηλαδή ὁ ἄνθρωπος θά εἶχε μέθεξη μέ τόν Θεό, μετοχή μέ τόν Θεό, καί ἔτσι θά εἶχε τή ζωή, τήν αἰώνια ζωή. (Βλ. ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου Πίστεως, κεφ. 256, 1: «ξύλον μὲν ζωῆς ἡ μετοχὴ τοῦ Θεοῦ». Ὅπως παρατηροῦν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, καί εἰδικότερα ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ Θεός είναι καί παραμένει κατά τήν οὐσίαν Του υπερβατικός καί ἀμέθεκτος οὔτε οἱ ἄνθρωποι οὔτε οἱ ἄγγελοι δύνανται να γνωρίσουν τήν οὐσίαν τουἤ νά μεθέξουν αὐτῆς. Παρά ταῦτα ὅμως ὁ Θεός διατηρεῖ τήνπραγματικήν καί ἄμεσον σχέσιν μετά τοῦ κόσμου διά τῆς φυσικῆς του ἐνεργείας, ἡ ὁποία, ὡς ἀπαύγασμα τῆς ἀκτίστου θείας ουσίας, εἶναι ἐπίσης ἄκτιστος. (Γεωργίου Μαντζαρίδου, Η περί θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Θεσσαλονίκη 1963, σ. 103)
Αὐτήν τή μέθεξη τήν ἔχασε ὁριστικά ὁ ἄνθρωπος; Ὄχι· θά τό δεῖτε στη συνέχεια, καί θά καταλάβετε καλύτερα τί σημαίνει δένδρον τῆς ζωῆς. Ἐγώ ἁπλῶς σᾶς ἔκανα μιά ἀνάλυση, με βάση ἐκεῖνα πού μᾶς λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός.
Το ευτύχημα εἶναι ὅτι ὅταν ὁ Ἀδάμ παρέβη τελικά τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ –γιατί τώρα ἐξετάζουμε τά δύο δένδρα μόνα τους– καί οἱ πρωτόπλαστοι ἐκδιώχθηκαν τοῦ Παραδείσου, ὁ Θεός ἔδωσε ἐντολή να κλειστεῖ ὁ δρόμος πρός τό δένδρο τῆς ζωῆς –θά δοῦμε τί εἶναι αὐτός ὁ δρόμος– γιά νά μήν ἁπλώσει το χέρι του ὁ 'Αδάμ καί φάει, καί τό κακό γίνει ἀθάνατο. Ποιό κακό; Τό κακό πού ἤδη ἔγινε τῆς ἀποστασίας, τῆς αὐτονομίας, τῆς παρακοῆς. Γιατί, ἀλλιῶς, ὁ ἄνθρωπος θά ἔμενε ἀθάνατος μέσα στο κακό.
Ἄρα λοιπόν ὁ θάνατος είχε διπλό χαρακτήρα. Βεβαίως πρῶτα πρῶτα θά ποῦμε ὅτι δέν τόν ἔκανε ὁ Θεός τόν θάνατο. (Βλ. Σοφ. Σολ. 1, 13: «ὁ Θεὸς θάνατον οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ τέρπεται ἐπ' ἀπωλεία ζώντων») Αλλά αυτό ήταν μία τιμωρία καί ταυτοχρόνως μία εὐεργεσία.
Κατά κανόνα, μιά τιμωρία εἶναι εὐεργεσία. Διότι ποιός εἶναι ὁ σκοπός τῆς τιμωρίας; τί διάσταση παίρνει ἡ τιμωρία; διάσταση ἐκδικήσεως ἢ παιδαγωγήσεως; Ἄν, ἐπί παραδείγματι, ἡ πολιτεία ἕναν πού ἔκανε ἕνα κακό τόν βάζει στή φυλακή, τόν βάζει γιά νά τόν ἐκδικηθεῖ, νά αἰσθανθεί δηλαδή ή κοινωνία μιά ἱκανοποίηση, ὅτι αὐτός ἐπιτέλους τιμωρεῖται, ἄσ' τον ἐκεῖ νά λιώνει; ἢ τόν βάζει στη φυλακή γιά νά παιδαγωγηθεῖ καί νά μήν τό ξανακάνει; Εἶναι τό δεύτερο. Κι ἄν στά ἀνθρώπινα συστήματα υπάρχουν ατέλειες, αναμφισβήτητα, ὁ Θεός ὅμως ποτέ δέν ἔχει ἀτέλειες, ποτέ δέν κάνει λάθη! Ὁ Θεός ὅταν παιδαγωγεί, πάντα ἀποβλέπει σέ ἕνα καλό· δέν εἶναι ἀτελής ὁ Θεός.
Ὁ Θεός λοιπόν ἤθελε να παιδαγωγήσει. Ο θάνατος μπαίνει ὡς παιδαγωγία, γιά νά μή γίνει το κακό ἀθάνατο, νά μήν εἶναι ὁ ἄνθρωπος αἰωνίως στο κακό. (Ὁ ἱερός Χρυσόστομος παρατηρεῖ: «Εἰ γὰρ καὶ ἐξ ἁμαρτίας ὁ θάνατος εἰσενήνεκται, ἀλλ᾽ ὅμως εἰς εὐεργεσίαν ἡμῶν ὁ Θεὸς ἐν χαρίσατο» (Εἰς τὸν ΡΙΔ΄ Ψαλμόν, ΕΠΕ 6, 528-530), προφανώς ἵνα μὴ τὸ κακὸν ἀθάνατον γένηται. Ο Θεοδώρητος Κύρου, στο PG 80, ερώτ. Μ΄, 141C, λέει: «Μεταλαβεῖν δὲ αὐτὸν τοῦ καρποῦ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς διεκώλυσεν· οὐ φθονῶν αὐτῷ τῆς ἀθανάτου ζωῆς, ἀλλὰ τῆς ἁμαρτίας ἐπέχων τὸν δρόμον. Ιατρεία τοίνυν ὁ θάνατος· οὐ τιμωρία. Ἐπέχει γὰρ τῆς ἁμαρτίας τὴν ὁρμήν· ὁ γὰρ ἀποθανών, φησί δεδικαίωται ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας» (Ρωμ. 6,7). Οδέ ἅγιος Επιφάνιος Κύπρου τό αἰτιολογεί: «Ὥσπερ οὖν ἀλεξιφαρμάκου τρόπον ὑπὸ τοῦ ἀλεξητῆρος ἡμῶν, καὶ ἀληθῶς ἰατροῦ Θεοῦ πρὸς ἐκρίζωσιν τῆς ἁμαρτίας παρελήφθη ὁ θάνατος, καὶ ἀφανισμόν, ἵνα μὴ διαιωνίζον ἐν ἡμῖν εἴη τὸ κακὸν ἀθάνατον, ἅτε ἐν ἀθανάτοις ἀνατείλαν· αὐτοὶ δὲ λελωβημένοι, καὶ ἐκστάντες νοσούντων τρόπον τῆς οἰκείας ἀρετῆς, ἐπὶ πολὺ διατρίβωμεν, ἅτε ἐν ὑφεστηκόσιν ἀεὶ καὶ ἀθανάτοις σώμασι τὴν κατὰ τὸ ἁμάρτημα μεγάλην τρέφοντες νόσον. Διὸ δὴ καλῶς ταύτην πρὸς ἄμφω σωτηρίαν καὶ ψυχῆς καὶ σώματος φαρμακευτικῆς τρόπον καθάρσεως τὸν θάνατον ὁ Θεὸς εὔρατο, ἵνα πανάμωμοι καὶ ἀσινεῖς οὐτως ἐξεργασθῶμεν.» (Κατὰ Ωριγένους, ΚϚ', PG 41, 1112BC).Ἔρχεται ὁ θάνατος, τιμωρεῖται ὁ ἄνθρωπος, για να γίνει μία καινούργια δημιουργία, ὅπως τή βλέπουμε στο πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ὥστε πῶς διορθώθηκε το κακό; Σας τό εἶπα ἤδη· διορθώθηκε μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.
