†.Mέ τήν ἀνάλυση πρώτων κεφαλαίων τοῦ βιβλίου της Αποκαλύψεως, αγαπητοί μου, κλείνει τό πρῶτο μέρος τοῦ ὅλου βιβλίου, στό ὁποῖο ἐξετάσθηκε τό παρόν τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως αὐτό ἦταν κατά τούς χρόνους τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελιστοῦ, μέ τήν ἀποστολή τῶν ἑπτά ἐπιστολῶν πρός τίς ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
Μέ τίς ἑπτά αὐτές ἐπιστολές, εἴχαμε τήν ἀποκάλυψη τοῦ παρόντος, τοῦ «ἅ εἰσι» (Αποκ. 1, 19.), ἐκείνων πού ὑπάρχουν, ὅπως εἰδοποίησε ὁ Κύριος, χωρίς όμως αυτό νά ἀποκλείει τήν ἀποκάλυψη τῆς ἐσωτερικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, ὡς πτυχές τῆς Ἐκκλησίας, σέ ὅλη τήν πορεία της μέσα στήν Ἱστορία.
Ὅσο ὅμως θά προχωρεῖ ἡ πορεία τῆς Ἐκκλησίας μέσα στούς αἰῶνες καί θά πλησιάζει πρός τό τέρμα της πού τό τέρμα αὐτῆς τῆς πορείας συμπίπτει μέ τό τέλος τῆς Ἱστορίας, τόσο θα πυκνώνονται οἱ πειρασμοί καί οἱ δυσκολίες τῆς Ἐκκλησίας, με αποκορύφωση την παρουσία τοῦ Ἀντιχρίστου.
Ἔτσι, ἡ Ἐκκλησία ἀποδύεται σέ ἀγῶνες, πού περιγράφονται μεταξύ του 4ου κεφαλαίου, χωρίο 1, και τοῦ 19ου, χωρίο 10. Μέσα σ' αυτόν τόν χῶρο, από το 4ο κεφάλαιο έως το 19ο, περιγράφονται «ὰ δεῖ γενέσθαι», ἐκεῖνα πού πρόκειται να γίνουν.
Μη ξεχνάτε δὲ ὅτι ἐμεῖς ἀπέχουμε πολύ ἀπό ἐκεῖνα τὰ «ὰ εἶσι», ἐκεῖνα πού ὑπῆρχαν τότε, στήν ἐποχή τοῦ Ἰωάννου· μέχρι σήμερα ἔχουν περάσει δυό χιλιάδες χρόνια. Μή ξεχνάτε ότι βρισκόμαστε ὄχι ἁπλῶς μέσα σ' ἐκεῖνο τό «ἃ δεῖ γενέσθαι», αλλά ἴσως καί στά πρόθυρα... πιθανώς και στο τέλος αὐτῆς τῆς πορείας! (Βλ. π. ᾿Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Ἀποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ὁμιλία 2η, ἐκδ. Ι. Μ. Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2023, σ. 71-72.https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_912.html?m=1
Τήν παραμονή τῆς ἑορτῆς τῶν πρωτοκορυφαίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, το 2004, μετά τόν Εσπερινό, ὁ Γέροντάς μας π. ᾿Αθανάσιος μιλούσε στους παρευρισκομένους ἔξω στην αυλή τῆς Ἱερᾶς Μονῆς. Κάποιος τόν ρώτησε: Γέροντα, μήπως εἴμαστε στὰ ἔσχατα; Κι ἐκεῖνος ἀπάντησε: Ὄχι, δὲν εἴμαστε στα ἔσχατα· εἴμαστε στα ἔσχατα τῶν ἐσχάτων!)
