†. Ὁ Θεός εὐλόγησε τή δημιουργία καί τό Σάββατο, δηλ. τό χωροχρόνο καί τόν ἄνθρωπο. Τό δέ περιεχόμενο τῆς εὐλογίας, πού ἔδωκε στόν ἄνθρωπον, ἦταν “αὐξάνεσθε καί πληθύνεσθε καί πληρώσατε τήν γῆν καί κατακυριεύσατε αὐτῆς”. Αὐτές οἱ τέσσερις θέσεις εἶναι τό περιεχόμενο τῆς εὐλογίας τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο.
Ἡ δεύτερη εὐλογία “πληθύνεσθε”.
Τό “πληθύνεσθε” ἀναφέρεται στήν τεκνογονία, ὅμως πέρα καί μακριά ἀπό τοῦ νά γεννηθοῦν ἄνθρωποι ἁπλῶς ἐπάνω στήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς, ὁ Θεός βλέπει κάτι ἄλλο τό ὁποῖον εὐλογεῖ νά πληθύνει. Καί αὐτό εἶναι ἡ Ἐκκλησία του. Ὅπως ὅταν δημιουργεῖ ἅπαντα τόν κόσμον, ὅλο τό σύμπαν, καί τόν ἄνθρωπο, καί θά δεῖ ὁλόκληρη τή δημιουργία, θά πεῖ ὁ Θεός ὅτι ὅλα ἦσαν καλὰ λίαν. Καί ὅταν ἔλεγε καλά λίαν στό βάθος ἔβλεπε τή Θεοτόκο, διότι χάριν τῆς Θεοτόκου ἔγινε ἡ δημιουργία. Ὁλόκληρη ἡ δημιουργία. Καὶ ἡ Θεοτόκος ἔγινε χάριν τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὁ ὁποῖος Υἱός τοῦ Θεοῦ ἐδημιούργησε τά πάντα γιά τόν ἑαυτόν του. Ὅπως λέγει ὁ Ἀπ. Παῦλος “ἐξ οὗ καί δί’ οὗ καί εἰς αὐτόν τά πάντα ἔκτισται”. Ἀπό τό Θεό Λόγο, διά τοῦ Θεοῦ Λόγου καί γιά λογαριασμό τοῦ Θεοῦ Λόγου τά πάντα ἔχουν δημιουργηθεῖ. Ἔτσι τό “πληθύνεσθε” στό βάθος του, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης ἔχει τοῦτο. Ὅτι βλέπει τήν Ἐκκλησία τή δική του, πού μεταφέρεται ἀπό τόν οὐρανό στή γῆ. Διότι πράγματι ἡ Ἐκκλησία εἶναι τά τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ κοινωνία τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος. Σημειώσατε ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἄναρχος καί αἰωνία, διότι ἄναρχος καί αἰώνιος εἶναι ὁ Θεός. Καί συνεπῶς ἐφόσον ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ κοινωνία τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Θεός ἀγαπᾶ νά δημιουργήσει καί ἔξω ἀπό τόν ἑαυτό του Ἐκκλησία. Καί
εἶναι ἡ Ἐκκλησία τῶν ἀγγέλων καί ἐν συνεχεία ἡ Ἐκκλησία τῶν ἀνθρώπων. Δηλαδή Ἐκκλησία θά πεῖ κοινωνία. Κοινωνία προσώπων. Γι’ αὐτό σᾶς εἶπα, ὅτι ὁ Θεός ἔκανε τόν κόσμο, τό σύμπαν, ἔκανε τή γῆ, γιά ν’ ἀφήσει ἀπάνω καί τόν ἄνθρωπο, νά πολλαπλασιασθεῖ καί νά ἀποτελέσει Ἐκκλησία. Ἐκκλησία! Ἀλλά ἐπειδή ἀστόχησε ὁ ἄνθρωπος, ἐν καιρῶ, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, δηλ. ὅταν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ θά ἐνανθρωποῦσε θά ἐπανεγκαθιστοῦσε τήν Ἐκκλησία του ἐπί τῆς γῆς. Διότι οἱ πρωτόπλαστοι ἤδη ἀποτελοῦσαν Ἐκκλησία ἐπί τῆς γῆς. Ἀλλά αὐτή ἡ Ἐκκλησία, δηλ. ἡ κοινωνία πού εἶχαν μέ τόν Θεό, διεκόπη. Διεκόπη ἕνεκα τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος. Τί ὡραία κοινωνία εἶχαν μέ τόν Θεό οἱ πρωτόπλαστοι! Διεκόπη ὅμως. Καί ἐγκαθιδρύεται ξανά ἡ Ἐκκλησία ἐπί τῆς γῆς μέ τόν Ἰησοῦ Χριστό. Φυσικά, αὐτή ἡ διακοπή, γιά νά ἀκριβολογήσω, τῆς Ἐκκλησίας ἐπί τῆς γῆς, πρό Χριστοῦ, δέν ἦταν ἀπόλυτος. Διετηρεῖτο στά πρόσωπα τῶν δικαίων. Τοῦ Σήθ, τοῦ Νῶε, τοῦ Μελχισεδέκ, τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ, τοῦ Ἰακὼβ κ.ο.κ.. Στά πρόσωπα τῶν δικαίων ἦταν ἡ Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ. Ἂς εἶναι, πάντως, ὅπως σᾶς εἶπα, ἡ εὐλογία τοῦ “πληθύνεσθε” στό βάθος ἔχει αὐτό.
Ἡ τρίτη εὐλογία “πληρώσατε”.