Ὅταν ὁ Θεός μιλάει ἐδῶ στή Γένεση, καί παντοῦ στήν Παλαιά Διαθήκη, ποιός εἶναι; ποιό πρόσωπο τῆς Αγίας Τριάδος εἶναι; Είναι το δεύτερο πρόσωπο· είναι ὁ Υἱός· Αὐτός μιλάει. (Ηδη ἀπό τούς πρώτους στίχους τῆς Γενέσεως υποδηλώνεται ὁ Ἅγιος Τριαδικός Θεός, όπως λέει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος Λυῶνος: «...τοῦ μὲν Πατρὸς εὐδοκοῦντος καὶ κελεύοντος, τοῦ δὲ Υἱοῦ πράσσοντος καὶ δημιουργοῦντος, τοῦ δὲ Πνεύματος τρέφοντας καὶ αύξοντος» (Κατὰ Αἱρέσεων, 4, PG 7, 1108BC). Ο δέ Θεόφιλος Αντιοχείας ὑποστηρίζει πως στην Παλαιά Διαθήκη ἐνεργοῦσε ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ: «Ὁ μὲν Θεὸς καὶ Πατὴρ τῶν ὅλων ἀχώρητός ἐστιν καὶ ἐν τόπῳ οὐχ εὑρίσκεται· ὁ δὲ λόγος αὐτοῦ, δι' ού τὰ πάντα πεποίηκεν, ἀναλαμβάνων τὸ πρόσωπον τοῦ Πατρὸς καὶ Κυρίου τῶν ὅλων, οὗτος παρεγένετο εἰς τὸν παράδεισον ἐν προσώπῳ τοῦ Θεοῦ καὶ ὡμίλει τῷ Ἀδάμ. Καὶ γὰρ αὐτὴ ἡ θεία Γραφὴ διδάσκει ἡμᾶς τὸν Ἀδὰμ λέγοντα τῆς φωνῆς ἀκηκοέναι. Φωνὴ δὲ τί ἄλλο ἐστὶν ἀλλ᾽ ἢ ὁ Λόγος ὁ τοῦ Θεοῦ, ὅς ἐστιν καὶ Υἱὸς αὐτοῦ; Ὅθεν διδάσκουσιν ἡμᾶς αἱ ἅγιαι Γραφαί, καὶ πάντες οἱ πνευματοφόροι, ἐξ ὧν Ἰωάννης λέγει· Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, δεικνὺς ὅτι ἐν πρώτοις μόνος ἦν ὁ Θεὸς καὶ ἐν αὐτῷ ὁ Λόγος» (Πρὸς Αὐτόλυκον, PG 6, 1088ΑΒ). Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Τόμος Α΄, Μάθημα 30, ἔκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017) Ἐκεῖνος λοιπόν πού ἔδινε τίς δημιουργικές εντολές, ἐκεῖνος πού μιλούσε στον Παράδεισο μέ τούς πρωτοπλάστους, ἤ ὅ,τι ἄλλο ἐνεργοῦσε, θά ἐρχόταν κάποια στιγμή πού ὁ ἴδιος θά γινόταν ἄνθρωπος καί θά συναναστρεφόταν τόν ἄνθρωπο. Αὐτό εἶναι ἀκατανόητο. Καί ὄχι μόνο θά ἐρχόταν κάποια στιγμή καί θά ἔβρισκε κάποιους απογόνους τοῦ Ἀδάμ ἐπάνω στή γῆ, ἀλλά καί κάτι περισσότερο· θα κατέβαινε καί στόν Ἅδη!
Ένα ὡραῖο τροπάριο τῶν Ἐγκωμίων τοῦ Μεγάλου Σαββάτου λέει ότι κατέβηκε μέχρι τόν Ἅδη για να συναντήσει ἐκεῖ τόν Ἀδάμ! (Στάσις Α΄: «Ἐπὶ γῆς κατῆλθες, ἵνα σώσῃς Αδάμ· καὶ ἐν γῇ μὴ εὑρηκὼς τοῦτον Δέσποτα, μέχρις ᾅδου κατελήλυθας ζητῶν.») Διότι θά δοῦμε ὅτι τοῦ τό ὑποσχέθηκε τοῦ Ἀδάμ αὐτό· τοῦ τό ὑποσχέθηκε ὅτι θά τόν συναντήσει· καί τόν συνάντησε στον Αδη. Καί τόν πῆρε ἀπό ἐκεῖ τόν Ἀδάμ, καί τήν Εὔα, καί τούς ἔσωσε. Βέβαια. Ἔτσι, τό κακό αυτό διορθώθηκε μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ.
Ἀλλά θά λέγαμε τώρα, ἐκεῖνο το δένδρο τῆς ζωῆς, στον Παράδεισο, τί νά ἀπέγινε ἄραγε;
Μά, παιδιά, αὐτό ἦταν ἕνα κοινό δένδρο· δέν εἶχε τίποτα το ιδιαίτερο. Τώρα ὅμως αὐτό τό δένδρο έχει μεταφερθεῖ, εἶναι κάπου ἀλλοῦ. Τό δένδρον τῆς ζωῆς –προσέξτε το αὐτό– εἶναι ὁ Σταυρός!...
Ξέρετε, σᾶς τό ἔχω καί ἄλλοτε πεῖ, ὅτι τό δένδρο στην Αγία Γραφή λέγεται ξύλον. Το ξύλον τῆς γνώσεως πονηροῦ καί καλοῦ καί τό ξύλον τῆς ζωῆς. Λοιπόν, τό ξύλον τῆς ζωῆς τώρα εἶναι ὁ τίμιος Σταυρός! Αυτός εἶναι τό δένδρο τῆς ζωῆς· ἀπό ξύλο φτιαγμένος. (Βλ. άγ. Ιωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, κεφ. ΠΔ΄, Περὶ σταυροῦ, PG 94, 1132D: «Τούτον τὸν τίμιον σταυρὸν προετύπωσε τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, τὸ ἐν παραδείσῳ ὑπὸ Θεοῦ πεφυτευμένον. Ἐπειδὴ γὰρ διὰ ξύλου ὁ θάνατος, ἔδει διὰ ξύλου δωρηθῆναι τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀνάστασιν.»)