Ὁ σκοπός λοιπόν τῆς ἐκθέσεως αὐτῶν τῶν μελλοντικῶν ἀγώνων τῆς Ἐκκλησίας είναι να προετοιμάσει ή Ἐκκλησία τους πιστούς στο να αγωνισθούν, αλλά και να τούς παρηγορήσει καί νά τούς βοηθήσει νά μήν σκανδαλισθοῦν καί νά μή κοσμικοποιηθοῦν. Διότι παρατηρούμε ὅτι οἱ ἄνθρωποι σκανδαλίζονται πάρα πολύ εύκολα όταν δοῦν ὅτι τά πράγματα δεν πηγαίνουν καλά στόν ἑαυτό τους, δηλαδή στην Εκκλησία.
Κάποτε, ὅταν ἤμουν μικρός, εἶχα μιά ἀπορία πού με βασάνιζε. Ακουγα για τον Αντίχριστο, άκουγα για το τέλος του κόσμου, τήν Β΄ Παρουσία... Ακουγα μάλιστα από απλούς ανθρώπους ότι ο Αντίχριστος θα σφραγίσει τους δικούς του ανθρώπους και λοιπά, και ὅτι ὅσοι ἔχουν τὴν σφραγίδα του Αντιχρίστου δεν θα μπουν στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ὅλα αὐτά τά άκουγα καί μου δημιουργούσαν τήν ἑξῆς ἀπορία: Μα καλά... –θά τό πῶ απλοελληνικά, ὅπως το καταλάβαινα τότε– τόσο χαζοί θά εἶναι οἱ Χριστιανοί για να παραδοθούν στον Αντίχριστο; Ὅμως, αγαπητοί μου, ὅταν μεγάλωσα, κατάλαβα ὅτι δέν ἦταν τόσο απλό το πράγμα. Αν θέλετε, στο βάθος εἶναι ἁπλὸ· ἀλλὰ ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι το κάναμε πολύ σύνθετο. Δηλαδή πώς;
Από τήν στιγμή που μέσα στη ζωή μας δέν ἔχουμε σωστή τοποθέτηση, χριστιανική, και τα βιώματά μας δεν είναι χριστιανικά, καί δέν ἔχουμε πίστη καί ἀγάπημέχρι θανάτου στον Ἰησοῦ Χριστό, εἶναι ἀναμενόμενο, μέσα σέ μιά χαλαρωμένη ζωή που ζούμε, ἐνῶ προχωροῦμε, να σκοντάψουμε ἂν τύχει κάτι στην πορεία μας. Καί σκοντάφτω, με άλλα λόγια, θὰ πεῖ σκανδαλίζομαι, και σκανδαλίζομαι θὰ πεῖ σταματώ την πορεία δηλαδή προσκρούω κάπου, σ' ένα σκάνδαλο, σ' ένα εμπόδιο, καί πέφτω. Δεν σηκώνομαι, αλλά μένω ἐκεῖ πεσμένος. Ἔτσι, τώρα το κατάλαβα πάρα πολύ καλά.
Κάθομαι και βλέπω σήμερα τούς ἀνθρώπους και λέω: Ἄνθρωπε, σύ ἄλφα, σύ βῆτα ἄνθρωπε, ἀδελφέ, που βαπτίσθηκες, ξέρεις ὅτι ἐκεῖ πού πηγαίνεις είναι μία προδρομική κατάσταση τοῦ Ἀντιχρίστου; Ξέρεις ὅτι ὁ τρόπος με τον οποίο κινείσαι ήδη παρασκευάζει τον δρόμο τοῦ Ἀντιχρίστου; Δεν σε πιστεύουν ὅμως οἱ ἄνθρωποι, δέν τό καταλαβαίνουν. Τώρα το κατάλαβα αὐτό· οἱ ἄνθρωποι ἀπιστοῦν.
Αλλά γι' αυτό μας προσφέρει ἡ Ἐκκλησία το βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως· γιά νά μᾶς φυλάξει ἀπό τήν κοσμικοποίηση. Διότι ἡ κοσμικοποίηση εἶναι ὁ καλύτερος τρόπος να φθάσουμε στον σκανδαλισμό. Ὅταν θά δοῦμε νά πέφτουν οἱ πολλοί, ὅταν θά δοῦμε τοὺς ἀνθρώπους να είναι περιφερόμενα ψυγεία από πλευράς πίστεως καί ἀγάπης, (Βλ. Ματθ. 24, 12. Πρβλ. Α' Κορ. 13.) τότε ἴσως κι ἐμεῖς νά ἐγκαταλείψουμε τήν Ἐκκλησία, καί νά μήν ἔχουμε πλέον τήν ἐλπίδα μας σ' αυτήν.