Πληρώσατε θά πεῖ γεμίσατε. Νά γεμίσουν τή γῆ. Πράγματι, θέλει ὁ Θεός νά γεμίσει τή δημιουργία του μέ λογικά ὄντα, πού θά δώσουν καί νόημα στήν ἄλογη κτίση. Διότι μόνη της ἡ ἄλογη κτίση ἀναμφισβήτητα δέν ἔχει νόημα. Πῶς μπορεῖ νά δώσει τόνο δόξας στό Θεό; Μόνο ἐάν ὑπάρξουν λογικά ὄντα. Καί τά λογικά ὄντα εἶναι οἱ ἄγγελοι καί οἱ ἄνθρωποι. Ἔτσι, οἱ ἄγγελοι ὑμνοῦν τό Θεό, ὅταν βλέπουν τή δημιουργία, οἱ ἄνθρωποι ὑμνοῦν καί δοξολογοῦν τό Θεό, ὅταν βλέπουν τή δημιουργία. Ἔτσι ὁ Θεός θέλει νά δώσει νόημα σ’ αὐτή τήν ἄλογη κτίση. Λέμε πολλές φορές, ἡ κότα ὅταν πίνει νερό, σηκώνει τό κεφάλι της νά πεῖ εὐχαριστῶ στό Θεό. Ἀναμφισβήτητα ἡ κότα δέν ἔχει συνείδηση γιά κάτι τέτοιο. Κι ἀκόμα, φυσικά δέν λέει εὐχαριστῶ ἡ κότα. Ὁ λαιμός της εἶναι ἔτσι κατασκευασμένος, πού γιά νά πάει κάτω τό νερό, φυσικά σηκώνει τό κεφάλι της ἐπάνω. Αὐτό τό ἑρμηνεύει ὁ ἄνθρωπος. Ὁ ἄνθρωπος πηγαίνει πέρα ἀπό τήν κατασκευή τοῦ λαιμοῦ τῆς κότας, γιά νά πεῖ ὅτι ἡ κότα δοξάζει τόν Θεό. Ἢ τά πουλιά πού ψάλλουν κ.λ.π.. Φυσικά δέν ἔχουν καμία αἴσθηση τά πουλιά, ὅτι δοξάζουν τό Θεό. Γιά τόν ἄνθρωπο εἶναι αὐτή ἡ αἴσθηση πού εἶναι λογικός. Ἀλλά πρέπει νά γεμίσει ὅλος ὁ χῶρος ἀπό ἁγίους, οἱ ὁποῖοι θά ἀποτελέσουν τήν Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ. Κάνει ὅμως πολλή ἐντύπωση ὅτι, ἐνῶ ὁ Θεός ἐδημιούργησε ἕνα ἀσύλληπτα ἀχανές σύμπαν, ἐτοποθέτησε τόν ἄνθρωπο σ’ ἕναν πλανήτη, τή γῆ, ὁ ὁποῖος πλανήτης, σέ σχέση μέ ὅλα ἐκεῖνα τά τρισεκατομμύρια τῶν τρισεκατομμυρίων ἀστέρων, εἶναι πολύ μικρός. Πολύ μικρός στήν ἔκτασή του, στόν ὄγκο του. Καί βλέπομε ὅτι ἐπί τῆς γῆς ὁ ἄνθρωπος ἄρχισε νά δημιουργεῖ προβλήματα ζωτικοῦ χώρου. Τί εἶναι οἱ πόλεμοι; θά πάρω τό χωράφι σου, θά πάρω τήν πατρίδα σου, τόν τόπο σου, τό χῶρο σου, γιά νά ζήσω ἐγώ. Γιατί θέλεις νά ζήσεις; Γιατί δέν ὑπάρχει ἄλλος χῶρος. Πρέπει λοιπόν ἐγὼ ν’ ἁρπάξω τόν δικό σου τόν χῶρο, γιά νά ζήσω ἐγώ. Κι ἔτσι πού θά λέγαμε, γιατί νά εἶναι τόσο μικρή ἡ γῆ; Ἂν θέλετε, ὁ μαλθουσιανισμός καί ὁ νεομαλθουσιανισμός, πού λέγαμε τήν περασμένη φορά, ἐπάνω σ’ αὐτό τό σημεῖο στηρίζονται. Ὅτι ἡ γῆ εἶναι μικρή. Ὅτι τά προϊόντα αὐξάνουν κατά ἀριθμητική πρόοδο καί ὅτι οἱ ἄνθρωποι πολλαπλασιάζονται κατά γεωμετρική πρόοδο. Αὐτή ἡ θεωρία, δέν εἶναι ἀκριβής. Ὅταν τήν διετύπωσε τόν περασμένο αἰώνα ὁ Μάλθους, δέν εἶχε στατιστικά στοιχεῖα. Ἁπλῶς ἦταν μία θεωρία. Ἴσως ἐλάχιστα στατιστικά στοιχεῖα νά εἶχε. Ἀλλά δέν ἦταν ἐπαρκῆ καί κατ’ ἐπιστήμην τά στατιστικά του στοιχεῖα. Σήμερα μποροῦμε νά ἀποδείξουμε ὅτι ἡ θεωρία αὐτή ἀνατρέπεται. Γιατί μποροῦμε νά καλλιεργήσουμε ἐκτενεῖς περιοχές τῆς γῆς καί νά ζήσει ἕνα τετραπλάσιος πληθυσμός ἀπ’ αυτόν πού ὑπάρχει σήμερα. Τό θέμα ὅμως δέν εἶναι ἐκεῖ. Ἁπλούστατα διότι βλέπομε ὅτι ἐπάνω στή γῆ ἦταν τέσσερις ἄνθρωποι κάποτε. Ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα, ὁ Κάιν καί ὁ Ἄβελ. Καί ὁ Κάιν ἐφόνευσε τόν Ἄβελ, ἄραγε γιατί; Γιά ζωτικό χῶρο; Δέν τούς χωροῦσε ἡ γῆ καί ἤθελε νά πάρει κάτι παραπάνω ὁ Κάιν ἀπό τόν Ἄβελ; Στήν πραγματικότητα τό πρόβλημα δέν εἶναι πρόβλημα γῆς. Εἶναι πνευματικό πρόβλημα. Ἂν σκεφθεῖ κανένας ὅτι σέ χῶρες πού παράγουν πολύ σιτάρι, ὅπως στόν Καναδά, τό καῖνε γιά νά μήν πέσει ἡ τιμή του στήν παγκόσμια ἀγορά. Ἐνῶ θά μποροῦσε ἐκεῖνο πού θά περίσσευε, νά δοθεῖ στίς χῶρες ἐκεῖνες πού δέν παράγουν σιτάρι, ὅπως εἶναι ἡ Ἀφρική, ἡ Ἀσία καί πού πεθαίνουν οἱ ἄνθρωποι ἀπό τήν πείνα. Ἄρα τό θέμα εἶναι θέμα κυρίως πνευματικό.