Καί ὁ καρπός του ποιός είναι άραγε; γιατί εἴδαμε ὅτι ἐμποδίστηκαν οἱ πρωτόπλαστοι να κόψουν καί νά φᾶνε ἀπό τόν καρπό ἐκεῖνον.
Ὁ καρπός του, ὅπως ὅλοι οἱ καρποί, εἶναι ἐπάνω στο δένδρο. Εάν λοιπόν ὁ σταυρός είναι τό ξύλον τῆς ζωῆς, τότε ὁ καρπός αὐτοῦ τοῦ ξύλου ποιός είναι; Ο Ἰησοῦς Χριστός, καρφωμένος ἐπάνω στον σταυρό! (Βλ. άγ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν παραβολὴν περὶ συκής, PG 59, 590: «Ξύλον ὁ σταυρός, ἄρτος τὸ σῶμα Χριστοῦ»)
Καί τώρα πρέπει να φάμε τόν καρπό αὐτόν, γιά νά ζήσουμε. Καί ποιός εἶναι ὁ καρπός αυτός; Τό Σῶμα καί τό Αίμα τοῦ Χριστοῦ!!! (Βλ. ἁγίου Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Στρωματεῖς, β.5, PG 8, 109BC: «... ὁ Μωυσῆς "ξύλον ζωῆς ὠνόμασεν ἐν τῷ παραδείσῳ πεφυτευμένον. Ἐν τούτῳ καὶ ὁ Λόγος ἦνθησέν τε καὶ ἐκαρποφόρησεν σὰρξ γενόμενος, καὶ τοὺς γευσαμένους τῆς χρηστότητος αὐτοῦ ἐζωοποίησεν....»)
Σᾶς εἶπα προηγουμένως ὅτι θά δεῖτε πως δόθηκε ή λύση. Να την η λύση. Είναι καταπληκτικό. Και τώρα βλέπουμε τον Χριστό να παρέχει τον καρπό αὐτόν, τό Σώμα Του και το Αίμα Του, γιά τή ζωή τῆς ἀνθρωπότητος. Τώρα, ὅποιος θέλει μπορεί να φάει τον καρπόν αὐτόν. (Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Εἰς τὸν προφήτην Ησαΐαν, κεφ. ΞΕ, PG 81, 488BC: «Γέγονε δὲ ἡμῖν ξύλον ζωῆς ὁ σωτήριος σταυρός ἐδέξατο γὰρ οἷόν τινα καρπὸν τὸ ζωοποιόν σώμα, εἰς ὅ οἱ τὰςχεῖρας ἐκτείνοντες καὶ τοῦ καρποῦ μεταλαμβάνοντες τὴν αἰώνιαν ζώσι ζωήν.»)
Ὁ δρόμος τότε κλείστηκε· αλλά μετά ανοίχθηκε. Κι ὁ δρόμος πού κλείστηκε ήταν ὅτι μέ τόν θάνατό του ὁ Ἀδάμ δεν μπόρεσε ν' ἀνεβεῖ στόν οὐρανό.
Τρία πράγματα ἔκλεισαν τον δρόμο. Τό πρῶτο ἦταν ἡ ἁμαρτία. Δέν μποροῦσε ὁ ἁμαρτωλός ἄνθρωπος νά ἔχει πιά μέθεξη τοῦ Θεοῦ. Το δεύτερο ήταν ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἀθάνατος, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος είναι θνητός. Πῶς θά ἦταν δυνατόν ποτέ ὁ ἀθάνατος Θεός νά ἔχει κοινωνία μέ τόν θνητό ἄνθρωπο; Θά πέθαινε ὁ ἄνθρωπος· ὁ Θεός θά ἔμενε. Καί τό τρίτο, ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὕλη, κτιστός, ἐνῶ ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος. Πῶς θά ἦταν δυνατόν νά ὑπάρχει λοιπόν μία τέτοια κοινωνία; Ο δρόμος εἶναι πραγματικά κλειστός καί ἡ δίοδός του εἶναι παντελῶς ἀδύνατη. Ποιός μπορούσε να νικήσει την ἁμαρτία, τήν ὑλική του κατασκευή καί τόν θάνατο; Κανένας.
Λοιπόν, ἀκοῦστε. Είπε ὁ Θεός να φυλάγεται ὁ δρόμος μέ τήν πύρινη ρομφαία τῶν Χερουβείμ. Θά τό δούμε αυτό όταν θα φθάσουν στο σημεῖα ἐκεῖνο. Δεν εἶναι τό θέμα μας ἐδῶ, ἀλλά ἀκροθιγώς τώρα τό ἀναφέρω, για να ολοκληρώσω αυτό που λέμε καί νά τό δεῖτε καλύτερα. Τώρα πιά ὁ δρόμος αὐτός δέν φυλάγεται. Ξέρετε γιατί; διότι ἀνοίχτηκε μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Κυρίου. Ἀκοῦστε το.
Ὁ Χριστός στον σταυρό Του νίκησε τήν ἁμαρτία, μέ τόν θάνατό του νίκησε τον θάνατο, καί μέ τήν ἐνανθρώπησή Του ὁ Θεός ἔγινε καί ἄνθρωπος. Ἀφοῦ λοιπόν ὁ Θεός ἔγινε καί ἄνθρωπος, ἄρα ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά ἔχει κοινωνία μέ τόν Θεό. Διότι δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι δέν ταιριάζει ὁ ἄκτιστος Θεός μέ τόν κτιστο ἄνθρωπο, ἀφοῦ τώρα ὁ Θεός πῆρε καί τό κτιστό μέρος· ποιό; τήν ἀνθρώπινη φύση. Ὁ Χριστός ἀνέβηκε στόν οὐρανό, ἀνέβασε καί τήν ἀνθρώπινη φύση και τήν ἔβαλε στα δεξιά τοῦ Θεοῦ Πατρός στα δεξιά της Αγίας Τριάδος, ἄν τό θέλετε ἀκριβέστερα. Αυτό σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἀνέβηκε στόν οὐρανό. (Βλ. ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν παραβολὴν περὶ συκῆς, PG 59, 590; «Ἐπὶ τοῦτο τὸ ἱκρίον τοῦ σταυροῦ ἀναβὰς ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, καὶ τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἐκπετάσας, καὶ τὰς ἐν τῷ ἀέρι πετομένας δυνάμεις ἐξελάσας, ἀνεμπόδιστον ἡμῖν τὴν εἰς οὐρανὸν πορείαν ηυτρέπιζε, καὶ κλίμακα μακρὰν ἡμῖν τὴν πίστιν ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανὸν ἀνατείνας...»)