Αλλά σᾶς εἶπα ὅτι ἡ ἀφετηρία τοῦ σκανδαλισμοῦ μας εἶναι ἡ κοσμικοποίησή μας· γι' αὐτό ἂς προσέχουμε πολύ! Μην ξεχνάμε δέ ότι, αυτήν τη στιγμή, λίγο ή πολύ, ἢ τὸ καταλαβαίνουμε ή δέν το καταλαβαίνουμε, ὅλοι είμαστε κοσμικοποιημένοι. Μην το ξεχνάμε αυτό. Ἔχουμε μέσα μας ἱκανό μέρος κόσμου στήν ὕπαρξή μας καί στή ζωή μας. (Μέ τή λέξη κόσμος ἐννοοῦνται οἱ ἄνθρωποι καί ὁ τρόπος ζωῆς τους ὅταν δέν ἔχουν ἀναγεννηθεῖ ἐν Χριστῷ, ἀλλά ἐπικρατεῖ σ' αὐτούς τό σαρκικό φρόνημα. Βλ. Γέν. 6, 3. Α΄ Ἰωάν. 5, 19. 2, 16. Ιωάν. 14, 17. Α΄ Κορ. 2, 12. Αββᾶ Ἰσαάκ Σύρου, Ἀσκητικά, Λόγος Λ΄, ΕΠΕ 8Β, 52, 54: «Κόσμος ἐστὶν ὄνομα περιεκτικὸν ἐπιπίπτον ἐπὶ τὰ εἰρημένα πάθη», «καὶ ὅτε θέλωμεν ὀνομάσαι ὁλικῶς τὰ πάθη, ὀνομάζομεν αὐτὰ κόσμον», «Καὶ ἵνα συντόμως εἴπω, ὁ κόσμος ἐστὶν ἡ διαγωγὴ ἡ σαρκικὴ καὶ τὸ φρόνημα τῆς σαρκός»)
Καί ἀρχίζει το 4ο κεφάλαιο, τό καί κύριο μέρος ὅπως σᾶς εἶπα τοῦ ὅλου βιβλίου, μέ τά ἑξῆς λόγια:
«Μετὰ ταῦτα εἶδον, καὶ ἰδοὺ θύρα ἀνεῳγμένη ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ἡ φωνὴ ἡ πρώτη ἣν ἤκουσα ὡς σάλπιγγος λαλούσης μετ᾿ ἐμοῦ, λέγων· ἀνάβα ὧδε καὶ δείξω σοι ἃ δεῖ γενέσθαι μετὰ ταῦτα.» (Αποκ. 4, 1.) Σας το μεταφράζω: Μετά ἀπό αὐτά εἶδα, καί νά, μία πόρτα ανοιγμένη στον ουρανό, καί ἡ φωνή ή πρώτη, πού ἄκουσα να μιλάει μαζί μου σαν φωνή σάλπιγγας δυνατή, μοῦ εἶπε: Ανέβα ἐδῶ, καί θά σοῦ δείξω ἐκεῖνα τά ὁποῖα πρέπει να γίνουν μετά ἀπό αὐτά.