Τό προσωρινό του “πληρώσατε”. - Ἡ καινή κτίση.
Ἀλλά πάλι θά ἐπανέλθουμε καί θά ποῦμε, μά γιατί ἡ γῆ ἔγινε τόσο μικρή; Ἢ γιατί ὁ Θεός ἔβαλε τόν ἄνθρωπο σέ ἕναν πλανήτη τόσο μικρό; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἡ ἑξῆς. Μᾶς τήν δίδει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος. Γράφει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος, ἀποστολικός πατέρας, Ἐπίσκοπος Λυῶνος.
«Τό σχῆμα παράγει τοῦ κόσμου τούτου, τουτέστιν ἐν οἶς παράβασις γέγονεν, ὅτι ἐπαλαιώθη ὁ ἄνθρωπος ἐν αὐτοῖς». (Ἁγίου Εἰρηναίου, ἀπόσπασμα 96)
Περνάει, λέει, τό σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου. Ποιό εἶναι τό σχῆμα αὐτό; Τό σχῆμα τοῦ κόσμου εἶναι ὅτι ἔχομε τό χῶρο σέ μορφή σφαιροειδῆ. Καί τό χρόνο. Αὐτά τά δύο στοιχεῖα συνιστοῦν τόν κόσμο. Τόν ὁρατό κόσμο. Αὐτό τό σχῆμα περνάει. Θά περάσει, λέγει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος. Μέσα σ’ αὐτό τόν κόσμο, μέσα στόν ὁποῖο ἔγινε ἡ παράβαση, καί ὁ κόσμος αὐτός ἔχει παλαιωθεῖ. Καί διά τοῦτο (συνεχίζει ὁ ἅγιος πατήρ) «τό σχῆμα τοῦτο πρόσκαιρον ἐγένετο». Ἔγινε πρόσκαιρο τό σχῆμα αὐτό. Δηλ. ἡ σφαιροειδής μορφή τῶν ἀστέρων καί τῆς γῆς. Καί συνεπῶς καί τῆς γῆς μας πού εἶναι μικρή. «Προειδότος τά πάντα τοῦ Θεοῦ». Ἐπειδή ὁ Θεός προεγνώριζε ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν θά εἶχε μόνιμη κατοικία ἐπί τῆς γῆς. Καί ὅτι δέν θά ἦτο αἰώνιος ἐπάνω στή γῆ, ἀφοῦ θά εἰσήγετο ὁ θάνατος. Ἀλλά καί ἀκόμα ἡ Ἱστορία, ὅπως οἱ ἄνθρωποι τήν εἶχαν ἐκλάβει, δέν θά εἶχε κυκλική θέση, ὄψη, μορφή, ἀλλά εὐθύγραμμη. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες εἶχαν δεχθεῖ τό χρόνο στήν κυκλική του μορφή. Ὅτι ξαναγυρίζομε στό ἴδιο σημεῖο. Καί συνεπῶς δέν τελειώνει ποτέ ἡ δημιουργία. Ἀλλά, οὔτε ἔχει ἀρχή, οὔτε ἔχει τέλος ἡ δημιουργία. Κατά τήν κυκλική θέση τοῦ χρόνου. Ἀλλά ἡ Ἁγία Γραφή μᾶς λέγει ὅτι ὁ χρόνος εἶναι εὐθύγραμμος. Ὅτι ἡ
δημιουργία δηλαδή εἶχε ἀρχή καί θά ἔχει τέλος. Καί τό τέλος τῆς δημιουργίας δέν θά εἶναι ἡ ἐκμηδένιση, ἀλλά ἡ ἀνακαίνιση, μία καινούρια μορφή. Μέ ἄλλα λόγια, ὅπως μᾶς τό λέγει καί ὁ Εὐαγ. Ἰωάννης στό βιβλίο τῆς Ἀποκάλυψης, «εἶδα καινόν οὐρανόν καί καινήν γῆν» (Ἀποκάλυψη κα’, 1.) ἀλλά δέν εἶδα πιά οὔτε τόν ἥλιο, οὔτε τήν σελήνη, οὔτε τή θάλασσα. Πού σημαίνει ὅτι αὐτή ἡ σφαιροειδής μορφή, τό σφαιροειδές σχῆμα τῆς δημιουργίας, ἐξαφανίζεται. Δέν ὑπάρχει πιά. Ἄρα ἡ γῆ μας εἶναι μία κατοικία πρόσκαιρη. Καί ἀφοῦ εἶναι πρόσκαιρη, δέν ὑπῆρχε ἀνάγκη νά εἶναι πιό μεγάλη. Θά σᾶς ἐξηγήσω ὅμως καί κάτι παρακάτω ἐδῶ. «Προειδότος δέ τά πάντα τοῦ Θεοῦ, παρελθόντος δέ τοῦ σχήματος τούτου (ὅταν θά περάσει αὐτό τό σχῆμα) καί ἀνανεωθέντος τοῦ ἀνθρώπου (ἅμα ἀνανεωθεῖ ὁ ἄνθρωπος μέ τήν ἀνάστασή του, τήν ὀντολογική, μέ τό σῶμα του, τό καινούριο σῶμα, ἄφθαρτο καί ἀθάνατο σῶμα) καί ἀκμάσαντος πρός τήν ἀφθαρσίαν, ὥστε μηκέτι δύνασθαι πέρα παλαιωθῆναι
(ὥστε νά μή μπορεῖ πιά νά παλιώσει καί νά πεθάνει καί νά φθαρεῖ), ἔσται (θά εἶναι) ὁ οὐρανός καινός (καινούργιος οὐρανός) καί ἡ γῆ καινή (καινούργια ἡ γῆ). Τί εἴδους γῆ θά εἶναι αὐτή; Ὁ Θεός τό ξέρει. Σφαιροειδής; Ὄχι ἀσφαλῶς. Τί θά εἶναι; Ὁ Θεός τό ξέρει. Μήπως γῆ θά εἶναι ὁλόκληρο τό σύμπαν. Ὁ Θεός τό ξέρει. «Ἐν τοῖς καινοῖς ἀναμενεῖ ὁ ἄνθρωπος ἀεί καινός καί προσομιλῶν τῷ Θεῶ». Σ’ αὐτόν τόν καινούργιο κόσμο, ὁ καινούργιος ἄνθρωπος θά μένει καί θά κάνει συντροφιά μέ τό Θεό. Δηλ. θά ἀποκατασταθεῖ αὐτή ἡ κοινωνία. Αὐτή ἡ Ἐκκλησία, πού σᾶς ἔλεγα προηγουμένως. Εἶναι μεγαλειῶδες!