Ποιός ἄνοιξε τον δρόμο λοιπόν; τόν ἄνοιξε ὁ Χριστός. Ἀφοῦ λοιπόν ὁ Χριστός άνοιξε τον δρόμο, με την ἐνανθρώπησή Του, τη σταύρωσή Του, τόν θάνατό Του, τήν ἀνάστασή Του, την ανάληψή Του, τώρα μπορούμε κι ἐμεῖς νά ἀκολουθήσουμε.
Ἔρχεται λοιπόν ὁ Χριστός –τοῦ ὁποίου ὅλα αὐτά τα στοιχεῖα εἶναι κατοχυρωμένα με γεγονότα– καί μᾶς λέει: «ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς, ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα ἔχει ζωὴν αἰώνιον» (Ιωάν. 6, 53). Τώρα λοιπόν προτρεπόμαστε να φᾶμε τη σάρκα Του και να πιούμε το αίμα Του, δηλαδή παρακινούμαστε να φάμε τον καρπόν τῆς ζωῆς.
Γιατί σπεύδουμε να κοινωνήσουμε ἕναν ἄνθρωπο για τελευταία φορά πριν πεθάνει; Γι' αὐτόν τόν λόγο σπεύδουμε γιά νά πάρει τό ἐφόδιο τῆς ζωῆς καί νά ζήσει αἰωνίως. Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός λέει: «καὶ ἐγὼ ἀναστήσω αὐτὸν ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ», διότι πῆρε ἐμένα τήν ζωή. (Ιωάν. 6, 53-54) Διότι ὁ Χριστός εἶναι ἡ πραγματική ζωή· δέν εἶναι μιά ιδέα. (Ἡ ἰδέα ἐδῶ μέ τήν ἔννοια τοῦ εἰδώλου ἑνός πραγματικοῦ ἀντικειμένου που σχηματίζεται στον νοῦ· κάθε ἀφηρημένη ἔννοια). Προσέξτε ἡ ζωή δέν εἶναι μιά ἔννοια· είναι μια πραγματικότητα. Ὅταν ζεῖ ἕνας ἄνθρωπος, λέμε ποτέ ὅτι αὐτός ἔχει τήν ἰδέα τῆς ζωῆς, ἢ ὅτι ἔχει τήν ἴδια τή ζωή; Ὁ Χριστός δέν εἶναι ὁ φορέας μιᾶς ιδέας τῆς ζωῆς· εἶναι ἡ ἴδια ἡ ζωή! Είπε: «ἐγώ εἰμι ἡ ἀνάστασις καὶ ἡ ζωή». (Ἰωάν. 11, 25. Βλ. Ἰωάν. 14, 6; «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή») Ἔτσι, ὅταν ὁ ἄνθρωπος θά φάει τήν σάρκα Του καί θά πιεῖ τό αίμα Του, θά ἔχει τή ζωή. Καί προσθέτει: Ἐγώ αὐτόν, τήν ἐσχάτη ἡμέρα, θά τόν ἀναστήσω. Ποιά εἶναι ἡ ἐσχάτη ἡμέρα; Εἶναι ἡ ἡμέρα πού θά ξανάρθει ὁ Χριστός, είναι ἡ τελευταία ἡμέρα τῆς Ἱστορίας. Οπότε ὁ ἄθρωπος θα πάρει πίσω τό ἀναστημένο του σῶμα. Νικήθηκε ὁ θάνατος.
Τί θά πεῖ θάνατος; χωρισμός ψυχῆς καί σώματος. Ἀλλά ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος θά εἶναι μαζί Του, νικήθηκε καί ἡ ἁμαρτία του. Οἱ ἁμαρτίες του συγχωρέθηκαν. Κι επειδή ὁ Θεός ἔγινε ἄνθρωπος, μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος να κάνει συντροφιά μέ τόν Θεό, νά ἔχει μετοχή μέ Αυτόν. Ἐγώ, ὁ ἄνθρωπος, μέ Αὐτόν, τόν Θεάνθρωπο! Διότι ὁ Θεός δέν εἶναι ὁρατός στούς ἀνθρώπους –δέν εἶναι δυνατόν–, ἀλλά εἶναι ὅμως ὁρατός μέ τήν ἀνθρώπινη φύση Του.
Νά, λοιπόν, πού ἀνοίχτηκε ὁ δρόμος, καί νά ποιό εἶναι τό δένδρο τῆς ζωῆς, καί νά ποιός εἶναι ὁ καρπός τοῦ δένδρου τῆς ζωῆς. Πράγματι εἶναι καταπληκτικό!
Γι' αυτό στη θεία Λειτουργία, στη μεγάλη ἐκείνη εὐχή τῆς ἁγίας Ἀναφορᾶς, λέμε μία μικρή εὐχούλα· ένα κομμάτι της είναι: «Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ἐντολῆς...», ἐνθυμούμενοι λοιπόν τήν σωτήριο αὐτή ἐντολή... Τί εἶναι ἡ σωτήριος ἐντολή; Εἶναι ἡ ἐντολή τοῦ Σωτῆρος. Λέμε σωτήριον ἔτος· εἶναι τό ἔτος ἀπό γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος. Ἔτσι κι ἐδῶ· ἐνθυμούμενοι λοιπόν τήν ἐντολὴ τοῦ Σωτῆρος... Ποιά έντολή; Αὐτή πού εἶπε λίγο πιο πάνω: «Λάβετε, φάγετε...»! Ακούστε: αὐτό τό «Λάβετε, φάγετε...» εἶναι ἐντολή!...
Ἄν σᾶς ρωτοῦσα ποιές εἶναι οἱ ἐντολές πού μποροῦμε νά βροῦμε μέσα στην Καινή Διαθήκη, θά μοῦ λέγατε ὅτι βρίσκουμε, ὑπό τήν μορφή βέβαια διαφόρων πτυχῶν, τίς δέκα ἐντολές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Εἶναι ἀλήθεια. Οἱ δέκα ἐντολές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δέν καταργήθηκαν. Εἶναι ἀλήθεια. Αλλά ποιά εἶναι ἡ ἐντολή τῶν ἐντολῶν; Διαβάστε την θεία Λειτουργία, παρακαλῶ, ἤ ἀκοῦστε την προσεκτικά βρήκατε πουθενά νά λέει νά μή κλέψουμε, να μή ποῦμε ψέματα, να μή μοιχεύσουμε, νά μή πορνεύσουμε, νά μήν ἐπιθυμήσουμε ό,τι υπάρχει στον πλησίον; Τίποτα, τίποτα· δέν ὑπάρχει τίποτα ἀπ' αὐτά. Βρήκατε τίποτα ἐσεῖς στή θεία Λειτουργία; Τίποτα. Νά μήν ἐργαζόμαστε τήν ἐβδόμη ἡμέρα, νά τιμοῦμε τοὺς γονεῖς μας... Τίποτα! Τότε, ποιά εἶναι ἡ ἐντολή τῶν ἐντολῶν,
Ἡ ἐντολή είναι να κοινωνήσουμε τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ!... Ἡ ἐντολή αὐτή ἀναφέρεται στην πρώτη ἐντολή του δεκαλόγου· «Αγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου» (Λουκά 10, 27. Βλ. Δευτ. 6, 5. 11, 1. Ματθ. 22, 37. Μάρκ. 12, 30). Ναί, διότι, ἀφοῦ ὁ Θεός ἀπό ἀγάπη ἔγινε ἄνθρωπος καί σοῦ προσφέρει τόν καρπό τῆς ζωῆς, τόν ἑαυτό του, ἐάν ἐσύ ἀπλώσεις τό χέρι σου καί τόν πάρεις τόν καρπό αὐτόν καί τόν φᾶς, σημαίνει ότι Τόν ἀγαπᾶς! Εάν όμως γυρίσεις τήν πλάτη σου καί πεῖς δέν θέλω τόν καρπό αὐτόν τῆς ζωῆς γιατί δέν τόν παραδέχομαι, σημαίνει ὅτι Τόν ἀρνεῖσαι. Ἄρα, παραβαίνεις τήν ἐντολή αυτή.
