†.Καἱ ἐπέβαλεν ὁ Θεὸς ἔκστασιν ἐπὶ τὸν Ἀδάμ, καὶ ὕπνωσε. καὶ ἔλαβε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ καὶ ἀνεπλήρωσε σάρκα ἀντ᾽ αὐτῆς, καὶ ᾠκοδόμησεν ὁ Θεὸς τὴν πλευράν, ἣν ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ Ἀδάμ, εἰς γυναῖκα καὶ ἤγαγεν αὐτὴν πρὸς τὸν Ἀδάμ.» (Γέν. 2, 21-22)
Παρατηροῦμε, παιδιά, ὅτι ἀφοῦ ὁ Ἀδάμ συνειδητοποίησε τήν μοναδικότητά του μέσα στόν Παράδεισο, ὅτι ἀνάμεσα στά ζῶα πού τοῦ ἔφερε ὁ Θεός γιά νά τά ὀνοματίσει δέν ὑπῆρχε κάποιο πού νά τοῦ μοιάζει, τότε γεννήθηκε σ' αυτόν τό αἴσθημα τῆς μοναξιᾶς, ἀλλά καί ἡ ἀνάγκη καί ἡ ἐπιθυμία μιᾶς κοινωνίας. Μέ ποιόν θά ἔκανε συντροφιά; Ἦταν τελείως μόνος του.
Ἔρχεται λοιπόν τώρα κατά τρόπο ψυχολογημένο ὁ Θεός νά δώσει στον Αδάμ ὅ,τι αἰσθανόταν πώς τοῦ ἔλειπε, δηλαδή μία συντροφιά. Καί ἐν προκειμένῳ, ἡ συντροφιά πού ὁ Θεός ετοιμάζει γιά τόν Ἀδάμ δέν εἶναι παρά ή δημιουργία τῆς Εὔας.
Βέβαια, ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ ἔπρεπε νά δημιουργήσει τήν Εὔα κατά τρόπο πού νά εἶναι συγγενής μέ τόν Ἀδάμ· δηλαδή ἔπρεπε ἡ γυναίκα να προέλθει από τόν Ἀδάμ, νὰ βγεῖ ἀπό τόν Ἀδάμ. Δέν θά ἦταν δυνατόν ποτέ να δημιουργηθεῖ μία ὕπαρξη πού νά μήν ἔχει συγγένεια μέ τόν Ἀδάμ, ὁ ὁποῖος θά ἤθελε νά ἔχει πλάι του κάποιον πού νά εἶναι ἴδιος μ' αὐτόν. Γι' αυτόν τόν λόγο ὁ Θεός, μέσα στη σοφία Του, δημιουργεῖ τήν Εὔα μέ τόν τρόπο πού μᾶς διηγεῖται ἐδῶ ἡ Ἁγία Γραφή.
Ἄς δοῦμε λοιπόν πῶς ἔγινε.
Λέει το κείμενο πού διαβάσαμε στήν ἀρχή ὅτι «ἐπέβαλεν ὁ Θεὸς ἔκστασιν ἐπὶ τὸν Ἀδάμ, καὶ ὕπνωσε», τοῦ προκάλεσε ἔκσταση, κι ὁ Ἀδάμ κοιμήθηκε βαθειά· «καὶ ἔλαβε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ καὶ ἀνεπλήρωσε σάρκα ἀντ᾽ αὐτῆς», καί πῆρε μία ἀπό τίς πλευρές του, καί τό μέρος ἐκεῖνο τό αναπλήρωσε, τό γέμισε μέ σάρκα «καὶ ᾠκοδόμησεν ὁ Θεὸς τὴν πλευράν, ἣν ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ Ἀδάμ, εἰς γυναῖκα καὶ ἤγαγεν αὐτὴν πρὸς τὸν Αδάμ», καί μετέπλασε ὁ Θεός αὐτήν τήν πλευρά πού πῆρε ἀπό τόν Ἀδάμ σέ γυναίκα καί τήν ὁδήγησε πρός τόν Ἀδάμ.
Θά ἔπρεπε, ὅπως σᾶς εἶπα, ἡ γυναίκα να βγεῖ ἀπό τόν Ἀδάμ, ὅπως μᾶς τό λέει ἐδῶ. Αλλά πῶς θά ἔβγαινε ἀπό τόν Ἀδάμ αὐτό τό καινούργιο δημιούργημα; Δέν θά τοῦ δημιουργοῦσε πόνο; Αναμφισβήτητα, ναί.
Ἐάν λοιπόν ἔβγαινε ἀπό τόν Ἀδάμ ἡ Εὔα προκαλώντας του πόνο, τότε αυτός, ὅταν θά τήν ἔβλεπε, θά μισοῦσε αὐτό τό δημιούργημα ἐξαιτίας του πόνου πού ἔνιωσε. Ἐάν πάλι ὁ Θεός ἔβγαζε τήν Εὔα ἀπό τόν Αδάμ ἀνώδυνα, χωρίς αυτός να πονέσει, χωρίς νά καταλάβει, τότε θά τοῦ δημιουργεῖτο τό αἴσθημα ὅτι ἡ Εὔα δεν προέρχεται ἀπό τόν ἴδιο, ἀλλά ὅτι βγήκε κατά φαντασίαν ἀπ' αὐτόν· δηλαδή ὁ Ἀδάμ δέν θά εἶχε τήν αἴσθηση ὅτι εἶναι ἀπό τόν ἑαυτό του αυτή ή καινούργια ὕπαρξη. Έπρεπε λοιπόν οὔτε τό ἕνα να συμβεῖ οὔτε τό ἄλλο, οὔτε τό ἀνώδυνο οὔτε τό ἐπώδυνο· ἔπρεπε να γίνει κάτι διαφορετικό καί γι' αὐτό ὁ Θεός προκάλεσε στον Αδάμ ἔκσταση. («Ανάγκη δὲ ἦν ἢ ἀνωδύνως ἀφαιρουμένης τῆς πλευρᾶς φαντασίαν αὐτὸν τὸ πρᾶγμα νομίζειν ἢ μετ' ὀδύνης λαμβανομένης ἀπεχθῶς ἔχειν πρὸς τὸ γινόμενον. Διὰ τοῦτο ἔκστασιν αὐτῷ ἐπέβαλε.» (Αδηλος). Βλ. Αρχιμ. Ἰωήλ Γιαννακοπούλου, Ἡ Γένεσις, ἔκδ. Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 53.)·
Τί εἶναι ὅμως αὐτή ἡ ἔκστασις; Εἶναι μία κατάσταση ὕπνου· ἀλλά κατά τήν διάρκεια αὐτοῦ τοῦ ὕπνου ὁ Ἀδάμ φαίνεται ὅτι εἶχε κάποια συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του, ἢ τουλάχιστον συνείδηση του τί γινόταν γύρω του. Κι αυτό εἶναι πάρα πολύ σπουδαῖο, τό ὅτι διατηρούσε μια αυτοσυνειδησία· διότι ὅταν εἶδε τήν Εὔα, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια, εἶπε: αὐτή εἶναι ἀπό τά ὀστᾶ μου καί ἀπό τήν σάρκα μου.
Βεβαίως σᾶς ἔλεγα ὅτι ὁ Ἀδάμ εἶναι προφήτης. (Βλ. Μάθημα 330, σσ. 201-202) Ἐδῶ ὅμως δέν προφητεύει μόνον ἁπλῶς, ἀλλά φαίνεται ὅτι ἔχει καί μία αἴσθηση τῶν ὅσων τοῦ συνέβησαν. Ὁ Ἀδάμ δέν εἶχε τήν ἐμπειρία εκείνη που μποροῦμε νά ἔχουμε σήμερα ἐμεῖς, νά ξέρουμε δηλαδή ὅτι ἕνας ἄνθρωπος κατάγεται από μᾶς.
Ἔχουμε ἕνα μωρό, μια μάνα ἔχει ἕνα μωρό, ἕνα νήπιο, τό γέννησε. Ὅταν μιά μάνα γεννάει ἕνα μωρό, ξέρει από ποῦ καί πῶς ἔρχεται. Τότε ὅμως δέν ὑπῆρχε καμμία ἐμπειρία στα θέματα αὐτά, καμμία γνώση. Ἐξ ἄλλου ἡ δημιουργία τῆς Εὔας δέν ἦταν ὅπως ἀκριβῶς γεννιέται ἕνα παιδί· ἦταν ιδιότυπη δημιουργία.
Ἔτσι λοιπόν δέν μειώνει τήν προφητικότητα τοῦ Ἀδάμ τό γεγονός ὅτι μποροῦσε νά ἔχει μιά κάποια συνείδηση, νά ἔχει μία συναίσθηση γιά τό τί γίνεται γύρω του, δηλαδή ὅτι τελικά αφαιρέθηκε ἕνα μέρος ἀπό τόν ἑαυτό του, ἀπό τήν ὕπαρξή του, γιά νά δημιουργηθεῖ μία καινούργια ὕπαρξη.