Ποιά ὅμως εἶναι τά «μετὰ ταῦτα»;
Εἶναι αὐτά πού ἀκολουθοῦν μετά την πρώτη όπτασία, πού ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης είχε δεῖ τόν δεδοξασμένο Ἰησοῦ νά τοῦ ὑπαγορεύει τήν καταγραφή τῶν ἑπτά ἐπιστολῶν πρός τίς ἑπτά αντίστοιχες Ἐκκλησίες τῆς Ἀνθυπατικῆς Ἀσίας. (Στα ρωμαϊκά χρόνια δέν ὑπῆρχε ὁ ὅρος Μικρά Ασία, αλλά Ανθυπατική Ασία, ἐπειδή διοικεῖτο ἀπό ἀνθύπατο (proconsul))
Πρέπει ὅμως νά ποῦμε ὅτι μ' αὐτό τό «μετὰ ταῦτα» δέν ἔχουμε κάποια διακοπή καί μετά κάτι καινούργιο, ἀλλά ἔχουμε μία ὀργανική συνέχεια τῶν πρώτων μέ τά δεύτερα, ἔστω κι ἄν τό σκηνικό αλλάζει. Ἡ ἀλλαγή του σκηνικού, ὅπως θά δοῦμε, εἶναι ἕνα στοιχεῖο πάρα πολύ συχνό στο βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως. Συνεχῶς τό σκηνικό αλλάζει. Παρουσιάζει μία εικόνα, μερικά γεγονότα αὐτῆς τῆς εἰκόνας, κλείνει ἡ εἰκόνα αυτή, ανοίγει μιά ἄλλη.
Ὁ τρόπος δέ πού κλείνουν καί ἀνοίγουν οἱ εἰκόνες εἶναι, ἀπό φιλολογικῆς πλευρᾶς, ἀριστοτεχνικότατος. Ἐπί παραδείγματι, λέει ὅτι ἀνοίγει μιά σφραγίδα ὁ ἄγγελος, καί γίνεται ἐκεῖνο κι ἐκεῖνο κι ἐκεῖνο· κατόπιν ἀνοίγει δεύτερη σφραγίδα, καὶ οὕτω καθ' ἑξῆς. Ἔχουμε πολλές τέτοιες αλλαγές σκηνικῶν, εἶναι πολύ συνηθισμένες, καὶ ἔρχονται να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε, ἀγαπητοί μου, πῶς ἀκριβῶς θά δοῦμε τά γεγονότα μέσα στην Ιστορία,
Ὅμως θέλω να καταλάβετε ὅτι ὅταν ἔχουμε αυτή τὴν ἐναλλαγὴ τῶν σκηνικών, δεν σημαίνει ότι έχουμε μία διακοπή, αλλά υπάρχει μία ὀργανική ενότητα, ὅπως ἀκριβῶς σε μία θεατρική παράσταση, πού ἔχουμε κλείσιμο τῆς αὐλαίας καί ἄνοιγμα σε μία καινούργια σκηνή, χωρίς να σημαίνει όμως ότι έχουμε ἄλλο ἔργο. Ἔχουμε τό ἴδιο ἔργο, ἀλλὰ ἔχουμε ἁπλῶς μια άλλη σκηνή.
Όταν κανείς μελετά τό ἱερό κείμενο από το 4ο κεφάλαιο καί ἑξῆς, ἔχει τήν αἴσθηση τοῦ ἀνοιχτού χώρου. Στα τρία πρώτα κεφάλαια όμως ὁ Ἰωάννης ἀκούει την υπαγόρευση τῶν ἐπιστολῶν από σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο. Και, όπως πολύ ωραία είκονογραφεῖται, ὁ Ἰωάννης εἶναι κάπως σαν ξαπλωμένος ανάσκελα καί γυρίζει το κεφάλι του πίσω νά δεῖ ποιός μιλάει, διότι άκουσε την φωνή και στράφηκε προς τα πίσω. Αντιλαμβάνεσθε λοιπόν ὅτι ὁ χῶρος ἐκεῖ εἶναι περιορισμένος, τό σκηνικό είναι κλειστό. Ἐδῶ, ὅπως διαβάζουμε, από το 4ο κεφάλαιο και πέρα, ἔχουμε τήν αἴσθηση ὅτι βρισκόμαστε σέ ἕναν ἀνοιχτό χώρο, ὅτι βρισκόμαστε ἄλλοτε στή γῆ, ἄλλοτε στον ουρανό και ἄλλοτε μεταξύ γῆς καί οὐρανοῦ. Ὅλα αὐτά διαδραματίζονται αλλεπάλληλα κατά ἕναν θαυμάσιο και μεγαλοπρεπή τρόπο.