Εἶναι μεγαλειῶδες! Ὁ Θεός ἀποκαλύπτει τά μακρόπνοα σχέδιά Του στόν ἄνθρωπο, νά τά βλέπει, νά θαυμάζει καί νά δοξάζει τόν Θεό. Ὥστε αὐτό τό “πληρώσατε” εἶναι πρόσκαιρο, διότι ἡ γῆ μας εἶναι πρόσκαιρη, ἐπειδή ἐμεῖς εἴμεθα πρόσκαιροι. Θά ἔρθει ὅμως κάποια στιγμή πού τότε ὁλόκληρη ἡ δημιουργία ἀνακαινισμένη στό σχῆμα καί τή μορφή πού ὁ Θεός ξέρει, ἐμεῖς δέν μποροῦμε νά τό συλλάβουμε, οὔτε κατά φαντασία. Μᾶς λέγει ὁ Ἀπ. Παῦλος αὐτό: «Ὀφθαλμός οὐκ εἶδε καί οὖς οὐκ ἤκουσε καί ἐπί καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη». (Α΄ Κορινθίους 2, 9.) Ἐκεῖνα πού ἔχει ἑτοιμάσει ὁ Θεός γιά ἐκείνους πού τόν ἀγαποῦν. Ὅλη αὐτή ἡ δημιουργία, ἀνακαινισμένη - θά πῶ μία λέξη τοῦ Ἀπ. Παύλου - ἀνακεφαλαιωμένη, (αὐτό δείχνει ἀνακεφαλαίωση καί ἀνακεφαλαιωτής εἶναι ὁ Χριστός, δυνάμει τῆς σαρκός πού πῆρε ἀπ’ αὐτό τό φθαρτό κόσμο), θά εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ! Γι’ αὐτό τό λόγο ἡ γῆ μας εἶναι μικρή. Δέν χρειάζεται νά πῶ τίποτ’ ἄλλο.
Ἡ ἐξάρτησή μας ἀπό τήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ.
Ἀλλά ὑπάρχει καί κάτι ἀκόμα. Ὁ Θεός στούς Ἑβραίους, ὅταν ἦταν στήν ἔρημο τους ἔδινε τό “μάννα” καθημερινά. Πλήν τοῦ Σαββάτου. Γιατί τούς τό ‘δινε ἄραγε κάθε μέρα; Κάνει ἐντύπωση αὐτό. Ἁπλούστατα, γιά νά μάθει στόν λαό του νά ἐξαρτᾶται ἀπό τό Θεό. Ὅταν ἐγὼ, ἐπί παραδείγματι, μπορῶ νά λέγω ὅτι ἔχω ἀποθῆκες γιά νά ζήσω χίλια χρόνια, δέν ἔχω τήν αἴσθηση ὅτι μπορῶ νά ἐξαρτῶμαι ἀπ’ τό Θεό. Γιά ποιό λόγο νά ἐξαρτῶμαι; Τό ἀντίθετο τοῦ πράγματος εἶναι ἡ παραβολή ἐκείνη τοῦ πλουσίου τοῦ ἄφρονος πού εἶπε, ἔχω στίς ἀποθῆκες μου ἀγαθά πολλά, μπορῶ νά φάω καί νά πιῶ σέ χρόνια μακρά. Ψυχή μου, λέει, φάε, πίε, εὐφραίνου. Ἔχεις γιά πολλά χρόνια νά τρῶς καί νά πίνεις. Αὐτό δέν τό θέλει ὁ Θεός. Γιατί θέλει τόν ἄνθρωπο ἀνά πᾶσα στιγμή νά ἐξαρτᾶται ἀπό τό Θεό.
Ἔτσι, σοῦ δίνει σήμερα. Ἔτσι μᾶς δίδαξε «τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον». Ἔτσι μᾶς δίδαξε ὁ Χριστός. Κάνει λοιπόν τή γῆ μικρή, ὅπως καί τούς Ἑβραίους τούς ἔβαλε στήν ἔρημο, γιά νά μᾶς μάθει νά πιστεύουμε στήν ἀγάπη του καί εἰς τήν πρόνοιά του.
Ἡ τέταρτη εὐλογία: «Κατακυριεύσατε τῆς γῆς».