Ωστόσο, αὐτό τό εγχείρημα τοῦ Θεοῦ θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ἦταν ἡ πρώτη εγχείριση πού ἔγινε στόν ἄνθρωπο, γιατί ἔγινε ἀκριβῶς μία ἐγχείριση. Λέει τό ἱερό κείμενο: «καὶ ἔλαβε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ καὶ ἀνεπλήρωσε σάρκα ἀντ᾿ αὐτῆς».
Δηλαδή εἶναι ἕνα ἀληθινό θαῦμα ἡ δημιουργία τῆς γυναίκας καί ἕνα μυστήριο ἀνεξήγητο, ἀνερμήνευτο, τό πῶς ἀκριβῶς δημιουργήθηκε ἡ Εὔα ἀπό τόν Αδάμ!
Σημειῶστε ὅτι ὁ Θεός πῆρε ἕνα μέρος ἀπό ἕνα ἀνθρώπινο σῶμα ὅπως κι ἐμεῖς σήμερα θά τό παίρναμε ἐγχειρητικά· ἀλλά πῶς ἀπό αὐτό ἔγινε ἄνθρωπος; Μυστήριο!
Καί τό σημαντικότερο ἀπ' ὅλα εἶναι τό ἑξῆς· ὅτι αὐτό πού πῆρε ὁ Θεός ἀπό τόν Ἀδάμ δέν ἦταν ἁπλῶς μία ὑπόθεση ἑνός τεμαχίου σάρκας, διότι ἡ Εὔα εἶχε καί ψυχή. Ξέρουμε ὅτι ἡ ψυχή εἶναι διάχυτη στό σῶμα. Καί μάλιστα, κατά τόν μέγα Αθανάσιο, δέν περιέχει τό σῶμα τήν ψυχή, ἀλλά ἡ ψυχή περιέχει τό σῶμα. Δηλαδή δέν εἶναι τό σκεῦος τῆς ψυχῆς τό σῶμα, ἀλλά τό σκεῦος τοῦ σώματος εἶναι ἡ ψυχή. Πῶς λοιπόν αὐτό τό μέρος τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος τοῦ Ἀδάμ μποροῦσε νὰ ἔχει ψυχή τέλεια καί πλήρη; (Τό ἴδιο λέει καί ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «ἡ μέντοι ψυχὴ συνέχουσα τὸ σῶμα, ᾧ καὶ ἐκτίσθη, πανταχοῦ τοῦ σώματός ἐστιν, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ, οὐδ᾽ ὡς περιεχομένη, ἀλλ᾽ ὡς συνέχουσα καὶ περιέχουσα καὶ ζωοποιοῦσα τοῦτο, κατ' εἰκόνα καὶ τοῦτ᾽ ἔχουσα Θεοῦ» (Κεφάλαια φυσικά..., Φιλοκαλία, ἐκδ. Αστήρ, 1961, τ. Δ΄, ξα΄, σ. 156), ὅπως καί ὁ ἅγ. Γρηγόριος Νύσσης: «... οὐχὶ μέρει τινὶ τῶν ἐν ἡμῖν ὁ νοῦς (ἡ ψυχή) περιέχεται, ἀλλ᾽ ἐπίσης ἐν πᾶσι καὶ διὰ πάντων ἐστίν· οὔτε ἔξωθεν περιλαμβάνων οὔτ᾽ ἔνδοθεν κρατούμενος, ἀλλὰ κατά τινα τρόπον αμήχανόν τε καὶ ἀκατανόητον ἐγγίζων ὁ νοῦς τῇ φύσει . οὔτε ἐντὸς οὖσα, οὔτε γὰρ ἐγκρατεῖται σώματι τὸ ἀσώματον...» (PG 44, 177BC)
Βέβαια, δέν εἶναι μικρότερο θαῦμα ἡ δημιουργία τοῦ κάθε ἀνθρώπου. Πάρτε, για παράδειγμα, ἕναν ἄνθρωπο σήμερα. Πῶς αὐτός μπορεῖ νά ἔχει αὐτοτέλεια, ἀφοῦ πῆρε σάρκα από τη μάνα του καί τόν πατέρα του; Πῶς μπορεῖ νά ἔχει ψυχή αυτοτελή και πλήρη προσωπικότητα, ἐνῶ ἀπό τούς γονεῖς του δέν ἀφαιρέθηκε τίποτε, καί προπαντός ἀπό τήν ψυχή τους; Εἶναι πραγματικά ένα βαθύ μυστήριο, ἕνα θαῦμα!
Θαῦμα εἶναι, παιδιά, ἡ δημιουργία τοῦ Ἀδάμ ἀπό τό χῶμα. Θαῦμα εἶναι ἡ δημιουργία τῆς Εὔας ἀπό τόν Αδάμ. Θαῦμα εἶναι καί ἡ δημιουργία τοῦ Κάϊν, ὅταν πιά αὐτοί οἱ δύο θά ἀποτελέσουν τη συζυγία γιά νά δημιουργηθεῖ ὁ Κάϊν, τό πρῶτο τους παιδί. Εἶναι θαῦμα. Ἔχουμε τρεῖς ἀνθρώπους, μέ τρεῖς διαφορετικές δημιουργικές πράξεις.
Ἀλλά ἔχουμε καί μία τέταρτη δημιουργική πράξη· εἶναι ἡ γέννηση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Διότι ὁ Ἰησοῦς Χριστός γεννήθηκε ἐκ τῆς παρθένου Μαρίας, καί συνεπῶς δέν μοιάζει ἡ γέννησή Του μέ τίς γεννήσεις τῶν ἄλλων ἀνθρώπων.
Ἐδῶ θά λέγαμε ὅτι ὅπως ἀκριβῶς ὁ Ἀδάμ, μέ τήν ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ, δημιουργήθηκε ἀπό τήν παρθένο γῆ –καί λέγεται παρθένος γιατί δέν εἶχε δώσει ἀκόμη καρπούς– κατά τόν ἴδιο τρόπο ὁ νέος Ἀδάμ, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ἐκεῖνος πού θά διόρθωνε τόν παλαιό Αδάμ στην πτώση του καί θά τοῦ χάριζε πάλι τόν Παράδεισο, γεννιέται ἀπό τήν παρθένο Μαρία. Δηλαδή ἡ γέννηση τοῦ παλαιοῦ Ἀδάμ ἔχει μιά ἀντιστοιχία μέ τή γέννηση τοῦ νέου Αδάμ. (Ἐπ' αὐτοῦ λέει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος Λουγδούνου: «Εἰ τοίνυν ὁ πρῶτος Ἀδὰμ ἔσχε πατέρα ἄνθρωπον, καὶ ἐξ ἀνδρὸς σπέρματος ἐγεννήθη, εἰκὸς ἦν καὶ τὸν δεύτερον Ἀδὰμ λέγειν αὐτοὺς ἐξ Ιωσὴφ γεγεννῆσθαι. Εἰ δὲ ἐκεῖνος ἐκ γῆς ἐλήφθη, πλάστης δὲ αὐτοῦ ὁ Θεός, ἔδει καὶ τὸν ἀνακεφαλαιούμενον εἰς αὐτὸν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ πεπλασμένον ἄνθρωπον τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ τῆς γεννήσεως ἔχειν ὁμοιότητα. Εἰς τί οὖν πάλιν οὐκ ἔλαβε χοῦν ὁ Θεός, ἀλλ᾽ ἐκ Μαρίας ἐνήργησε τὴν πλάσιν γενέσθαι; Ἵνα μὴ ἄλλη πλάσις γένηται μηδὲ ἄλλο τὸ σωζόμενον ᾖ, ἀλλ᾽ αὐτὸς ἐκεῖνος ἀνακεφαλαιωθῇ, τηρουμένης τῆς ὁμοιότητος.» (C.H. III, 21, 9-10).
Συνεπῶς ἔχουμε τέσσερα ἤδη δημιουργίας. Ὅταν ὁ ἄγγελος ἐπισκέφθηκε τή Θεοτόκο, κι ἐκείνη ρώτησε «πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω;», ἐκεῖνος τῆς εἶπε: «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι» (Λουκᾶ 1, 34-35). Δηλαδή θά συλλάβεις καί θά γεννήσεις μέ ἀνθρώπινη φύση τόν Υἱό του Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος προϋπάρχει, εἶναι ὁ προαιώνιος Θεός. Ἀλλά αὐτή τήν ἀνθρώπινη φύση, στην πληρότητά της, καί ὡς σῶμα καί ὡς ψυχή, θά τήν προσλάβει από σένα μέ τήν ἐπισκίαση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μυστήριο!...
Πραγματικά, βαθιά μυστήρια εἶναι ὅλα αὐτά!