Αλλά, ὅπως θά ξέρετε, ὅταν παραβούμε την πρώτη εντολή, τότε στην πραγματικότητα παραβαίνουμε καί ὅλες τίς ἄλλες ἐντολές. Δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἀγαποῦμε τοὺς γονεῖς μας, τιμοῦμε τόν πατέρα μας και τή μητέρα μας· εἶναι ἄχρηστο. Ἀκοῦστε: ἄχρηστο, ἄν δέν ἀγαποῦμε πρῶτα τόν Θεό! Γιατί; Πρῶτα εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεό, καί μετά εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τούς γονεῖς. Τό ἕνα εἶναι ἡ πρώτη εντολή, τό ἄλλο εἶναι ἡπέμπτη ἐντολή. Εἶναι δυνατόν ἡ ἱεραρχία τῶν ἐντολῶν νά εἶναι τυχαία; Δέν εἶναι.
Ὥστε λοιπόν, ὅταν λέει «Λάβετε, φάγετε... Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες...», σημαίνει ὅτι ἔχουμε τήν ἐντολή να γίνουμε κοινωνοί τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ· φυσικά, ἄν ἀγαπᾶμε τόν Χριστό καί ἄν ἔχουμε πιστέψει σ' Εκεῖνον.
Πάνω στο σημεῖο αὐτό πρέπει νά σᾶς πῶ ὅτι ὅταν πρόκειται να κοινωνήσουμε, ἐξομολογούμαστε, ἀλλά καί διαβάζουμε τήν ἀκολουθία τῆς θείας Μεταλήψεως. Πιστεύω νά τό ξέρετε, ὅτι προκειμένου να κοινωνήσουμε, λέμε στη βραδυνή προσευχή μας τήν ἀκολουθία τῆς θείας Μεταλήψεως (είναι στη Σύνοψη ή στον Συνέκδημο ή στο Μέγα Ωρολόγιο). Σας το λέω νά τό ξέρετε αὐτό. Ἀποτελεῖ μιά προετοιμασία γιά τή θεία Κοινωνία, μαζί μέ τήν ἐξομολόγηση καί τή νηστεία. Πιστεύω, ἀντιλαμβάνεσθε ὅτι ὅλα αὐτά εἶναι μία προετοιμασία.
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει κάπου ὅτι ἐκεῖνος πού δέν διακρίνει τό Σῶμα καί τό Αίμα τοῦ Κυρίου, καί κοινωνεῖ ἔτσι, ἀπροετοίμαστος, κινδυνεύει νά ἀρρωστήσει δηλαδή νά ἀδιαθετήσει, να αρρωστήσει καί νά πεθάνει! «Διὰ τοῦτο ἐν ὑμῖν πολλοὶ ἀσθενεῖς καὶ ἄρρωστοι καὶ κοιμώνται ἱκανοί» · γι᾿ αὐτό καί πεθαίνουν ἀρκετοί από σᾶς, λέει, ἐπειδή ἀκριβῶς δέν προσέρχεσθε ἐπαξίως στο μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. (Α΄ Κορ. 11, 30)
Θὰ μοῦ πεῖτε: ὅλη αὐτή ἡ προετοιμασία είναι για νὰ κοινωνήσουμε, ὅσο τοῦτο εἶναι δυνατόν στόν ἄνθρωπο, ἐπαξίως;
Ναί. Ξέρετε ὅμως τί ἀποτελεῖ τήν κορωνίδα; Ὄχι ἄν εἶπα ψέματα ἢ δέν εἶπα ψέματα, ὄχι ἄν νήστεψα ἤ δέν νήστεψα, ὄχι ἄν διάβασα τήν ἀκολουθία ἤ ὄχι. Βέβαια, ὅλα αὐτά εἶναι προετοιμασία. Προσέξτε το· όλα ἀποτελοῦν προετοιμασία. Μ' αὐτό πού λέω δέν θέλω νὰ πῶ ὅτι καταργοῦμε αὐτά τά πράγματα –να φυλάξει ὁ Θεός!– αλλά θέλω νά σᾶς τονίσω ποιό εἶναι τό κορυφαῖο. Ποιό εἶναι, λέτε; Εἶναι ἐκεῖνο πού τήν τελευταία στιγμή θά μᾶς ὑπενθυμίσει μία ευχή τῆς θείας Μεταλήψεως.
Ὅταν πηγαίνουμε να κοινωνήσουμε, ἔχουμε ἐκεῖ να διαβάσουμε ἕξι, ἑπτά, δέκα εὐχές καί τροπαριάκια. Ἡ πρώτη εὐχή, πού ὁ κάθε πιστός διαβάζει –καί οἱ ἱερεῖς τή διαβάζουν αὐτή, λέει: «Ἔτι πιστεύω ὅτι τοῦτο αὐτό ἐστι τὸ ἄχραντον σῶμά σου καὶ τοῦτο αὐτό ἐστι τὸ τίμιον αἷμά σου». Δηλαδή, πιστεύω ὅτι αὐτό πού τώρα θα πάρω εἶναι τό Σῶμα Σου καί τό Αἷμα Σου. Αλλά καί ὅταν βγαίνει ὁ ἱερέας, ἢ ὁ διάκονος, λέει: «Μετὰ φόβου Θεοῦ, πίστεως καὶ ἀγάπης προσέλθετε». Αὐτό εἶναι ἡ τελευταία ὑπόμνηση.
Τί, δηλαδή; Να προσέλθετε με φόβο Θεού. Να προσέλθετε καί μέ πίστη. Τί θά πεῖ «μετὰ πίστεως»; ὅτι αὐτό πού θα πάρετε δέν εἶναι κρασί καί ψωμί, όπως θὰ σᾶς πληροφορήσουν οἱ αἰσθήσεις σας, ἀλλά εἶναι τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ! Διότι καί οἱ πρωτόπλαστοι θά μποροῦσαν νά ποῦν: Πῶς γίνεται αὐτό, νά φᾶμε αὐτήν τήν τροφή, καί νά γίνουμε ἀθάνατοι;...