Καί ἐρχόμεθα τώρα στήν τέταρτη εὐλογία. “Και κατακυριεύσατε τῆς γῆς”. Κυριεύω θά πεῖ γίνομαι κύριος. Τό λέει ἡ λέξη, προσέξτε, γίνομαι κύριος. Κατακυριεύω, μέ τήν πρόθεση “κατά” σημαίνει κατά κράτος. Δηλαδή πέρα γιά πέρα, δέν μένει καμία γωνίτσα πού νά μήν εἶναι δική μου. Αὐτό εἶπε ὁ Θεός. Γιά σκεφθεῖτε, νά κατακυριεύσουμε τή γῆ! Τί σημαίνει αὐτό; Σημαίνει κατάκτηση τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς, ἀλλά καί τῆς “γῆς” μέ
διαστημόπλοια; Ὅταν πῆγε τό πρῶτο διαστημόπλοιο στή Σελήνη, πῆγαν νά γράψουν οἱ ἐφημερίδες, ὅτι προσγειώθηκε ἐκεῖ τό διαστημόπλοιο στό φεγγάρι. Ἀλλά, ἐκεῖ εἶδαν ὅτι δέν ταιριάζει αὐτή ἡ λέξη. Προσγειώνομαι θά πεῖ κατεβαίνω στήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς. Ἐκεῖ δέν ἦταν γῆ. Ἄρα λοιπόν ἔπρεπε ν’ ἀλλάξουμε τή λέξη. Νά μή βάλω προσγειώνομαι. Τί διεπιστώθη ὅμως; Ὅτι ἐκεῖνα τά ὁποῖα πῆραν ὡς ὑλικά γιά νά τά ἐξετάσουν στή γῆ, δέν ἦσαν παρά τά ὑλικά πού συναντοῦμε στή γῆ. Στόν ἥλιο ἔχομε τά ἴδια ὑλικά. Ὅπως θά γνωρίζετε μποροῦμε νά ξέρουμε τί ὑλικά ἔχει ὁ ἥλιος μέ τή μέθοδο τοῦ φασματοσκοπίου. Φθάσαμε στό σημεῖο νά μποροῦμε νά ἀνακαλύπτουμε ὑλικά πού ὑπάρχουν στόν ἥλιο πρίν τά βροῦμε στή γῆ. Μέ τή μέθοδο αὐτή. Συνεπῶς μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὅλο τό σύμπαν εἶναι φτιαγμένο ἀπό τήν ἴδια πάνω - κάτω ὕλη. Ἄρα ὅλο τό σύμπαν, μέ τήν εὐρεία ἔννοια τῆς λέξεως, εἶναι μία γῆ. Τί λοιπόν πρέπει νά κατακτήσει τώρα ὁ ἄνθρωπος, τήν ἐπιφάνεια τῆς γνωστῆς μας γῆς; Ἢ θά πρέπει νά κατακτήσει, ἢ μπορεῖ, ἢ ἔχει τήν εὐλογία νά κατακτήσει καί τό σύμπαν, ἀφοῦ λογαριάζεται ὁλόκληρη γῆ; Μήπως ἀκόμη ἐκεῖνο τό “κατακυριεύσατε τῆς γῆς” σημαίνει κατάκτηση τῶν μυστικῶν τῆς φύσεως; Δηλαδή, μέ ἄλλα λόγια, μέ τήν ἐπιστήμη νά μάθω τί εἶναι δημιουργία γιά νά μπορῶ νά χρησιμοποιήσω τά μυστικά τῆς δημιουργίας; Δηλαδή ποιός εἶναι αὐτός ὁ σκοπός τῆς κατακυριεύσεως; Καλά, δέν ξέρω τί πρέπει νά κατακυριεύσω. Ἀλλά ἐάν ὅμως τό μάθω, γιά ποιό λόγο; Βέβαια, κατ’ ἀρχάς αὐτό τό “κατακυριεύσατε τῆς γῆς” ἐκφράζει τό ἀρχικό τοῦ ἀνθρώπου καί τό βασιλικό του ἀξίωμα. Ὅταν λέμε ἀρχικό, ἐκεῖνο πού εἶπε ὁ Θεός: νά ἄρχει ὁ ἄνθρωπος. Δηλαδή νά εἶναι κύριος. Εἶναι ἕνα στοιχεῖο τῆς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι προφήτης, ἱερέας καί βασιλιάς. Ὅπως εἶναι ὁ Χριστός, προφήτης, ἱερέας καί βασιλιάς. Καί μήπως μέ αὐτό τόν τρόπο ἐκφράζεται ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο, μέ τό νά γίνει κυρίαρχος τῆς γῆς, ἢ ἀποβλέπει σ’ ἕνα βαθύτερο λόγο; Μήπως πρόκειται περί τῆς δημιουργίας τοῦ πολιτισμοῦ; Μήπως δηλαδή, ὅταν εἶπε ὁ Θεός νά κατακυριεύσουμε τή γῆ, ἀπέβλεπε στή δημιουργία τοῦ πολιτισμοῦ;
Τό βαθύτερο νόημα τοῦ πολιτισμοῦ.