Και συνεχίζει καί λέει ἐδῶ, καὶ ᾠκοδόμησεν ο Θεὸς τὴν πλευράν, ἣν ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ Ἀδάμ, εἰς γυναῖκα καὶ ἤγαγεν αὐτὴν πρὸς τὸν Ἀδάμ. (Γέν. 2, 22)
Μᾶς καταπλήσσει ή διαδικασία με την οποία ο Θεός δημιουργεῖ τήν Εὔα. Πρῶτα ὑπνώνει τον Αδάμ. Μετὰ ἀφαιρεῖ μία του πλευρά, καί τό μέρος ἐκεῖνο από τό ὁποῖο πῆρε τήν πλευρά τό ἀναπληρώνει μέ σάρκα. Ἐκείνη τήν πλευρά πού πῆρε ὁ Θεός τήν οίκοδομεῖ, τήν φτιάχνει, τήν ἀναμορφώνει, ώς μιά πρώτη ὕλη δηλαδή, αλλά ὄχι ἀπό τή γῆ. Ὡς πρός τή γῆ ἔμμεσα, ὡς πρός τόν Ἀδάμ ὅμως ἄμεσα. Μέ αὐτήν τήν ὕλη οίκοδομεῖ τήν γυναίκα.
Αὐτή ἡ διαδικασία μᾶς ἐκπλήσσει, πραγματικά, καί θά εἶχε πολλά νά μᾶς πεῖ, μά πάρα πολλά.
Ωστόσο, ἂς δοῦμε τί σημαίνει αὐτή ἡ πράξη πού ἔκανε ὁ Θεός, πού πῆρε ἕνα μέρος ἀπό τόν Ἀδάμ για να δημιουργήσει τήν Εὔα.
Πρῶτα-πρῶτα, αυτό φανερώνει τόν στενό σύνδεσμο πού θά ἔχουν αὐτοί οἱ δυό ἄνθρωποι, ὁ ἄνδρας καί ἡ γυναίκα, ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα.
Πόσο στενός μπορεῖ νά εἶναι αὐτός ὁ σύνδεσμος;
Τόσο, ὥστε νά θεωροῦνται καί νά εἶναι ὁμοούσιοι, δηλαδή νά εἶναι μία ἡ οὐσία τους.
Ἐδῶ εἶναι τό καταπληκτικό· τό γιατί ὁ Θεός δημιουργεῖ μέ αὐτό τόν τρόπο τήν Εὔα, καί δέν τήν ἔκανε ὅπως ἔκανε τόν Ἀδάμ νά πάρει πάλι χῶμα ἀπό τή γῆ δηλαδή, να φυσήσει καί νά τῆς δώσει πνοή ζωῆς. Ὄχι· τό ἔκανε αυτό γιά νά εἶναι ὁμοούσιοι ὁ ἄνδρας μέ τή γυναίκα.
Θά μοῦ πεῖτε: Δέν θά ἦσαν ὁμοούσιοι μέσω τῶν στοιχείων τῆς φύσεως τῆς γῆς, τῶν στοιχείων πού ἀποτελεῖται ἡ ὕπαρξή μας;
Ναί, ἀλλά ἀπό τά στοιχεῖα αυτά ἔκανε καί τά ζῶα ὁ Θεός. Καί ἄν ἔπαιρνε ἀπό τή φύση, δέν θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι εἶναι ἄμεσα ὁμοούσιος ἡ γυναίκα μέ τόν ἄνδρα. Ἐνῶ τώρα, παίρνοντας ἀπό τήν ἴδια τή ζῶσα ὕλη τοῦ ἄνδρα, ἀπό τή ζῶσα ὕπαρξή του, καθιστα τή γυναίκα ὁμοούσιο μέ τόν ἄνδρα.
Τί θά πεῖ ὁμοούσιος;
Ἐδῶ ἀμέσως βλέπουμε μιά εἰκόνα· τήν εἰκόνα τοῦ ὁμοουσίου τοῦ Θεοῦ.
Ὅπως ξέρετε, τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι ὅτι τά τρία πρόσωπα ἔχουν μία οὐσία.
Καί ἐδῶ ἡ γυναίκα μέ τόν Ἀδάμ ἀποτελοῦν μία οὐσία. Λίγο αργότερα θά κάνουν τόν Κάιν, καί θά πεῖ ὁ Ἀδάμ ὅτι ὁ Κάιν εἶναι κατά τήν ἰδέα του, δηλαδή ὅ,τι εἶναι ἐκεῖνος εἶναι καί ὁ Κάιν. (Γέν. 5, 3) Ἡ Εὔα θά πεῖ: «ἐκτησάμην ἄνθρωπον διὰ τοῦ Θεοῦ» (Γέν. 4, 1), ἀπέκτησα ἄνθρωπο μέ τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ. Ὁ Κάιν, τό πρῶτο παιδί, πού θά γεννηθεῖ ἀργότερα μέ τόν τρίτο δημιουργικό τρόπο, θά εἶναι ὁμοούσιος καί μέ τόν πατέρα του καί μέ τή μητέρα του.
Ἐδῶ λοιπόν ἔχουμε τήν εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος. Εἰκόνα. Δηλαδή ἔχουμε μία ουσία, τρία πρόσωπα. Βεβαίως οἱ ἄνθρωποι θά γίνονταν πολλοί· ἀλλά δέν ἔχει σημασία αυτό σημασία έχει τοῦτο, ὅτι ἔχουμε τό πολυπρόσωπον καί τό ὁμοούσιον. Καί στήν Ἁγία Τράδα ἔχουμε τό πολυπρόσωπον, δηλαδή τα τρία πρόσωπα, καί τό ὁμοούσιον, τή μία ουσία.
Ἂν μπορούσαμε να συνειδητοποιήσουμε τί θά πεῖ ὅτι ἐγώ εἶμαι ὁμοούσιος, ἐγώ πού σᾶς μιλάω αὐτήν τή στιγμή, ὅτι εἶμαι ὁμοούσιος μ' ἐσᾶς καί μέ ὅλο τό ἀνθρώπινο γένος, μέ ὅσους ὑπῆρξαν πάνω στή γῆ, ὅσους ὑπάρχουν καί ὅσους θά ὑπάρξουν, αὐτό θά ἔπρεπε νά μᾶς γεμίσει μέ ἕναν ἐνθουσιασμό, από μία σκέψη βαθειά, θά ἔπρεπε ἀκόμη νά μᾶς κάνει νά ἀλλάξουμε και στάση απέναντι στούς ἀνθρώπους.
Θά σᾶς πῶ ἕνα παράδειγμα καθαρά τῆς ἐμπειρίας μου παράδειγμα. Βέβαια, τό ἔχω πει πολλές φορές· ἀλλά ἐπειδή μέ ἔχει ἐντυπωσιάσει, θά σᾶς τό πῶ κι ἐσᾶς· ἴσως νά σᾶς τό ἔχω πεῖ καί παλαιότερα. Ὅπως ξέρετε, σήμερα βλέπουμε τόν ἄλλον ἄνθρωπο σάν νά εἶναι ξένος. Δηλαδή σάν νά μήν εἶναι δικός μας ἄνθρωπος· νά εἶναι ἄλλος ἄνθρωπος, δέν ξέρουμε, δέν μᾶς ἐνδιαφέρει. Τοῦ κλείνουμε τήν πόρτα, δέν τοῦ μιλᾶμε, μαλώνουμε μαζί του, τσακωνόμα στε, τοῦ παίρνουμε τα χρήματα, την περιουσία του, τόν ἀδικοῦμε. Αὐτό εἶναι κάτι πού ὑπάρχει βέβαια στούς ἀνθρώπους, δυστυχῶς ὑπάρχει. Ὅταν ὅμως κάποτε ἀνακαλύψουμε ὅτι ὁ ἄλλος ἄνθρωπος εἶναι κάτι ἄλλο καί δέν εἶναι αὐτό πού νομίζαμε μέχρι τώρα, τότε θ' ἀλλάξουμε στάση.
Μιά μέρα λοιπόν ἤμουν στο λεωφορεῖο καί καθόμουν σέ μιά θέση. Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ὅτι αὐτός πού καθόταν μπροστά μου είχε –μή γελάσετε– εἶχε αὐτιά ὅπως εἶχα καί ἐγώ!... γιατί ἦταν γυρισμένο δηλαδή τό κεφάλι του, καί τά αυτιά του ἔβλεπα. Εἶχε αὐτιά σάν τά δικά μου! Ξέρετε πόσο συγκλονίστηκα; Ἐκείνη τή στιγμή ἔκανα μιά ἀπό τίς πιό μεγάλες ανακαλύψεις στη ζωή μου. Ποιά ἦταν ἡ ἀνακάλυψή μου; ὅτι αὐτός πού εἶναι μπροστά μου εἶναι ὅ,τι εἶμαι και ἐγώ! Τρόμαξα· πώ - πώ, λέω!...