«Μετὰ ταῦτα εἶδον, καὶ ἰδοὺ...» Μέ τό «ἰδοὺ» ὁ ἱερός οπτασιαστής, ὁ ἅγιος Ἰωάννης, εἰσάγεται μέσα σ' αὐτό το καινούργιο σκηνικό.
«Καὶ ἰδοὺ θύρα ἀνεωγμένη ἐν τῷ οὐρανῷ» και νά, μιά πόρτα ανοιγμένη στον ουρανό.
Μεγαλειώδης εικόνα αυτή, αγαπητοί μου αληθινά μεγαλειώδης εἰκόνα! Ένα άνοιγμα στον ουρανό
Τί νά σημαίνει αὐτό τό ἄνοιγμα στον ουρανό;
Ὅπως λέει ὁ ἅγιος Ανδρέας Καισαρείας, «ή περιαίρεσις τῆς θύρας τῶν κρυπτῶν τοῦ Πνεύματος μυστηρίων σημαίνει τὴν δήλωσιν» (PG 106, 253A.). Δηλαδή, ἡ ἀφαίρεση τῆς θύρας σημαίνει τήν φανέρωση τῶν κρυπτῶν μυστηρίων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· ὅτι τώρα θά δεῖ ὁ Ἰωάννης να τοῦ φανερώνονται ἐκεῖνα πού δέν ἔβλεπε μέχρι τότε. Αὐτὸ θὰ πεῖ ἀποκάλυψη μυστηρίων Θεού· ότι ανοίγει μία πόρτα στόν οὐρανό. («Οὕτως ὤφθη τῷ εὐαγγελιστῇ, ὡς ἂν διὰ θύρας ανεωγμένης τὰ ἔνδον ἐπάναγκες καθορᾶσθαι.» (Αρέθας, σ. 565D))
Ο ουρανός εἶναι ὁ συμβατικός τόπος του θρόνου τοῦ Θεοῦ. (Βλ. Ησ. 66, 1. Ψαλμ. 10, 4. 88, 30· 45. 102, 19. κ. ά.) Συμβατικός τόπος. Ο Θεός βέβαια είναι παντοῦ. Ἀλλά λέμε ὅτι ὁ Θεός εἶναι στον ουρανό συμβατικά. Όπως λέμε καί ὅτι ὁ Ἅδης είναι μέσα στη γη. Ἔτσι πίστευαν παλαιά, στην Παλαιά Διαθήκη. Γι' αὐτό καί ὑπάρχει ἡ ἔκφραση ὅτι ὁ Χριστός κατέβηκε εἰς τήν καρδίαν τῆς γῆς. (Βλ. Ματθ. 12, 40.) Συμβατικό εἶναι αὐτό. Ὁ Θεός εἶναι πανταχού παρών,
Δέν ξέρουμε τίποτα! Είμαστε σαν χαμένοι, ἀγαπητοί μου, μέσα στο σύμπαν. Σαν χαμένοι, πιστέψτε με! Ἐάν δέν ἄνοιγαν κάτι τέτοιες πόρτες στον ουρανό να ἀποκαλύψουν κάποια μυστήρια, δέν ξέρω τί θά μπορούσαμε να ξέρουμε. Τίποτα, τίποτα, μά τίποτα δέν θά μπορούσαμε να ξέρουμε! Μάταια ἀγωνιζόμαστε να μάθουμε κάτι αλλά τίποτα· εἴμαστε χαμένοι μέσα στο σύμπαν.
Ἔτσι, ὁ οὐρανός, αὐτός ὁ συμβατικός τόπος τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ, ἔκλεισε. Καί ἔκλεισε τότε μέ τούς πρωτοπλάστους, διότι ἁμάρτησαν απέναντι στον Θεό· ἐνῶ πρῶτα ἐπικοινωνούσαν μαζί του. Τώρα όμως ο οὐρανός ἔκλεισε. Κοιτάξτε πῶς ἔκλεισε.