Τί εἶναι ὁ πολιτισμός; Εἶναι ἡ βελτίωση τῶν ἀναγκῶν τοῦ πολίζειν. Τό ρῆμα πολίζω, ἀπ’ ὅπου κατάγεται ἡ λέξη πόλις, πολίτης, πολιτισμός, θά πεῖ κατοικῶ. Μήπως λοιπόν τό κατακυριεύσατε στό βάθος εἶναι ὁ πολιτισμός καί ὁ πολιτισμός εἶναι ἡ βελτίωση τῶν ἀναγκῶν μας ἐπάνω στή γῆ, ὅπου κατοικῶ; Τό φαινόμενο τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι πανάρχαιο. Εἶναι τόσο ἀρχαῖο, ὅσο εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Ἂν δέν λογαριάσουμε τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα πού ἦταν δημιουργημένοι ἀπ’ εὐθείας ἀπό τό Θεό, πρώτη γενεά τῶν ἀνθρώπων εἶναι ὁ Κάιν καί ὁ Ἄβελ. Τά παιδιά τῶν πρωτοπλάστων. Ἤδη ὁ Κάιν δημιουργεῖ πολιτισμό. Ἀκοῦστε τί λέγει ἡ Ἁγία Γραφή. Ὅτι Κάιν «ἦν οἰκοδομῶν πόλιν καί ἐπωνόμασε τήν πόλιν ἐπί τῷ ὀνόματι τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, Ἐνώχ». Κατασκεύασε, οἰκοδόμησε, δημιούργησε, ἔφτιαξε πόλη. Πόλη, ὄχι ὅπως σήμερα, ἔχουμε μία πόλη. Ἀλλά ἔκανε πόλη. Ἕναν συνοικισμό. Ἕνα τόπο στόν ὁποῖο κατοικοῦσαν οἱ δικοί του οἱ ἀπόγονοι. Ἕνας ἀπό τούς ἀπογόνους του ἦταν ὁ Ἐνώχ. Ἐπειδή τόν ἀγαποῦσε ὀνόμασε τήν πόλη Ἐνώχ. Ὅπως θά λέγαμε Λάρισα, Θεσσαλονίκη, Ἀθήνα. Ἔδωσε ὄνομα Ἐνώχ. Ὀνοματίζει λοιπόν καί τήν πόλη. Αὐτό εἶναι πολύ σπουδαῖο. Ἔχομε πόλη. Ἀλλά, τί θά πεῖ πόλη; Θά πεῖ ἕνας τόπος στόν ὁποῖο οἱ ἄνθρωποι διαβιοῦν γιά νά κάνουν τήν ζωή τους καλύτερη. Μποροῦμε νά ποῦμε στούς ἀνθρώπους μιᾶς πόλης νά πᾶνε νά κατοικήσουν στά βουνά; Ἢ ἂν παραστεῖ ἀνάγκη νά πᾶνε στά βουνά, θά περάσουν καλά; Μές στήν πόλη ἔχομε τό νερό μας, ἔχομε τόν τρόπο πού θ’ ἀγοράσουμε τά τρόφιμά μας, ἔχομε τό γιατρό μας, ἔχομε τό ἠλεκτρικό μας, ἔχομε τό καλό μας τό σπίτι, ἔχομε τήν συγκοινωνία, ἔχομε μία ζωή βελτιωμένη, καλύτερη. Αὐτό εἶναι ὁ πολιτισμός; Ὁ πολιτισμός ἐκεῖ ἀποβλέπει; Μήπως εἶναι κάτι περισσότερο ἀπό αὐτό; Διότι σήμερα τόν πολιτισμό ἔτσι τόν λογαριάζομε. Καί μάλιστα τό λεγόμενο τεχνικό πολιτισμό. Νά κάνουμε τή ζωή μας ἄνετη.
Νά τήν κάνουμε ὡραία. Λέμε, νά ’χουμε βελτίωση καί βελτίωση σέ κάθε τι. Στά φάρμακα γιά νά
κατανικήσουμε μία ἀρρώστια, στήν ἀντιμετώπιση μίας ἀρρώστιας μέ τή χειρουργική, κ.λ.π, κ.λ.π., μέ ὡραία σπίτια, ὑγιεινά, μέ τροφές πού νά εἶναι πολύ καλές, μέ θέματα, μέ ἀκροάματα, μέ ὅλα αὐτά. Αὐτό εἶναι; Εἶναι κι αὐτό πολιτισμός, ἀλλά δέν εἶναι αὐτό μόνο. Ὁ πολιτισμός ἔχει κάτι βαθύτερο. Ἂν ὁ Θεός εἶπε νά κατακυριεύσουμε τή γῆ καί ἐννοοῦσε τόν πολιτισμόν δέν μπορεῖ νά ἐξαντληθεῖ στά ὅρια αὐτά τοῦ πολιτισμοῦ αὐτοῦ πού εἶπε ὁ Θεός. Μήπως λοιπόν εἶναι κάτι βαθύτερο αὐτό πού λέμε πολιτισμός; Μήπως εἶναι οἱ βαθύτερες ἐφέσεις τῆς ἀνθρώπινης δομῆς;
Φαίνεται πὼς ὁ πολιτισμός ἔχει τίς ρίζες του στό “κατ’ εἰκόνα” τοῦ ἀνθρώπου.
Ἐκεῖ ἔχει τίς ρίζες του. καί τό “κατ’ εἰκόνα” τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι γιά νά φάει καί νά πιεῖ καί νά περάσει καλά.
Εἶναι κάτι πολύ - πολύ βαθύτερο. Εἶναι νά προβεῖ στό “καθ’ ὁμοίωσιν”. Συνεπῶς αὐτή ἡ βελτίωση δέν εἶναι ἡ βελτίωση τῆς βιοτικῆς ζωῆς, τοῦ πολίζω, τοῦ κατοικῶ σέ μία πόλη. Ἀλλά εἶναι κάτι πολύ - πολύ βαθύτερο.
Ἀλλά φαίνεται ὅμως ὅτι ἐνῶ ἀρχικά ὁ Θεός ἔκανε αὐτήν τήν δυνατότητα στόν ἄνθρωπο, νά δημιουργήσει πολιτισμό, πού οἱ ρίζες αὐτῆς τῆς δυνατότητας εἶναι στό “κατ’ εἰκόνα”, φαίνεται ὅτι ἀλλοιώθηκε. Γιατί αμαυρώθηκε τό “κατ’ εἰκόνα”, ἔπεσε τό “κατ’ εἰκόνα” καί συνεπῶς πῆρε στραβό δρόμο αὐτή ἡ ἔφεση τοῦ ἀνθρώπου νά δημιουργήσει πολιτισμό. Δέν εἶναι τυχαῖο τό ὅτι ἡ Π.Δ. ἀποσιωπᾶ γιά τόν Σήθ.