Ὥστε λοιπόν ὅλοι μας ἔχουμε τήν ἴδια ουσία! Ναί, εἶναι θέμα ανακαλύψεως.
Ἐγώ τώρα σᾶς τό εἶπα αὐτό· δέν εἶναι ὅμως ἀρκετό πού τό ἀκούσατε. Μέ τό νά σᾶς τό πῶ, εἶναι ἁπλῶς ἕνας τρόπος, ἕνα κλειδί γιά νά ἀνοίξετε μιά πόρτα. Ὅπως ἀκριβῶς καί ὅταν διαβάζουμε τήν Ἁγία Γραφή, δέν θά μάθουμε τίς ἀλήθειες τῆς Ἁγίας Γραφῆς μόνο ἐάν διαβάζουμε. Τό διάβασμα εἶναι ἕνα κλειδί, εἶναι ἕνα ἄνοιγμα. Πῶς θά κατακτήσουμε ἐκεῖνα τά ὁποῖα γνωρίσαμε, ἀφοῦ πήραμε το κλειδί; Μέ τήν προσωπική μας ἐμπειρία, μέ τήν προσωπική μας ανακάλυψη.
Ὅπως τό μικρό παιδί, μετά ἀπό τά πέντε - έξι του χρόνια, ἀρχίζει ν' ἀνακαλύπτει τό σῶμα του (ἔτσι μᾶς λέει ἡ Ψυχολογία) καί ἀρχίζει νά τό παρατηρεῖ καί νά τό περιεργάζεται. Ὅταν γίνει δώδεκα - δεκατριῶν χρονῶν, ἀρχίζει νά ἀνακαλύπτει τό ἐγώ του, δηλαδή τήν ψυχή του. Αὐτό εἶναι μιά εμπειρία. Δέν θά ποῦμε στο παιδί κάθησε να διαβάσεις ν᾿ ἀνακαλύψεις τό σῶμα σου ἤ κάθησε να διαβάσεις ν' ανακαλύψεις την ψυχή σου· εἶναι μιά ἐμπειρία. Αρχίζει δηλαδή ὁ ἄνθρωπος νά ἀνακαλύπτει κάτι. Αὐτό τό κάτι εἶναι πάρα πολύ σπουδαῖο.
Ἔτσι, ἂν κάποτε ἀνακαλύψουμε ὅτι ἐγώ ὁ ἄνθρωπος εἶμαι ὁμοούσιος μέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους, αὐτό, παιδιά, αυτόματα θά ἀλλάξει τή στάση μας ἀπέναντι στούς ἄλλους ἀνθρώπους. Τότε, ἂν μοῦ ἐπιτρέψετε να σᾶς πῶ, θά καταλάβουμε καλύτερα τήν παραβολή του καλοῦ Σαμαρείτου.(Λουκᾶ 10, 25-37) Πολύ καλύτερα. Τότε, ἄν εἶμαι γιατρός στο νοσοκομεῖο, ἂν εἶμαι νοσοκόμος, –ὅπως κάποιες από σᾶς μπορεῖ ἐνδεχομένως να γίνετε ἀδελφές νοσοκόμες– ξέρετε πῶς θά βλέπουμε τόν ἀσθενῆ μας; Αλλιώτικα. Πολύ αλλιώτικα! Θά ἔλεγα, θά συγκλονιζόμαστε!... Μπορεῖ βέβαια ὁ ἄλλος ἄνθρωπος να μᾶς κουράζει· ἀλλά θά τόν βλέπουμε πολύ διαφορετικά.
Θυμᾶμαι μιά εικόνα πού ἕνα παιδί σηκώνει στην πλάτη του ἕνα ἄλλο παιδί, καί λέει: Εἶναι βαρύς· ἀλλά εἶναι ἀδερφός μου! Εἶναι πολύ ὡραῖο αὐτό. Μπορεῖ ὁ ἄλλος νά εἶναι βαρύς, μέ τίς ἰδιοτροπίες του, γιατί ἔχει πρόσωπο. Εἴμαστε ὁμοούσιοι, ἀλλά ταυτόχρονα εἶναι πρόσωπο, εἶναι ἕνας κλειστός κόσμος, δηλαδή κάτι διαφορετικό από μένα ὡς πρόσωπο. Ὅμως θά τόν ἀνεχθῶ, θά τόν ἀγαπήσω, γιατί, ὅπως σᾶς ἐξήγησα, εἶναι τῆς ἴδιας οὐσίας μ᾿ ἐμένα.
Ἄν μέ ρωτούσατε τί σημαίνει ἐνανθρώπηση, πού γιορτάζουμε αυτές τις μέρες, τί σημαίνει Χριστούγεννα, θά σᾶς ἀπαντοῦσα: ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ ἡ ἀναφής, ἡ ἄπιαστη, ἡ ἀκατανόητη, ἡ ουσία τοῦ Θεοῦ ἡ ἐντελῶς ἄγνωστη, ὄχι μόνο στούς ἀνθρώπους, ἀλλά καί στούς ἀγγέλους, καί ὄχι μόνο τώρα, αλλά πάντοτε, καί στούς αἰῶνες θά εἶναι πάντα άγνωστη, αὐτή ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ θέλησε νά πλησιάσει πιο κοντά τή δημιουργία, τή δική της δημιουργία, ὁ Θεός θέλησε να πλησιάσει τούς ἀνθρώπους. Καί τί ἔκανε; Πῆρε τήν ἀνθρώπινη οὐσία!... Αὐτό σημαίνει ἐνανθρώπηση, αὐτό σημαίνει Χριστούγεννα· ὁ Θεός πῆρε τή δική μας ουσία!
Λέει μιά φράση ὁ ἀπόστολος Παῦλος, στην Πρός Ἑβραίους ἐπιστολή: «ἔμαθεν ἀφ᾽ ὧν ἔπαθε» (Ἑβρ. 5, 8). Τί ἔμαθε; Αυτό πού εἶναι ἡ ἀνθρώπινη φύση. Από που τό ἔμαθε; Ἀπ᾿ ὅ,τι ἔπαθε. Πείνασε· δίψασε· πόνεσε, γιατί σταυρώθηκε κιόλας ὁ Χριστός.
Προσέξτε αὐτό τό σημεῖο. Ὁ Θεός ἔχει τή γνώση τῶν δημιουργημάτων Του, ἀλλά ἡ γνώση αυτή δέν εἶναι ἐμπειρική· εἶναι ψιλή. Από τη στιγμή πού ὁ Θεός γίνεται ἄνθρωπος, αποκτάει καί τήν ἐμπειρία τῆς ἀνθρώπινης φύσεως. Αὐτό εἶναι τό καταπληκτικό, αυτό λέγεται Χριστούγεννα. Αὐτά εἶναι τά Χριστούγεννα! εἶναι μεγάλο πράγμα.
Ὁ Θεός λοιπόν ἔκανε τόν Ἀδάμ, ἔκανε καί τήν Εὔα νά εἶναι ὁμοούσια μέ τόν Αδάμ.
Ἕνας δεύτερος λόγος πού ὁ Θεός παίρνει ἀπό τόν Αδάμ καί δημιουργεῖ τήν Εὔα εἶναι γιά νά σταθοῦν οἱ δυό τους, ὡς ζεῦγος, ἡ μοναδική πηγή τῆς ἀνθρωπότητος. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι πού θά δημιουργηθοῦν νά και τάγονται ἀπό τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα· νά μήν ὑπάρχει δηλαδή ἄλλο ζεῦγος, νά μήν ὑπάρχει ἄλλη πηγή.
Αὐτό εἶναι σπουδαῖο εἶναι πολύ σπουδαῖο! Καί ἔρχεται μάλιστα να στραφεῖ ἐναντίον κάποιων θεωριῶν, πού ἔχουν κυκλοφορήσει τελευταῖα, καί ἐξυπηρετοῦν κάποιους σκοτεινούς σκοπούς πραγματικά.
Οἱ θεωρίες αὐτές λένε ὅτι οἱ ἄνθρωποι κατάγονται ἀπό διαφορετικά ζεύγη. Τό ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος κατάγεται ἀπό ἕνα ζεῦγος ἀνθρώπων δέν θέλει ἀπόδειξη· αὐτό εἶναι φανερό· αλλά πῶς θά ἐξηγήσουμε την παρουσία τῶν μαύρων, τῶν κιτρίνων καί τῶν λευκῶν; -να πάρω τίς τρεῖς μεγάλες αυτές φυλές. Υποστηρίζουν λοιπόν ὅτι ὑπάρχουν τρία ζεύγη, ἂν ὄχι και περισσότερα· ἕνα ζεῦγος λευκῶν, ἕνα ζεῦγος μαύρων καὶ ἕνα ζεῦγος κιτρίνων· ἄρα δέν ὑπάρχει ἑνότητα του ἀνθρώπινου γένους.