Υπάρχει μία ὡραία εἰκόνα ἐκεῖ στό βιβλίο τῆς Γενέσεως. Ἐκδιώχθηκαν ἀπό τόν παράδεισο οἱ πρωτόπλαστοι καί ἔκλεισε ή θύρα, καί τάχθηκαν τα Χερουβείμ να φυλάγουν τήν εἴσοδο μέ τήν φλογίνην ρομφαίαν τήν περιστρεφομένην. (Βλ. Γέν. 3, 24.) Δηλαδή τί ἀκριβῶς σημαίνει; Όλο αυτό που σας είπα. Σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχασε πλέον τήν ἐπαφή του μέ τόν οὐρανό, ἔκλεισε ἡ πόρτα. (Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Τόμος ΣΤ΄, Μάθημα 71ο, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2022.
Ἐξορία τοῦ Ἀδάμ ἐκ τοῦ Παραδείσου.
https://youtu.be/XUXT_kN7J68?si=TmJ5NBdoEMsBUZyA
📜 Ολόκληρη η ομιλία :
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2024/12/blog-post_4.html?m=1 Λέει ἐπ' αὐτοῦ ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «Οὐχ ἁπλῶς δὲ προσέθηκε, Την στρεφομένην, ἀλλ᾽ ἵνα διδάξῃ ἡμᾶς ὅτι πᾶσα ὁδὸς αὐτῷ ἀποτετείχιστο, τῆς ῥομφαίας ἐκείνης διὰ τοῦ στρέφεσθαι, πάσας τὰς ἐκεῖ φερούσας ὁδοὺς ἀποφραττούσης, καὶ διηνεκῆ τὸν φόβον αὐτῷ καὶ τὴν ὑπόμνησιν παρέχειν δυναμένης.» (Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, ΙΗ΄, γ΄, PG 53, 152-153)) Τώρα όμως ανοίγει αὐτή ἡ πόρτα που έκλεισε στους πρωτοπλάστους.
Ἔτσι, ὁ οὐρανός, πού ἔκλεισε μέ τούς πρωτοπλάστους, ἔμεινε μυστηριώδης. Ὁ ἀληθινός Θεός λησμονήθηκε. Οἱ ἄνθρωποι, βλέποντας από τον ουρανό και κάτω, άρχισαν πλέον να λατρεύουν μόνο ό,τι έβλεπαν, δηλαδή την κτίση. Η ανθρώπινη ύπαρξη αγνοήθηκε καθώς καί ὁ προορισμός της. Η ανθρώπινη ύπαρξη ἔμεινε ένα μυστήριο· τί είναι άνθρωπος;
Θυμηθείτε τους Ελληνες φιλοσόφους, πού εἶναι οἱ σημαντικότεροι στα θέματα αὐτὰ τῆς παγκόσμιας θα λέγαμε φιλολογίας καί φιλοσοφίας, να δείτε πως βλέπουν τόν ἄνθρωπο. Τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος, αυτή η μυστη ριώδης ύπαρξη; Ο ένας λέει τούτο, ὁ ἄλλος λέει εκείνο, γιατί ἀκριβῶς ἔκλεισε ὁ οὐρανός γιὰ νὰ μᾶς ἀποκαλύψει τί εἶναι ὁ Θεός, τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος, τί εἶναι οἱ σχέσεις τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό, και λοιπά.
Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος, ἀγαπητοί μου, ἐπιθύμησε σφοδρά νά διακρίνει, να διαβλέψει κάτι, μέσα ἀπό αὐτόν τόν κατάκλειστο οὐρανό. Κάτι! Αυτό το κάτι, που μπόρεσε νά δεῖ σάν μία σπιθούλα, σάν ἀπό μιά χαραμαδίτσα, κάπως κάτι να αντιληφθεῖ, αὐτὸ τὸ λέμε ἔλλαμψη τῆς ἀνθρώπινης διανοίας· και στεκόμαστε ἐμεῖς οἱ άνθρωποι μπροστά της μέ τό στόμα ανοιχτά. Ἔτσι θαυμάζουμε ἕναν Πλάτωνα, ἔτσι θαυμάζουμε έναν Αριστοτέλη, ἔτσι θαυμάζουμε κάποιους μεγάλους φιλοσόφους, Ἕλληνες καί μή, διότι ὑπῆρξε κάποια σπιθίτσα, κάποια ἔλλαμψη, και κατάφεραν να διεισδύσουν μέσα ἀπό τό βαρύ κατάκλειστο καταπέτασμα τοῦ οὐρανοῦ καί κάτι νά δοῦν. (Παρ' ὅλο τόν σκοτασμό πού ὑπέστη ὁ ἄνθρωπος μετά την πτώση του, κάποιοι ἀρχαῖοι φιλόσοφοι, κυρίως αυτοί που ζούσαν με ἐγκράτεια καί φρόνηση, μπόρεσαν νὰ δοῦν κάτι, δυνάμει καὶ τοῦ κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ, πού τούς ἐπέτρεπε μια στοιχειώδη επικοινωνία μέ τόν Θεό. Βλ. άγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Β' Εκατοντάδα φυσικῶν κεφαλαίων περὶ καθάρσεως τοῦ νοῦ, Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικών, Τόμος Δ', 51, μτφρ. Αντώνιος Γαλίτης, ἐκδ. Περιβόλι τῆς Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 93: Θεωρώ μακάριο για την καλή αλλοίωση και ανάβασή του ἐκεῖνον πού μέ τήν πρακτική φιλοσοφία υπερπήδησε τό τεῖχος τῆς ἐμπαθέστατης ἕξεως, και ἀπό ἐκεῖ, μέ τά φτερά τῆς ἀπαθείας, τά επαργυρωμένα μέ τήν γνώση, υψώθηκε στον νοητό αέρα τῆς θεωρίας τῶν ὄντων...)
Αὐτό ὅμως τὸ ἔβλεπαν μέσα από έναν κυρτό ή κοίλο φακό· δηλαδή τὸ ἔβλεπαν ὄχι ὅπως θὰ βλέπαμε ἀπευθείας ένα αντικείμενο, αλλά παραμορφωμένο. (Αὐτή ἡ μερική ορθή γνώση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ εἶναι ἔμμεση ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σέ ὅσους ἀναζήτησαν τήν αλήθεια πρό τῆς ἐλεύσεως τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Ἰουστῖνος ὁ φιλόσοφος καί μάρτυς τήν αποκάλεσε σπερματικό λόγο («Παρὰ πᾶσι σπέρματα ἀληθείας δοκεῖ εἶναι», Απολογία Α', PG 6, 396Β). Ἔτσι, πολλοί ἀρχαῖοι φιλόσοφοι αντελήφθησαν τις κακοδοξίες τῆς εἰδωλολατρίας, καί μίλησαν γιά ἕναν θεό αγαθό, πάνσοφο και παντοδύναμο, καί ἔζησαν σύμφωνα μέ τήν χριστιανική διδασκαλία, χωρίς ωστόσο να τήν γνωρίζουν. Τέτοιοι ὑπῆρξαν ὁ Ἡράκλειτος, ὁ Αἰσχύλος, ὁ Πλάτων, ὁ Σωκράτης, ὁ Εὐριπίδης καί ἄλλοι, πού διατύπωσαν μεγάλες χριστιανικές αλήθειες, παρά τό σκοτεινό εἰδωλολατρικό περιβάλλον τῆς ἐποχῆς τους.) Ρίξτε μιά ματιά σέ ἕναν κοίλο ἤ κυρτό καθρέφτη, να δεῖτε πόσο θά σᾶς παραμορφώσει το πρόσωπο. Καί θά δεῖτε μέν ἕνα πρόσωπο, ἀλλά δέν θά εἶναι αὐτό τό πραγματικό, τό δικό σας.