Σήθ θά πεῖ ἀντικατάσταση. Εἶναι ὁ ἄνθρωπος, εἶναι τό παιδί, πού πῆρε τήν θέση τοῦ Ἄβελ. Βέβαια ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα ἔκαναν πάρα πολλά παιδιά. Ἀλλά ἀναφέρονται δύο, ἐπειδή δύο παιδιά διεδραμάτισαν σπουδαῖο ρόλο στήν ἀνθρώπινη ἱστορία, τήν μετέπειτα ἱστορία, καί αὐτοί εἶναι ὁ Κάιν καί ὁ Σήθ. Ὁ Σήθ εἶναι πραγματικά στή θέση τοῦ Ἄβελ, πού ἦταν ἀγαθός ἄνθρωπος, ὁ δέ Σήθ εἶναι πρόγονος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὄχι ὁ Κάιν, γι’ αὐτό ἀναφέρεται στά δύο αὐτά παιδιά ἡ Ἁγία Γραφή. Δέν εἶναι λοιπόν τυχαῖο ὅτι ἡ Π.Δ. ἀποσιωπᾶ γιά τόν Σήθ νά ἀναφέρει ὅτι ἔκτισε πόλη. Ἀσφαλῶς καί αὐτός θά πρέπει νά ἔκτισε πόλη. Ἀλλά τό ἀποσιωπᾶ ἡ Ἁγία Γραφή. Ἔκανε ὁ Κάιν. Τί σημαίνει αὐτό; Αὐτό δείχνει ὅτι ὁ πολιτισμός μπῆκε σέ ἕνα αὐλάκι διαφορετικό ἀπό τήν θεία ἁπλότητα τοῦ ἀνθρώπου, πού τήν διατηρεῖ μέν ὁ Σήθ, ἀλλά τήν ἔχει χάσει ὁ Κάιν. Τήν ἔχασε, διότι ἐφόνευσε τόν ἀδελφό του τόν Ἄβελ. Παρακάτω μάλιστα βλέπομε τούς ἀπογόνους τοῦ Κάιν, πολύ κοντινούς, νά δημιουργοῦν πραγματικά πολιτισμόν. Ἡ χαλκουργική, ἡ ἐφεύρεση τῶν μουσικῶν ὀργάνων, ἡ ὑφαντουργία, ὀφείλονται στούς ἀπογόνους του Κάιν. Εἶναι μεγάλη ἱστορία.
Ἔγινε ὁ πολιτισμός αὐτοσκοπός.
Κατοπινά ἔγινε ὁ πύργος τῆς Βαβέλ. Αὐτό εἶναι ἕνα στοιχεῖο πολιτισμοῦ. Ὅπως θά ξέρετε ὅτι ἕνα βασικό στοιχεῖο τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ ἀρχιτεκτονική. Σήμερα μποροῦμε νά λέμε, ὅτι ἕνας λαός ἔχει πρόοδο, τεχνική πρόοδο, ἔχει πρόοδο στά κτίσματά του στά γλυπτά του κ.λ.π. Λέμε ὁ Παρθενών. Ὁ Παρθενὼν τί εἶναι; Εἶναι ἕνα κτίσμα. Σκάβουμε στή γῆ νά βροῦμε κτίσματα. Ὁ πύργος τῆς Βαβέλ λοιπόν ἦταν ἕνα στοιχεῖο πολιτισμοῦ.
Οἱ ἄνθρωποι πού τόν ἔκτιζαν ἤθελαν νά σταθεῖ ἕνα σημεῖο ἑνότητας τῆς ἀνθρωπότητας. Εἶπαν, πρίν σκορπίσουμε στή γῆ, νά κτίσουμε ἕναν πύργο, πού ἡ κορυφή του νά φθάνει ἕως τόν οὐρανό. Δηλαδή πολύ ψηλά. Θά λέγαμε σήμερα, ἕναν οὐρανοξύστη. Οὐρανοξύστης αὐτό θά πεῖ κατά λέξη. Αὐτός πού ξύνει τόν οὐρανό. Αὐτός πού φτάνει στόν οὐρανό. Αὐτός πού περνᾶ τά σύννεφα. Εἶναι δηλαδή ἐδῶ ἕνα στοιχεῖο πραγματικά μεγαλεπήβολο. Δηλαδή ἕνα πολιτιστικό μνημεῖο ἑνότητας τῆς ἀνθρωπότητας. Τῆς καταγωγῆς τῆς ἀνθρωπότητας, τῆς γλώσσας καί τοῦ πολιτισμοῦ. Ἀλλά τό ματαιώνει ὁ Θεός. Περίεργο! Γιατί; Ἐάν ὁ Θεός ἔβαλε μέσα στόν ἄνθρωπο τίς ἐφέσεις γιά τόν πολιτισμό, γιατί ἐδῶ ματαιώνει αὐτό τό στοιχεῖο τοῦ πολιτισμοῦ σέ κείνους τούς οἰκοδόμους τοῦ πύργου τῆς Βαβέλ; Ἁπλούστατα, γιατί ὁ πολιτισμός μπῆκε σέ λανθασμένο αὐλάκι. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος. Ἔπρεπε αὐτό τό “κατακυριεύσατε τῆς γῆς ” νά ἀνακλᾶ τή θεία κατακυρίευση. Κατακυριεύει ὁ ἄνθρωπος, διότι κατακυριεύει ὁ Θεός. Ἂν εἶναι κάτι πού μπορεῖ ἀνά πᾶσα στιγμή νά ἀνακλᾶ τήν κατεξουσίαση τοῦ Θεοῦ, τότε ὁ Θεός θά τὸ ἀφήνει. Θά σᾶς πῶ ἕνα μικρό παράδειγμα ἐπάνω σ’ αὐτό τό σημεῖο. Ὅταν πέταξε ὁ πρῶτος ἄνθρωπος καί πῆγε στό διάστημα, εἶπαν πάρα πολλοί ἄνθρωποι ὅτι τώρα πιά δέν ὑπάρχει ὁ Θεός. Θά πετοῦσε ποτέ ὁ ἄνθρωπος στό διάστημα, ἐάν δέ τό ἐπέτρεπε ὁ Θεός; Ἀδιανόητο! Θά πετοῦσε ποτέ ὁ ἄνθρωπος στό διάστημα, ἐάν δέν εἶχε ἀπό τό Θεό τή δυνατότητα νά τό κάνει; Συνεπῶς εἶναι μέσα στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ. Μέσα στίς δυνατότητες τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ὅμως