Καί γιατί, λέτε, τό ὑποστηρίζουν αὐτό; Γιά λόγους φυλετικῶν διακρίσεων –ταλαίπωροι πού εἴμαστε ἀλήθεια! Γιά νά διατηρούμε τις φυλετικές μας διακρίσεις. Για να στρεφόμαστε ἐναντίον, ἄς ποῦμε, τῶν μαύρων· νὰ ἐπιμένουμε καί νά λέμε ὅτι οἱ μαῦροι θά μᾶς ὑπηρετοῦν! ὅτι δέν εἶναι ἄνθρωποι αυτοί· εἶναι κάτι κατώτερο από μᾶς, εἶναι τέλος πάντων ἀπό ἄλλο ζεῦγος ἀνθρώπων!
Τί πράγματα εἶναι αὐτά;... Φοβερό, παιδιά! Λέει σαφῶς ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν ὁμιλία του στόν Ἄρειο Πάγο, στήν Αθήνα: «ἐποίησέ τε –ὁ Θεός– ἐξ ἑνὸς αἵματος πᾶν ἔθνος ἀνθρώπων» (Πράξ. 17, 26), καί δημιούργησε ἀπό ἕνα αἷμα ὅλα τά ἔθνη τῶν ἀνθρώπων, καί αὐτό τό ἕνα αἷμα εἶναι ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα. (Πολλοί ἄνθρωποι σήμερα νομίζουν πώς οἱ πρωτόπλαστοι δέν εἶναι παρά ἕνας συμβολισμός. Ερευνητές ὅμως τοῦ Στάτφορντ στην Καλιφόρνια, μέ ἐπικεφαλῆς τόν καθηγητή Γενετικῆς Carlos Bustamante, ἀνέλυσαν γενετικά τό γονιδίωμα τοῦ χρωμοσώματος Υ 69 ἀνδρῶν διαφορετικῶν πληθυσμῶν τῆς Γῆς, καταλήγοντας πώς ὅλοι οἱ σημερινοί ἄνδρες προέρχονται ἀπό ἕναν κοινό πρόγονο, τόν Υ-χρωμοσωμικό Αδάμ. Επίσης, ἡ ἀντίστοιχη ανάλυση δειγμάτων από γυναῖκες ἀπό τήν καθηγήτρια Γενετικῆς στό πανεπιστήμιο τῆς Χαβάης Rebecca L. Cann, αποκάλυψε πώς ὅλες οἱ σημερινές γυναῖκες προέρχονται από μια κοινή πρόγονο, τήν μιτοχονδριακή Εύα (Γεν. 3,20). Ἡ χρονολόγηση ἦταν ἕνα χτύπημα στήν ὑπόθεση τῆς πολλαπλῆς καταγωγῆς τοῦ σύγχρονου ανθρώπου καί μιά ὤθηση στην κυρίαρχη υπόθεση πώς ὅλοι οἱ ἄνθρωποι προῆλθαν σχετικά πρόσφατα ἀπό ἕνα κοινό πρωταρχικό ζεῦγος ἀνθρώπων. (www.impantokratoros.gr/6171D26B.el.aspx)
Καταλαβαίνετε λοιπόν τί σημαίνει ὅτι ἡ ἀναφορά ὅλων τῶν ἀνθρώπων εἶναι στον Αδάμ καί στήν Εὔα. Βέβαια, μπορεῖ νά ὑπάρχουν ποικίλα χαρακτηριστικά. Ἄλλο ἂν ξέρουμε ή δεν ξέρουμε πως δημιουργήθηκαν τα χαρακτηριστικά αυτά, τό νά εἶναι ὁ ἕνας λευκός, ὁ ἄλλος μαῦρος ἤ κίτρινος, νά ἔχει τά μάτια του μικρά, νά τά ἔχει λοξά... (Ἀκόμη καί μεταξύ ατόμων μέ ἐμφανῶς διαφορετικά χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα κατά παράδοση χρησιμοποιοῦνται γιά τήν κατηγοριοποίησή μας (χρῶμα δέρματος, ματιῶν κτλ), οἱ ὁμοιότητες εἶναι τεράστιες. Οἱ συγκριτικές μελέτες του DNA κατέδειξαν ὅτι τά χαρακτηριστικά αὐτά ἐλέγχονται από μικρό αριθμό γονιδίων τά ὁποῖα μεταλλάχθηκαν ὡς ἀνταπόκριση στις περιβαλλοντικές συνθῆκες. Ἔτσι, οἱ πληθυσμοί πού κατοικοῦν γύρω ἀπό τόν Ἰσημερινό ἀνέπτυξαν σκούρο χρώμα, ὥστε νά προστατεύονται από τήν αὐξημένη στις περιοχές αυτές υπεριώδη ακτινοβολία. Αντίθετα, αὐτοί πού κατοικοῦν γύρω ἀπό τούς πόλους ἀνέπτυξαν διάφανα λευκό δέρμα, προκειμένου να μποροῦν νά ἐκμεταλλευτούν τό λιγοστό φῶς γιά τήν παραγωγή βιταμίνης D. (Τό Βῆμα, Science, Ιωάννα Σουφλέρη, 24 Νοεμβρίου 2008) Τί σημασία ἔχει αὐτό; Δέν παύει να εἶναι ἄνθρωπος. Απόδειξη εἶναι ὅτι ἡ ἐπιμειξία τῶν φυλῶν δίνει πάλι ἀνθρώπους. Διότι, ἄν ἦταν κάτι διαφορετικό, δέν θά μπορούσαμε νά ἔχουμε επιμειξία αὐτῶν τῶν τριῶν φυλῶν. Ἄρα ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα εἶναι ἡ μοναδική πηγή τῆς ἀνθρωπότητος. Νά τό θυμόσαστε αὐτό καί νά τό ξέρετε. (Αναζητώντας τό ποσοστό του γενετικοῦ ὑλικοῦ μας πού εἶναι ὑπεύθυνο γιά τίς ὁμοιότητες μεταξύ μας, οἱ ἐπιστήμονες συνέκριναν τμήματα DNA ἀπό ἀνθρώπους διαφορετικῶν γεωγραφικῶν περιοχῶν. Ἡ σύγκριση κατέδειξε ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ ἕνα ἐξαιρετικά ὁμοιογενές εἶδος, ἀφοῦ δύο ὁποιοιδήποτε ἄνθρωποι, ἀνεξαρτήτου προελεύσεώς τους, εἶναι γενετικά ταυτόσημοι κατά 99,9%. Το υπόλοιπο 0,1% εἶναι αὐτό πού κάνει τόν καθέναν από ἐμᾶς ξεχωριστό. Οἱ παραπάνω διαπιστώσεις ἔγιναν ἀφορμή νά πανηγυρίσουν οἱ ἐπιστήμονες καί νά φωνάξουν δυνατά ὅτι ὅλοι εἴμαστε ἀδέλφια! Ειδικότερα τό σημείωμα τοῦ ἐκδότη στήν ἔγκριτη ἰατρική ἐπιθεώρηση New England Journal of Medicine ἔλεγε ὅτι ἡ λέξη "φυλή" στερεῖται βιολογικοῦ νοήματος, ἐνῶ ἀντίστοιχο ἄρθρο στήν ἐπιθεώρηση Nature Genetics τόνιζε ὅτι δέν ὑπάρχει βιολογική βάση γιά τήν ἔννοια τῆς "φυλῆς", καί ἕνα τρίτο, στήν ἐπιθεώρηση Science, συμπέραινε ὅτι ὁ μύθος τῶν μεγάλων γενετικῶν διαφορῶν μεταξύ τῶν "φυλῶν" ἀποκαθηλώνεται ὑπό τό βάρος τῶν γενετικῶν δεδομένων. Ἔτσι, ἄν πρέπει νά χρησιμοποιεῖ κανείς τόν ὅρο φυλή, μπορεῖ νά τό κάνει ἀναφερόμενος στη μία καί μοναδική ἀνθρώπινη φυλή. (ὅ.π.)
Ἀλλὰ ἐφόσον ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὐα, ἀλλά καί ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, εἶναι ὁμοούσιοι, πρέπει όλοι να ἔχουν καί μια κοινή καρδιά. Τώρα, αυτή ή κοινή καρδιά δέν θά εἶναι μέ τήν ἔννοια της ουσίας, ἀλλά μέ τήν ἔννοια τήν ἠθική, τήν πνευματική.
Αὐτό μᾶς τό σημειώνει ὁ εὐαγγελιστής Λουκάς στις πράξεις, λέγοντας: «τοῦ πλήθους τῶν πιστευσάν των ἣν ἡ ψυχὴ καὶ ἡ καρδία μία» (Πράξ. 4, 32). Τί ωραίο πράγμα!