Σ' αὐτούς ἦταν δυσκολότερο να το πιστέψουν, για τί ἀκόμα δέν εἶχαν δεῖ τόν θάνατο. Γιά μᾶς ὅμως εἶναι εὐκολότερο νά τό πιστέψουμε αυτό, διότι ὁ Χριστός, όπως καί τά γεγονότα τῆς ζωῆς Του, κατοχυρώνουν τήν ἀλήθεια. Ἀφοῦ ἀναστήθηκε καί ἀναλήφθηκε στον οὐρανό, εἶναι ὁ ἀληθινός Θεός. Ὁ ἴδιος εἶπε αὐτό εἶναι τό σῶμα μου, ἐκεῖνο εἶναι τὸ αἷμα μου.
Μήν πεῖ κάποιος ὅτι αὐτά τά εἶπε ὁ Χριστός μόνο τότε, τήν Μεγάλη Πέμπτη, στούς μαθητές Του. Μήν τό πεῖ κανείς αὐτό· γιατί, απλούστατα, λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος ὅτι κάθε ἁγία Τράπεζα, οπουδήποτε, εἶναι ἡ ἴδια μέ τό τραπέζι ἐκεῖνο, τήν τράπεζα ἐκείνη τοῦ ὑπερώου ἐκείνου τοῦ σπιτιοῦ, πού ὁ Κύριος κάθησε μέ τούς μαθητές Του στον μυστικό Δείπνο. Εἶναι τό ἴδιο ὑπερῶο! Γιατί ὁ ἴδιος ἔδωσε τήν ἐντολή, καί τό κύρος τῆς ἐντολῆς μεταβιβάζεται διά τῆς ἱεροσύνης. Ἔχουμε λοιπόν παντοῦ τό ἴδιο Μυστήριο. Ἔτσι, πιστεύω ὅτι αὐτό πού μεταλαμβάνω εἶναι τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ. (Βλ. ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν ἐπιστολὴν Πρὸς Ἐφεσίους, PG 62, 28.25-30.33. Πρβλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία, Το Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2016)
Καί μετά λέει ὁ ἱερέας: «Μετά φόβου Θεοῦ, πίστεως καὶ ἀγάπης, προσέλθετε». Αγάπη σε ποιόν; Αγάπη στόν Θεό. Τό ἀκούσατε; ἀγάπη στον Θεό! Μετά εἶναι ἡ ἀγάπη στον πλησίον.
Βέβαια, ὁ Κύριος μᾶς εἶπε ὅτι ὅταν προσέρχεσα ινα προσφέρεις τό δώρο σου στον ναό καί θυμηθεῖς ὅτι ἔχεις κάτι ἐναντίον τοῦ ἀδελφοῦ σου, πήγαινε πρῶτα νά ἔχεις μία καταλλαγή μαζί του, δηλαδή να συμφιλιωθεῖς, καί μετά γυρίζεις και προσφέρεις τό δώρο σου. (Βλ. Ματθ. 5, 23-24) Εἶναι σημαντικά ὅλα αὐτά· ἀλλά τό πρῶτο, τό κορυφαῖο, εἶναι ἡ πίστη καί ἡ ἀγάπη στο πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἄν πάω να κοινωνήσω, καί δέν διακρίνω –αὐτή εἶναι τώρα ἡ ἔννοια του ρήματος διακρίνω, πού λέει ὁ ἀπόστολος Παύλος– δεν διακρίνω, δέν ξεχωρίζω ὅτι εἶναι τὸ Σῶμα καί το Αίμα του Χριστού, αλλά θεωρῶ, ὅπως λέει στην Προς Εβραίους, ὅτι εἶναι κάτι κοινό, τιποτένιο, κάτι πού δέν ἔχει καμμία αξία, τότε ἔχω κάνει μέγιστη ἁμαρτία. Αὐτή εἶναι ἡ μεγάλη ἁμαρτία, ἡ φοβερή ἁμαρτία! (Βλ. Εβρ. 10, 29)
Βλέπετε λοιπόν, παιδιά, ὅτι ἔχουμε τον καρπό της ζωῆς, τὸ Σῶμα καί τό Αίμα τοῦ Χριστοῦ. Καί ἔχουμε τήν ἐντολή να γευθούμε αυτόν τον καρπό· και πρέπει νά τόν γευόμαστε.
Αλήθεια, πρέπει;... Ναί. Πῶς ὅμως; Πότε;
Την υλική τροφή τήν τρώμε τρεις φορές τήν ἡμέρα το λιγότερο. Και τώρα μάλιστα πού ἔχουμε ἀφθονία ύλικῶν ἀγαθῶν, ὅλο τρώμε, ὅλο μασουλάμε, ὅλο μασάμε καί μασάμε!... Τέλος πάντων, τα κανονικά γεύματα ἑνός ἀνθρώπου είναι τρία τήν ἡμέρα. Εάν λοιπόν γιά να συντηρηθεῖ αὐτή ἡ ουσία μας θέλουμε φαγητό τρεῖς φορές τήν ἡμέρα, τότε, πέστε μου, γιά νά συντηρηθεῖ πάλι ἡ ἴδια ουσία, πόσο συχνά πρέπει να κοινωνοῦμε; («Τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον», δύναται καὶ πνευματικῶς καὶ ἁπλῶς νὰ νοηθῇ, ἐπειδὴ καὶ ἑκατέρα ἡ ἐρμηνεία θεία εὐδοκία λυσιτελεῖ εἰς σωτηρίαν... Καὶ διὰ τοῦτο «τὸν ἄρτον ἡμῶν», τουτέστι τὸν Χριστόν, καθ᾿ ἑκάστην νὰ δίδωται ἡμῖν αἰτούμεθα, ἵνα πάντοτε οἱ ἐν Χριστῷ μένοντες καὶ ζῶντες ἀπό τῆς ἁγιωσύνης αὐτοῦ καὶ τοῦ σώματος μὴ ἀπομακρυνώμεθα. (Αγίου Νεκταρίου, Μελέται περὶ τῶν Θείων Μυστηρίων, Περὶ Κυριακῆς προσευχῆς, ἐκδοθέν τό πρῶτον κατά το 1915.)
Διότι μήν ξεχνᾶτε ὅτι τό Σῶμα καί τό Αίμα τοῦ Χριστοῦ εἶναι αἰσθητά· δέν εἶναι νοητά. Δέν κοινωνοῦμε μέ τή φαντασία μας, δέν κοινωνοῦμε μέ τή νόησή μας, ἀλλά ἀνοίγουμε το στόμα μας, μέ τά τριάντα δύο μας δόντια –ἄν τά ἔχουμε ὅλα φυσικά– καί μέ τή γλώσσα μας, δηλαδή παίρνουμε κατά αισθητό τρόπο τόν Χριστό. (Βλ. «ή σάρξ μου ἀληθῶς ἐστι βρῶσις, καὶ τὸ αἷμά μου ἀληθῶς ἐστι πόσις» (Ιωάν. 6, 55)
Εἶναι τροφή λοιπόν τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ· εἶναι ἡ πηγή τῆς ζωῆς· εἶναι τροφή ὄχι μόνο τῆς ψυχῆς μου, ἀλλά καί τοῦ σώματός μου. Διότι ὁ Χριστός εἶπε ὅτι θά μέ ἀναστήσει τήν ἐσχάτη ἡμέρα. Τί θά ἀναστήσει; Τό σῶμα μου θά ἀναστήσει.