φθάνει νά λέγει, “δέν βρῆκα πουθενά τόν Θεό”. Ἔτσι εἶπε ὁ πρῶτος Ρῶσος ἀστροναύτης. Αὐτό ἔρχεται νά γκρεμίσει ὁ Θεός. Μποροῦμε νά πετάξουμε μέ πύραυλο, γιατί ἀνακλᾶ ἀνά πᾶσα στιγμή τήν κατακυρίευση τοῦ Θεοῦ. Ὅταν ὅμως φθάσουμε νά λέμε, ποῦ εἶναι ὁ Θεός, τότε ὁ Θεός ματαιώνει αὐτούς τούς πύργους τῆς Βαβέλ καί τούς γκρεμίζει. Ἐπιφέρει σύγχυση γλωσσῶν, δηλαδή μ’ ἄλλα λόγια, νά μήν μποροῦν οἱ ἄνθρωποι παρακάτω νά κάνουν τίποτε. Ἢ στό τέλος ὁ πολιτισμός νά γίνει ἡ ἀφετηρία τῆς καταστροφῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ὅπως εἶναι αυτό σαφές γιά τήν πυρηνική ἐνέργεια. Τό βλέπετε; Ἄρα τί σημαίνει; Ὅταν ζητᾶ ὁ ἄνθρωπος νά κατακυριεύει ἐρήμην τοῦ Θεοῦ, τότε δημιουργεῖται πολιτισμός μέ στραβή κατεύθυνση. Ὁ πολιτισμός, δέν εἶναι ἕνα ἀπόλυτο ἀγαθό. Οὔτε αὐτόνομο ἀγαθό. Οὔτε αὐτοσκοπός. Τί εἶναι ὁ πολιτισμός; Τά ἔργα τῶν χεριῶν μου. Θά προσκυνήσω τά ἔργα τῶν χεριῶν μου; Δέν εἶναι αὐτοσκοπός ὁ πολιτισμός. Ἀπό τήν στιγμή πού κάνω τόν πολιτισμό αὐτοσκοπό λένε οἱ ἄνθρωποι: “Τό λέει ὁ πολιτισμός!”. Μά δέν τό θέλω, ἀρνοῦμαι νά δεχθῶ μία ἔκφραση τοῦ πολιτισμοῦ. Δικαίωμά μου δέν εἶναι; Μά, τό λέει ὁ πολιτισμός! Τό λέει ἡ ἐπιστήμη!
Ἐπί παραδείγματι. Θέλω νά μείνω μέ ἁγνότητα. Ναί, μά λέει ἡ ἐπιστήμη, λέει ὁ πολιτισμός, ὅτι πρέπει νά εἴμαστε ἔτσι. Πρέπει ἡ κοπέλα, τό ἀγόρι, νά κάνει ἐκεῖνο καί ἐκεῖνο καί ἐκεῖνο. Ὅταν βάζω κριτήριο καί γνώμονα τῆς ζωῆς μου τόν πολιτισμό, τόν ὁποῖον ἐπικαλοῦμαι, γιά νά κρίνω καί τούς ἄλλους, σημαίνει ὅτι τόν ἔκανα τόν πολιτισμό ἀπόλυτο ἀγαθό. Ἐδῶ πιά ὑπάρχει ἕνας κίνδυνος. Καί ἀπό αὐτόν τόν κίνδυνο ξεκινάει ἡ περιπέτεια τοῦ ἀνθρώπου.
Τεχνικός καί πνευματικός πολιτισμός.
Ἔχουμε θεοποιήσει τόν τεχνικό πολιτισμό. Θά κινηθῶ ἐγὼ ἀντίθετα στό πολιτιστικό ρεῦμα; Ὁ τεχνικός πολιτισμός δίνει τήν εὐημερία. Δίνει τή θέρμανση, τό καλοριφέρ, τό ψυγεῖο, τό εὐάερο καί εὐήλιο σπίτι. Τό αὐτοκίνητο, τό ἀεροπλάνο, τό τηλέφωνο, τό ραδιόφωνο, τήν τηλεόραση. Ὁ τεχνικός πολιτισμός πού δίνει αὐτή τήν εὐημερία, προβαδίζει κατά πολύ τοῦ λεγόμενου πνευματικοῦ πολιτισμοῦ, πού ἀναφέρεται στήν καλλιέργεια τῆς ψυχῆς. Καί ἔτσι μέ τόν τρόπο αὐτό, ἐπειδή οἱ “ἀνάγκες” τοῦ ἀνθρώπου πολλαπλασιάζονται,
τό προβάδισμα τοῦ τεχνικοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ταχύτατο, ἐνῶ τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ μένει τό βάδισμα πίσω. Ἔτσι αὐτός ὁ τεχνικός πολιτισμός δεσμεύει τόν ἀληθινό πνευματικό πολιτισμό, ἀποξενώνει, ἀλλοτριώνει τόν ἄνθρωπο ἀπό τόν ἑαυτό του, τίς ρίζες του, τή φύση του, τή φύση καί τό Θεό. Μέγας κίνδυνος.
9-10-1983
26η ομιλία στην κατηγορία
« Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία ».
Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία " εδώ ⬇️
http://arnion.gr/index.php/p-thanasios-mytilina-os/milies-p-thanasiou/palaia-diauhkh/xristianikh-kosmologia-anurvpologia
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40pgmRsIiRCioth8a5E4bM7r
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://drive.google.com/file/d/1PKTpnYb1nptUbWKH5jo6DJwk7IVel9BA/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Χριστιανική Κοσμολογία - Ἀνθρωπολογία.».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%20~%20%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