Στο πρώτο κήρυγμα εἶχαν πιστέψει τρεῖς χιλιάδες ἄνθρωποι. Στο δεύτερο κήρυγμα τοῦ ἀποστόλου Πέτρου πίστεψαν δυό χιλιάδες ἄνθρωποι. Αμέσως ἔχουμε πέντε χιλιάδες πιστούς. (Βλ. Πράξ. 2, 41. 4, 4) Αὐτοί οἱ πέντε χιλιάδες ἄνθρωποι, κατά φύσιν καταγόμενοι ἀπό τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα, εἶχαν τήν ἴδια ουσία, ἀλλά δέν εἶχαν τό ἴδιο φρόνημα, δέν εἶχαν τήν ἴδια καρδιά, δέν φρονοῦσαν ὁ ἕνας μέ τόν ἄλλο τό ἴδιο πράγμα. Ἔρχεται ὅμως τώρα κάτι ἄλλο νά μπεῖ μέσα στη ζωή τους· ἡ παρουσία τοῦ Αγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ! καί τούς μεταμορφώνει, καί τούς κάνει τώρα νά ἔχουν καί τήν ἴδια καρδιά! «τοῦ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν ἡ ψυχὴ καὶ ἡ καρδία μία»! Τι ωραίο!...
Δηλαδή, μ' ἄλλα λόγια, ἀπό τή φύση μας ἔχουμε τό ὁμοούσιον, ἀλλά ἀπό τήν προαίρεσή μας ἔχουμε τήν μία καρδιά. Καί σέ τοῦτο μᾶς βοηθᾶ ἡ δεύτερη πλάση μας καί ἡ δεύτερη πλάση μας εἶναι ὁ Ἰησοῦς Χριστός, εἶναι τό Εὐαγγέλιο, πού μᾶς κάνει νά ἔχουμε ὅλοι τήν ἴδια καρδιά. (Ὡς δευτέρα πλάση ἡ ἐπιστολή Βαρνάβα ἐννοεῖ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ («ὁ Κύριος ... δευτέραν πλάσιν ἐπ᾿ ἐσχάτων ἐποίησεν», 6,13, pub Cerf, Paris 1971), ὁ δέ ἅγιος Δαμασκηνός ὁ Στουδίτης χαρακτηρίζει το Βάπτισμα («...τό Βάπτισμα εἶναι νοητόν να εἰποῦμεν, εἶναι δευτέρα πλάσις τοῦ ἀνθρώπου, ὅτι ὁσάν βαπτισθῇ ὁ ἄνθρωπος γίνεται αναμάρτητος, καθώς τόν ἔκαμεν ὁ Θεός ἐξ ἀρχῆς», Θησαυρός Δαμασκηνοῦ, Λόγος εἰς τά Ἅγια Θεοφάνεια, Λόγος Γ΄, ἔκδ. Μ. Σαλίβερος, Ἀθῆναι 1926, σ. 55)
Αλλά σᾶς ρωτάω, παιδιά· ἔχουμε μήπως τό φαινόμενο δύο σύζυγοι να μαλώνουν; Ἄραγε νά εἶναι σπάνιο; Τί λέτε ἐσεῖς; Εἶναι σπάνιο φαινόμενο δύο σύζυγοι να μαλώνουν;
Δυστυχῶς δέν εἶναι σπάνιο· σπάνιο εἶναι τό ἀντίθετο. Γιατί να συμβαίνει αυτό; «Καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μία» (Γέν. 2, 24) θά πεῖ ὁ Ἀδάμ, ὅταν θά προφητεύσει γιά το μέλλον, γιά τό τί θά συμβεῖ μέ τόν γάμο. Απλούστατα, διατηροῦμε τό ὁμοούσιο, ἀλλά δέν διατηροῦμε τήν ἴδια καρδιά, τό ἴδιο φρόνημα, δηλαδή δέν ζοῦμε μέσα στό Εὐαγγέλιο, δέν ζοῦμε στόν Ἰησοῦ Χριστό.
Αλλά, αυτό το καινούργιο πλάσμα, αὐτή ἡ και νούργια ὕπαρξη, ἡ γυναίκα, τί θέση θά εἶχε ἔναντι τοῦ Αδάμ; Ποιά θέση θά εἶχε;
Αὐτό θά μᾶς τό ὑποδείξει ή πράξη τοῦ Θεοῦ· ἀπό ποιό μέρος τοῦ σώματος τοῦ Ἀδάμ πῆρε ὁ Θεός ὕλη --τη λέξη ύλη τή βάζω ἐντός εισαγωγικῶν– γιά να φτιάξει τή γυναίκα. Από ποῦ πῆρε ἀλήθεια;
Πῆρε ἀπό τήν πλευρά του Αδάμ.
Ἐάν ἔπαιρνε ἀπό τό κεφάλι του, αυτό θα σήμαινε ὅτι ἡ γυναίκα θά ἦταν αὐθεντία ἔναντι τοῦ ἀνδρός.
Ὅπως ἔλεγαν καί οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἀπό τό κεφάλι του Διός ξεπήδησε ἡ θεά τῆς σοφίας, ἡ Ἀθηνᾶ! Τοῦ ἔδωσε, ἔλεγαν, μιά τσεκουριά ὁ Ἥφαιστος τοῦ Δία –μαλώσανε... ποιός ξέρει;– καί τοῦ ἔσπασε τό κεφάλι! Οἱ θεοί μάλωναν τότε, φαίνεται, στη φαντασία ἐννοεῖται τῶν ἀνθρώπων –προσέξτε, δέν ὑπάρχουν θεοἱ τό λέω ειρωνικά αυτό, φυσικά– καί ὅπως τοῦ χτύπησε το κεφάλι μέ τό τσεκούρι, ἀπό ἐκεῖ πετάχτηκε ἡ Ἀθηνᾶ!... Από που βγῆκε ἡ Ἀθηνᾶ, δηλαδή ἡ σοφία; Από τό κεφάλι τοῦ Διός!
Ἄν λοιπόν ἡ ὕλη τῆς Εὔας –πάντα εντός εισαγωγικῶν ἡ λέξη ὕλη– ἦταν παρμένη από το κεφάλι του Αδάμ, τότε θά ἦταν ἐκείνη πού θά αὐθεντοῦσε στόν Αδάμ.
Ἐάν πάλι ὁ Θεός ἔπαιρνε από τα πόδια του Αδάμ, τότε θα λέγαμε ὅτι ἡ γυναίκα θά ἦταν ἡ δούλη τοῦ ἄνδρα. Ἄν ἔπαιρνε, ὅπως λένε κάποιοι ἑρμηνευτές, ἀπό μπροστά από τόν Ἀδάμ, τότε θά προηγεῖτο σε τιμή ἡ Εὔα. Ἄν ἔπαιρνε ἀπό τήν πλάτη τοῦ Ἀδάμ, δηλαδή ἀπό τό πίσω μέρος του, τότε θά ἦταν προπορευόμενος ὁ ἄνδρας. Ἀκοῦστε σοφία τοῦ Θεοῦ: πῆρε ἀπό τήν πλευρά, γιά νά δείξει τήν ἀδελφότητα καί τήν ἰσότητα ἀνάμεσα στόν ἄνδρα καί τή γυναίκα! («Δυνατὴν μὲν βοηθόν, οἵα πλευράν ἀσθενεστέραν δὲ τοῦ ὅλου, οἵα μέρος» (Ἄδηλος). «Βουλόμενος ὁ Θεὸς πλείονα τῷ ἀνδρὶ κατὰ φύσιν ἐνεῖναι τὴν περὶ τὴν γυναῖκα στοργὴν διαπλάττει ἐξ αὐτοῦ. Οὔτε ἔκ τινος μέρους τῶν ἔμπροσθεν, ἵνα μὴ δόξῃ πρὸς ἀντίστασιν αὐτῷ διαπλάττειν αὐτήν· οὔτ᾽ αὖ πάλιν ἐκ τῶν ὄπισθεν, ἵνα μὴ ἀτιμωτέρα λογίζοιτο, ἀλλὰ ἐκ τῆς πλευρᾶς τῆς μεταξύ πως ἐχούσης ... τὸ μέσον ἰσοτιμίας καὶ ὑποταγῆς» (Γεννάδιος). Ὁ δέ ἱερός Αὐγουστῖνος παράμοιον συμπέρασμα συνάγει βλέπων οὐχί ὁριζοντίως αλλά καθέτως. Οὔτε ἐκ τῶν ὀστῶν τῆς κεφαλῆς τοῦ ἀνδρός οὔτε ἐκ τῶν ὀστῶν τῶν ποδῶν ἔπλασε τήν γυναῖκα, ἵνα οὔτε ἄρχῃ οὔτε δούλη εἶναι τοῦ ἀνδρός. «Τί δήποτε ἐκ τῆς πλευρᾶς τοῦ Ἀδὰμ τὴν γυναῖκα διέπλασε; Ἵνα φυσικήν τινα φιλοστοργίαν αὐτοῖς περὶ ἀλλήλους ἐμφυσήσῃ.» (Θεοδώρητος). (Αρχιμ. Ἰωήλ Γιαννακοπούλου, Ἡ Γένεσις, ἔκδ. Βασ. Ρηγόπουλος, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 54.)