Γι' αὐτό, παιδιά, ἐπειδή οἱ Ἅγιοι πῆραν το Σώμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, τα λείψανά τους εἶναι θαυματουργά· εἶναι κι αὐτός ὁ λόγος. Γιατί ἄγγελοι συνοδεύουν τήν ψυχή κάποιου πού ἔφυγε ἀπό τόν κόσμο αὐτόν; Τόν συνοδεύουν προς τιμήν τοῦ Χριστοῦ, τόν Ὁποῖο πῆρε ἐκεῖνος πού ἔφυγε ἀπό τόν κόσμο αυτό. Πρός τιμήν τοῦ Χριστοῦ!
Βλέπετε λοιπόν ὅτι οἱ ἄγγελοι τιμοῦν τόν Χριστό, καί τιμᾶται ὁ ἄνθρωπος που φέρει τον Χριστό. Θα πρέπει λοιπόν να κοινωνούμε πολύ συχνά.
Κάθε πότε; Κάθε Πάσχα;
Βλέπετε πῶς οἱ ἄνθρωποι τρέχουν –στενοχωρούνται μάλιστα ἄν δέν πρόλαβαν νά ἐξομολογηθοῦν– νά πᾶνε να κοινωνήσουν τις μέρες του Πάσχα; Μαλώνουν μέσα στήν ἐκκλησία... σπρώχνονται να πετύχουν αὐτό, καί μάλιστα και γρήγορα, γιατί θέλουν νά πᾶνε καί στη δουλειά τους μετά! (Βλ. ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν ἐπιστολὴν Πρὸς Ἐφεσίους, Ομιλία Γ΄, PG 62, 27 κ.ε.) Ὁ ἱερός Χρυσόστομος λέει: Ὅποτε κοινωνεῖς, Πάσχα ἐπιτελεῖς. («Ὥστε ὁσάκις ἂν προσίῃς μετὰ καθαροῦ συνειδότος, πάσχα ἐπιτελεῖς, οὐχ ὅταν νηστεύῃς, ἀλλ᾽ ὅταν τῆς θυσίας ἐκείνης μετέχης.» (Κατὰ Ἰουδαίων, PG 48, 867) Κάθε φορά που κοινωνεῖς κάνεις Πάσχα! Καί ἔχεις Πάσχα!
Δέν θέλω νά πῶ νά μή κοινωνούμε το Πάσχα ἀλλά δέν μποροῦμε νά λέμε ὅτι θά κοινωνήσουμε μόνο το Πάσχα.
Λοιπόν, παιδιά, συχνά να κοινωνούμε, για να παίρνουμε τον καρπόν τῆς ζωῆς, να παίρνουμε το φάρμακον τῆς ἀθανασίας, ὅπως λέει ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος, («Οἱ κατ᾿ ἄνδρα κοινῇ πάντες ἐν χάριτι ἐξ ὀνόματος συνέρχεσθε ἐν μιᾷ πίστει καὶ ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ ... ἕνα ἄρτον κλῶντες, ὃς ἐστιν φάρμακον ἀθανασίας, ἀντίδοτον τοῦ μὴ ἀποθανεῖν, ἀλλὰ ζῆν ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ διὰ παντός.» (ΕΠΕ 119, 4, 90) αὐτό πού θά μᾶς κάνει ἀθάνατους, γιατί ὁ Χριστός θά μᾶς ἀναστήσει τήν ἐσχάτη ἡμέρα.
Αλλά πως πρέπει να κοινωνούμε;
Θα πρέπει να προσέχουμε τίς ἁμαρτίες. Δεν πρέπει νά κάνουμε ἁμαρτίες. Ἕνας πού ἀγαπάει τόν Χριστό, δέν ἁμαρτάνει. Ἀκοῦστε αὐτό πού σᾶς εἶπα: ἕνας πού ἀγαπάει τόν Χριστό, δέν ἁμαρτάνει! Το σκεφθήκατε ποτέ ἔτσι; Γιατί να αισθανόμαστε ἀπό πάνω τόν φόβο τοῦ Θεοῦ μόνο, καί ὄχι καί τήν προσβολή τῆς ἀγάπης Του;
Πάρτε δυό ἀνθρώπους πού ἔχουν ἀγάπη ἀνάμεσά τους. Τί εἶναι ἐκεῖνο πού θά τούς ἐμπόδιζε νά προσβάλλουν ὁ ἕνας τόν ἄλλον; Μήπως ο φόβος τοῦ ἑνός γιά τόν ἄλλον; Ὄχι. Αλλά τί; Ἡ ἀγάπη ἐμποδίζει. Αν ἀγαπᾶμε τόν Θεό, δέν θά κάνουμε ἁμαρτίες.
Εἶναι μιά καινούργια διάσταση αὐτή πού σᾶς λέω τώρα· ἄν τή σκεφθεῖτε μπορεῖ νά ἐκπλαγεῖτε. Ἐγώ, ἄν τήν ἄκουγα στη θέση πού κάθεστε, θά τήν θεωροῦσα ἀποκάλυψη! Γιατί τί εἶναι ἡ ἀποκάλυψη; Κάθε καινούργιο πράγμα πού δέν τό εἴχαμε σκεφθεῖ, εἶναι μιά ἀποκάλυψη.
Ἔτσι, ὅταν σκεφθῶ ὅτι δέν πρέπει να παύσω να ἀγαπῶ τόν Χριστό, ἡ ἀγάπη μου θά μ' ἐμποδίσει να κάνω κάποια ἁμαρτία. Ὅταν ἔχω αὐτή τήν ἀγάπη καί δέν ἁμαρτάνω, ὅταν ἔχω καί τήν πίστη ὅτι ὁ Χριστός εἶναι Θεάνθρωπος, καί Αὐτός εἶναι το κριτήριο κάθε πράξεώς μου, ὅταν ἐκκλησιάζομαι καί προσεύχομαι καί προσέχω, τότε μπορῶ νά κοινωνῶ πολύ συχνά. (Ἐπ' αὐτοῦ λέει ὁ μέγας Βασίλειος: «Καὶ τὸ κοινωνεῖν δὴ καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν καὶ μεταλαμβάνειν τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἱματος τοῦ Χριστοῦ καλὸν καὶ ἐπωφελές, αὐτοῦ σαφῶς λέγοντος· Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα ἔχει ζωὴν αἰώνιον. Τίς γὰρ ἀμφιβάλλει ὅτι τὸ μετέχειν συνεχῶς τῆς ζωῆς οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ ζῆν πολλαχῶς; Ἡμεῖς μέντοιγε τέταρτον καθ' έκάστην ἑβδομάδα κοινωνοῦμεν, ἐν τῇ Κυριακῇ, ἐν τῇ Τετράδι καὶ ἐν τῇ Παρασκευῇ καὶ τῷ Σαββάτῳ, καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις ἡμέραις, ἐὰν ἡ μνήμη Αγίου τινός.» (Επιστολή 93, PG 32, 484BC)
Δέν σᾶς ἀναφέρω βέβαια τεχνικά στοιχεῖα ἐδῶ, γιατί αυτά διαφοροποιούνται στον κάθε ἄνθρωπο, ἀνάλογα μέ τίς διαφορετικές και ποικίλες συνθήκες και περιπτώσεις. Ἕνα μόνο σας ξαναλέω· αὐτό πού λέει ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης: ἐκεῖνος πού ἀγαπάει τόν Χριστό δέν ἀφήνει σαράντα ημέρες να περάσουν χωρίς να κοινωνήσει!