Ποῦ εἶναι ἐκεῖνοι που λένε ὅτι ἀνακάλυψαν, μέ τόν ουμανισμό, τόν ἀνθρωπισμό, τήν ισότητα τῶν δύο φύλων;... Ποῦ εἶναι;...
Ἀπό τήν πρώτη σελίδα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, παιδιά, ἀπό τήν πρώτη κιόλας σελίδα ἔχουμε τή διακήρυξη ὅτι ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα ἔχουν ἀνάμεσά τους τήν ἀδελφότητα καί τήν ισότητα!
Καί μάλιστα ἐδῶ ἔχουμε κάτι πολύ παραπάνω από ἐκεῖνο πού λένε οἱ ουμανιστές, οἱ ἀνθρωπιστές. Αὐτοί δέν ὑποψιάζονται κἂν –ἀφοῦ δέν ἔχουν τό βιβλίο τῆς Γενέσεως νά δοῦν– ὅτι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ὁμοούσιοι. Αλλά φτιάχνουν θεωρίες καί λένε ὅτι ἀπό ἄλλο ζεῦγος κατάγεται ὁ ἕνας καί ἀπό ἄλλο κατάγεται ὁ ἄλλος!
Πόσο ὑστερεῖ ὁ ἀνθρωπισμός. Καί μετά τί λέει; ὅτι τά ἀνακαλύπτει ὅλα ἐκεῖνος!... Νά, ἡ Ἁγία Γραφή. Βλέπετε πῶς μᾶς τά ἀποκαλύπτει αὐτά ἡ Ἁγία Γραφή; Καί ὅμως κάποιοι εἶναι ἕτοιμοι να χτυπήσουν τόν Χριστιανισμό καί νά ποῦν ὅτι στρέφεται εναντίον της γυναίκας! Αλήθεια, στρέφεται ἐναντίον τῆς γυναίκας.... Μόνο ἐκεῖνος πού δέν διάβασε Αγία Γραφή μπορεί να το λέει αυτό. Ακόμη καί στόν ἀρχαῖο κόσμο, στην Παλαιά Διαθήκη –δέν μιλῶ γιά τήν Καινή– βλέπουμε την γυναίκα, μέσα στόν λαό τοῦ Θεοῦ, τόν Ἰσραήλ, νά ἔχει μία πλεονεκτική θέση. (Παρ' ὅλο πού στήν Παλαιά Διαθήκη δέν ἀποδόθηκε στη γυναίκα ἡ πλήρης ισοτιμία πρός τόν ἄνδρα πού τῆς δόθηκε ἐξαρχῆς ἀπό τόν Θεό, ἐμφανίστηκαν γυναῖκες πού εἶχαν ἐξέχουσα θέση μέσα στο κοινωνικό και θρησκευτικό πεδίο, ἀποδεικνύοντας περίτρανα ὅτι ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ δέν κάνει διακρίσεις σέ ἄνδρες καί γυναῖκες. Χαρακτηριστικές εἶναι οἱ περιπτώσεις προφητίδων ἀλλά καί κριτῶν γυναικῶν, ὅπως ἡ Μαριάμ, ἡ Δεββώρα, ἡ Ὀλδά καί ἡ Ἰαήλ. Ἐπίσης, ὅλοι θυμούνται τήν σπουδαία θέση πού εἶχαν ἤ ἀπέκτησαν στήν κοινωνία τοῦ Ἰσραήλ γυναῖκες, ὅπως ἡ Σάρρα, ή Ρεβέκκα, ή Ραχήλ, ή Δεββώρα, ή Ρούθ, ἡ Ἐσθήρ καί πολλές άλλες. Ὁ Θεός, μέσω τῶν γυναικῶν αὐτῶν, ἔδειξε αυτό πού θά ἔλεγε αἰῶνες ἀργότερα, διά τοῦ ἀποστόλου Του, ὅτι γιά τόν ἴδιο «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. εἰ δὲ ὑμεῖς Χριστοῦ, ἄρα τοῦ Ἀβραὰμ σπέρμα ἐστὲ καὶ κατ' ἐπαγγελίαν κληρονόμοι» (Γαλ. 3, 28)
Ἀλλά καί κάτι ἀκόμη. Ὅλη αὐτή ἡ μυστηριώδης διαδικασία τῆς δημιουργίας τῆς γυναίκας ἀπό τόν ἄνδρα ἔχει κάτι τό μεγαλειώδες, παιδιά· ἀλλά ταυτόχρονα ἀποτελεῖ μιά ἀσυγκρίτως μυστηριωδέστερη καί μεγαλειωδέστερη πραγματικότητα, πού θά τήν ἐργαζόταν αργότερα ὁ Θεός. Ποιά εἶναι αὐτή; ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ Του, ἡ σταυρική θυσία Του καί ἡ δημιουργία τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τήν πλευρά Του!
Δηλαδή, τό ὅτι βγῆκε ἡ γυναίκα, ἡ Εὔα, ἀπό τόν Αδάμ ἦταν ἕνα προανάκρουσμα καί μία εἰκόνα αὐτοῦ πού θά ἐπαναλάμβανε στο μέλλον ὁ Θεός στο πρωτότυπο πλέον. Τί ἀκριβῶς; Στο σχέδιο τοῦ Θεοῦ, παιδιά, ἦταν να βγει από την πλευρά του αναθρωπήσαντος Υἱοῦ Του ἡ καινούργια Εὔα· ποιά; ἡ Ἐκκλησία!
Ἀκοῦστε πῶς τό λέει αυτό ὁ ἅγιος Ανδρέας Καισαρείας: «Ὅτε γὰρ ὡς ἀμνὸς ἐσφαγιάσθη ὁ Χριστός, τότε αὐτὴν –τήν Ἐκκλησία- τῷ οἰκείῳ αἵματι ἐνυμφεύσατο». Ὅταν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ ὡς ἀμνός, «ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου» ('Iωάν. 1, 29), σφαγιάσθηκε, σταυρώθηκε, τότε μέ τό δικό του τό αἷμα νυμφεύθηκε αυτήν, τήν Ἐκκλησία.
Πῶς τήν νυμφεύθηκε; Ἀκοῦστε:
»Ὥσπερ γὰρ τοῦ Ἀδὰμ καθεύδοντος διεπλάσθη ἡ γυνὴ τῇ τῆς πλευρᾶς ἀφαιρέσει, οὕτω καὶ τῷ Χριστῷ ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως διὰ θανάτου ὑπνώσαντι, τῇ ἐκχύσει τοῦ ἐκ τῆς πλευρᾶς αἵματος ἡ Ἐκκλησία συστᾶσα τῷ τυθέντι δι᾽ ἡμᾶς ἥρμοσται.» (Ἑρμηνεία εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν, PG 106, 429)
Δηλαδή, ὅπως ἔπεσε σέ ὕπνο ὁ Ἀδάμ, κι ἀπό ἐκεῖ ἔβγαλε ὁ Θεός τήν Εὔα, κατά παρόμοιο τρόπο ὁ Χριστός ἔπεσε σε ὕπνο. Ποιός εἶναι αὐτός ὁ ὕπνος Του; Ὁ θάνατός Του ἐπάνω στον σταυρό. Λογχίστηκε, καί ἀπό τήν πλευρά Του ξεπήδησε ἡ νύμφη Του Ἐκκλησία! Αίμα καί ὕδωρ τό Βάπτισμα καί ἡ θεία Εὐχαριστία, αὐτά τά δύο μυστήρια που συνιστοῦν τό σῶμα Του, συνιστοῦν τήν ὕπαρξη τή δική Του, τό σῶμα Του, τήν Ἐκκλησία! Ἀπό ἐκεῖ ξεπήδησε ἡ Ἐκκλησία ἀπό τήν πλευρά τοῦ ὑπνώττοντος, τοῦ κοιμωμένου ἐπάνω στον σταυρό Χριστοῦ. Εἶναι μεγαλειώδες!
Καί λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος: σᾶς βεβαιώνω ὅτι αὐτό εἶναι τό μέγα μυστήριον, (Ἐφεσ. 5, 32) τό ὅτι ἡ νύμφη Εκκλησία βγαίνει ἀπό τήν πλευρά τοῦ Χριστοῦ. Τό ἄλλο μυστήριο, ἡ δημιουργία τῆς Εὔας ἀπό τόν Ἀδάμ, εἶναι εἰκόνα τούτου τοῦ μεγάλου μυστηρίου. Εἰκόνα εἶναι. Αλλά πρέπει αὐτή ἡ εἰκόνα νά διατηρεῖται παντοῦ καί πάντα, προπαντός μέσα στόν γάμο.