Καί νά φανταστεῖτε ὅτι ἔζησε σέ μιά ἐποχή πολύ δύσκολη. Δέν θέλω νά ἀναφερθῶ στά διακόσια τόσα χρόνια πίσω, αλλά σᾶς λέω μόνο τοῦτο· ὅτι ἂν πᾶμε στὴν ἐποχή ἐκείνη, τότε θα δικαιολογούσαμε το πόσο ἀραιά κοινωνοῦσαν οἱ ἄνθρωποι καί γιατί καί τό πῶς. Ἔτσι, ὁ συγγραφέας του βιβλίου Περί συνεχούς θείας Μεταλήψεως αναγκάζεται νά πεῖ ὅτι ἐκεῖνος πού ἀγαπάει τόν Ἰησοῦ Χριστό, δέν ἀφήνει σαράντα ημέρες να περάσουν χωρίς να κοινωνήσει!... Αν ζούσε σε μιά ἄλλη ἐποχή, θα μποροῦσε νά πεῖ ὅτι ἐκεῖνος πού ἀγαπάει τόν Ἰησοῦ Χριστό, δέν ἀφήνει μία ἑβδομάδα να περάσει χωρίς να κοινωνήσει!... Αλλά θα πρέπει ὅμως νά ἔχει ἀνά πάσα στιγμή τις προϋποθέσεις· καί τότε βεβαίως μπορεῖ νά κοινωνεῖ. (Το περί συνεχούς θείας Μεταλήψεως θέμα ἦταν ἀπό τά πιό ζωτικά του κινήματος τῶν Κολλυβάδων Πατέρων (Νεόφυτος ὁ Καυσοκαλυβίτης, Μακάριος Νοταράς, Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καί Ἀθανάσιος ὁ Πάριος). Κατά τον 18ο αιώνα οι περισσότεροι πιστοί κοινωνοῦσαν μόνο μία φορά τον χρόνο, ἐνῶ οἱ μοναχοί τοῦ Ἁγίου Ὄρους μία φορά στις 40 ημέρες. Οἱ Κολλυβάδες ἐπεσήμαναν ὅτι αὐτή ἡ πρακτική απομάκρυνε τήν Ἐκκλησία ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ετσι, ἦταν προετοιμασμένοι ἀκόμη καί για συγκρούσεις μέ τήν ἐκκλησιαστική ἱεραρχία, για να συμβάλουν στήν ἐπιστροφή της πατερικῆς καί ἀρχαίας πρακτικῆς τῆς συνεχούς Μεταλήψεως.)
Τό σπουδαῖο ὅμως εἶναι ὅτι τό δένδρο τῆς ζωῆς τό ξαναβρίσκουμε πάλι στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ! Μά ή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Ἐδῶ στή γῆ εἶναι ἡ στρατευομένη Εκκλησία, καί τό δένδρο τῆς ζωῆς εἶναι τό Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. Ἀλλά καί ἐκεῖ; Ναί, ὑπάρχει καί ἐκεῖ!
Ἀκοῦστε τί λέει το βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως. «Εν μέσῳ τῆς πλατείας αὐτῆς –πού εἶναι ἡ πόλη ή καινούργια, ἡ νέα Ἱερουσαλήμ, ή θριαμβεύουσα Ἐκκλησία– καὶ τοῦ ποταμοῦ ἐντεῦθεν καὶ ἐκεῖθεν ξύλον ζωῆς», δένδρο ζωῆς, «ποιοῦν καρποὺς δώδεκα, κατὰ μῆνα έκαστον ἀποδιδοῦν τὸν καρπὸν αὐτοῦ» (Αποκ. 22, 2.).
Καί ποιό εἶναι αὐτό τό δένδρο τῆς ζωῆς;
Οἱ ἑρμηνευτές λένε: ὁ Ἰησοῦς Χριστός! («Ξύλον ζωῆς τροπικῶς ὀνομασμένους, κατὰ μετοχὴν καὶ μίμησιν τοῦ τῆς ζωῆς ξύλου Χριστοῦ» (Ανδρέας Καισαρείας, PG 106, 411BC), «Ξύλον ζωῆς ὁ Κύριος κατὰ τὸ γεγραμμένον τῷ παροιμιαστῇ περὶ τῆς σοφίας· ξύλον φησὶ ζωῆς ἐστι πᾶσι τοῖς ἀντεχομένοις αὐτῆς. Χριστὸν δὲ Θεοῦ δύναμιν καὶ Θεοῦ σοφίαν ὁ σοφὸς ἡμῖν παρέδωκε Παῦλος» (Οἰκουμένιος, H.C. Hoskier, 248). Ἐκεῖ θά εἶναι ἡ αἰώνια θεωρία τοῦ προσώπου Του! Θα βλέπουν τό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐκεῖνοι πού Τόν δοκίμαζαν στο Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας καί Τόν ἔτρωγαν καί Τόν ἔπιναν ἐδῶ στήν παροῦσα ζωή.
Ἐκεῖ θά βλέπουν διαρκῶς τό ἔνδοξο πρόσωπό Του στο διηνεκές, σέ μιά αἰώνια θεωρία! (Βλ. Αποκ. 22, 4-5.)
Ὁ καθένας καί ἡ καθεμιά πού νιώθει ἔτσι τά πράγματα, ἀρχίζει να συγκλονίζεται καί νά λέει: τό δένδρο τῆς ζωῆς λοιπόν εἶναι προσιτό πιά· δέν ἔχω παρά ν' ἀρχίσω νά τό δοκιμάζω!
Κυριακή, 5 Φεβρουαρίου 1984
41η ομιλία στην κατηγορία « Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/palaia-diauhkh/xristianikh-kosmologia-anurvpologia
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40pgmRsIiRCioth8a5E4bM7r
Απομαγνητοφώνηση :
Ιερά μονή Κομνηνείου.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://drive.google.com/file/d/1PKTpnYb1nptUbWKH5jo6DJwk7IVel9BA/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20~%20%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️ https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου. https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