Ακούστε το καλά αυτό, παιδιά. Μέσα στόν γάμο νά ἔχουν εἰρήνη καί ἀγάπη οἱ σύζυγοι, νά ἀναγνωρίζει ὁ ἕνας στόν ἄλλο τή σχέση πού ἔχουν ἀνάμεσά τους, γιά νά φανερώνουν ανά πᾶσα στιγμή τό μεγάλο μυστή ριο Χριστοῦ καί Ἐκκλησίας μέσα στήν Ἱστορία, μέσα στόν χρόνο. Γι' αὐτό ἡ μοιχεία εἶναι βαρύ ἁμάρτημα, γιατί προσβάλλει πρῶτα αὐτό τό μυστήριο, τό μυστήριο Χριστοῦ καί Ἐκκλησίας, καί κατά δεύτερο λόγο προσβάλλει τό μυστήριο του γάμου τῶν δύο ἀνθρώπων.
Πολύ μεγάλα πράγματα αυτά! Ἄν κάποτε μπορέσουμε νά τά συνειδητοποιήσουμε, νά τά καταλάβουμε, τότε, παιδιά, ὅπως σᾶς εἶπα καί προηγουμένως, ἡ στάση μας σ' ὅλα αὐτά θά ἦταν πολύ διαφορετική. Γι' αυτό ἔρχεται ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ νά μᾶς βοηθήσει σέ ὅλα αὐτά, γιά νά μπορέσουμε να τοποθετηθοῦμε σωστά, να πάρουμε ὀρθή στάση.
Καί τώρα, τελειώνοντας τό σημερινό μας μάθημα καί ἐπανερχόμενοι, πρῶτα ὁ Θεός, στις 8 Ιανουαρίου, θά ἤθελα, στά πολύ λίγα λεπτά πού ἔχουμε, νά σᾶς ἔλεγα ότι καί μέ τό σημερινό μάθημά μας, ὅπως καί μέ τα προηγούμενα μαθήματά μας, εἴχαμε τήν εὐκαιρία, τήν ἀφορμή, νά βαθύνουμε περισσότερο μέσα στο μυστήριο αὐτό τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, στό πῶς δηλαδή έργάζεται ὁ Θεός ὅλα αὐτά μέσα στη Ἱστορία, για να μᾶς δείξει τήν ἀγάπη Του.
Θά μποροῦσε ὁ Θεός νά μᾶς δημιουργήσει ὅπως ἀκριβῶς ἕνας τεχνίτης φτιάχνει τά πιόνια ενός σκακιοῦ. Δέν τό κάνει αὐτό ὅμως, γιατί θέλει να δείξει και τή σοφία Του, μά καί τήν ἀγάπη Του, προπαντός τήν ἀγάπη Του στα πλάσματα πού δημιουργεί. Γι' αυτό, μᾶς ἔκανε μέν ὁμοούσιους ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους, μᾶς ἀναπλάθει μέ τό σῶμα Του καί τό αἷμα Του γιά νά άποτελοῦμε ἐμεῖς τήν Ἐκκλησία, τό σῶμα Του, αλλά μᾶς λέει κάτι...
Στέκεται μπροστά μας με σεβασμό σάν σε πρόσωπα, ἄν καί εἶναι ὁ Δημιουργός μας. Στέκεται μπροστά στά πρόσωπα τῶν δημιουργημάτων Του, δείχνοντας ἔτσι τόν σεβασμό πού ἔχει στήν ἐλευθερία πού μᾶς ἔδωσε! Τί καταπληκτικό!... Καί τί μᾶς λέει; Ακούστε τι μᾶς λέει, παιδιά, ὁ Θεός: «δός μοι, υἱέ, σὴν καρδίαν» (Παρ. Σολ. 23, 26), δῶσ' μου, παιδί μου, τήν καρδιά σου!
Θά μποροῦσε νά πεῖ ὁ ἄνθρωπος: Καί δέν ἔχεις τή δυνατότητα Ἐσύ νά τήν πάρεις τήν καρδιά μου;... Ἡ καρδιά ἐδῶ εἶναι ἡ ἕδρα τῆς προσωπικότητος, εἶναι ἡ ἐλευθερία.
Κι ὅμως, ἐνῶ ὁ Θεός ἔχει ὅλη τή δύναμη ὄχι μόνο νά μᾶς τήν πάρει τήν καρδιά, αλλά καί νά μᾶς συντρίψει... δέν τό κάνει αυτό. Καί ἔρχεται σάν ἐπαίτης, ἔξω ἀπό τήν καρδιά μας, καί μᾶς λέει: «δός μοι, υἱέ, σην καρδίαν», δώσ' μου, παιδί μου, τήν καρδιά σου!...
Ἂν τόν ρωτήσουμε, Καί τί θά τήν κάνεις, Κύριε, την καρδιά μου, ἅμα σοῦ τή δώσω; θά μᾶς ἀπαντοῦσε: Νὰ σοῦ πῶ τί θά τήν κάνω φάτνη για να γεννηθῶ. Ἐκεῖ μέσα θέλω να γεννηθῶ, μέσα στην καρδιά σου. Ὅπως κάποτε γεννήθηκα, μιά φορά, ὅταν πῆρα τήν ἀνθρώπινη φύση μέσα σε μία φάτνη ἀλόγων. Καί ἡ καρδιά σου εἶναι ἕνας χῶρος ἀλογίας, ( Ὁ ί. Χρυσόστομος παρομοιάζει τά πάθη μέ ἐκδηλώσεις ἄλογων ζώων! Καί μάλιστα λέει ὅτι ὁ ἄνθρωπος πού διακρίνεται ἀπό τέτοιες ἐκδηλώσεις τῆς ἐκείνων ἀλογίας γέγονεν αλογώτερος» (PG 51,44. 57,49. 63,692). Τό ἴδιο λέει καί ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής: «Τὸ ἐν δαίμοσι κακὸν ταῦτα εἶναί φησιν ὁ μακάριος Διονύσιος, θυμὸν ἄλογον, ἄνουν ἐπιθυμίαν, φαντασίαν προπετῆ. Αλογία δὲ καὶ ἄνοια καὶ προπέτεια ἐπὶ τῶν λογικῶν στερήσεις εἰσὶ λόγου καὶ νοῦ καὶ περισκέψεως.» (Περὶ ἀγάπης τρίτη έκατοντάς, ε΄, PG 90,1017D. Βλ. Πρὸς Θαλάσσιον, PG 90,253CD) παθῶν δηλαδή, βρωμιάς. Καί θέλω νά ἔρθω να γεννηθῶ μέσα σ' αυττήν τήν καρδιά, γιά νά τήν κάνω κατοικητήριό μου. Αὐτό δέν θά τό ἤθελες;...
Ποιός από μᾶς, παιδιά, μπροστά σ' αὐτό τό προσκλητήριο τοῦ Χριστοῦ, πού μᾶς κάνει γιά νά κατοικήσει μέσα μας, θά τοῦ ἔλεγε ὄχι, δέν σοῦ δίνω τήν καρδιά μου; Μόνο ὁ ἀνόητος ἄνθρωπος θά τό ἔκανε αὐτό.
Γι' αὐτό, ἂς βαθύνουμε στο μυστήριο τῆς ἐνανθρωπήσεως, ἂς βαθύνουμε στο μυστήριο τοῦ Θεανθρώπου, πῶς ἔρχεται ὁ Θεός κοντά στόν ἄνθρωπο και παίρνει τήν οὐσία του καί γίνεται ὅμοιος μ' ἐμᾶς, μᾶς συναναστέφεται, καί ζητᾶ τήν αἰώνια κοινωνία Του μαζί μας καί τήν αἰώνια μετοχή Του, λέγοντάς μας τόσο τρυφερό: «δός μοι, υἱέ, σὴν καρδίαν»!
Ἄς εἴμαστε ἕτοιμοι νά Τοῦ δώσουμε, μέ ὅλη μας τήν καρδιά, τήν καρδιά μας!
Χρόνια πολλά! Καλές γιορτές!
Κυριακή, 18 Δεκεμβρίου 1983
36η ομιλία στην κατηγορία « Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/palaia-diauhkh/xristianikh-kosmologia-anurvpologia
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40pgmRsIiRCioth8a5E4bM7r
Απομαγνητοφώνηση :
Ιερά μονή Κομνηνείου.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://drive.google.com/file/d/1PKTpnYb1nptUbWKH5jo6DJwk7IVel9BA/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20~%20%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️ https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__ https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου. https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