Ἔτσι οἱ ἄνθρωποι μίλησαν γιά ψυχή, ἀλλά δέν ἤξεραν τί πράγμα εἶναι. Δεν ήξεραν, δέν μποροῦσαν νὰ ξέρουν πιο πολλά. Δηλαδή είδαν το ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά παραμορφωμένο. Κι ἔτσι μίλησαν γιά μετενσάρκωση, μίλησαν για θάνατο τῆς ψυχῆς, μίλησαν για λογική και πνευματική ψυχή, κάνοντας έναν διαχωρισμό, δηλαδή ζωική και πνευματική ψυχή, και άλλα πολλά· πλάνες δηλαδή... πλάνες!
Βλέπετε; Τόν οὐρανό ἔπρεπε νά τόν ἀνοίξει πάλι ὁ Θεός, για να μπορέσει να αποκαλύψει τα μυστικά του στόν ἄνθρωπο, καί νά τά γνωρίσει ὁ ἄνθρωπος πλέον ἀπευθείας.
Νά πῶς τό λέει αὐτό ἡ Ἁγία Γραφής: «οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς» (Ἰωάν. 3, 13.). Κανένας δεν ανέβηκε στον ουρανό, παρά μόνον ἐκεῖνος πού κατέβηκε από τον ουρανό.
Αὐτή ἡ φράση του ευαγγελιστού Ιωάννου είναι ακριβῶς ὅ,τι σᾶς λέω τόση ώρα για τον κατάκλειστο ούρανό. Ἀφοῦ δέν ἀνέβηκε κανένας, πῶς μπορεῖ νά γνωρίζει τί εἶναι στόν οὐρανό; Εἶναι αὐτό πού κατά λαϊκή έκφραση λένε οἱ ἄνθρωποι: Καί ποιός πήγε στον Άδη; Ποιός πῆγε στήν Κόλαση; Ποιός πήγε στον Παράδεισο;
Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε σ' αυτούς, που το λένε με ικανή δόση ἀπιστίας: Ναί, δεν πήγα εγώ· ἀλλὰ πῆγε ὁ Χριστός. Εγώ δεν ανέβηκα στον ουρανό· κατέβηκε ὅμως ὁ Χριστός ἀπό τόν οὐρανό. Δέν τόν πιστεύεις, ἀδελφέ μου, τόν Χριστό; τότε ὁ οὐρανός θα μείνει κατάκλειστος για σένα απλούστατα διότι αυτή ἡ θύρα πού ἄνοιξε ἐπάνω στόν οὐρανό εἶναι αὐτός ὁ ἴδιος Υἱός τοῦ Θεοῦ πού ἐνανθρώπησε. (Βλ. Ἐφεσ. 4, 10.)
Ὁ ἴδιος ὁ Κύριος εἶπε: «ἐγώ εἰμι ἡ θύρα» (Ἰωάν. 10, 7· 9.). Ποιά θύρα; Νά, αὐτή ἡ θύρα πού τώρα την βλέπει ἀνοιχτή ὁ Ἰωάννης ὁ Εὐαγγελιστής στόν οὐρανό. Αὐτή εἶναι ἡ θύρα. Καί αὐτή ἡ θύρα, σας ξαναλέω, εἶναι ὁ Χριστός. Χωρίς τη θύρα - Χριστός εἶναι ἀδύνατο να μάθουμε τι εἶναι ὁ Θεός, τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ποιά εἶναι ἡ σχέση μεταξύ τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ Θεοῦ· ἕνα βαθύ, βαθύτατο σκοτάδι. Τα μεγάλα προβλήματα που απασχόλησαν τούς ἀνθρώπους, θά τούς ἀπασχολοῦν πάντοτε, χωρίς λύση και χωρίς τελειωμό.
Κάθομαι καί βλέπω καινούργιες ἐκδόσεις φιλοσόφων, μέ τήν ἀράδα και με τη σέσουλα! Ευρωπαίοι φιλόσοφοι, Αμερικανοί φιλόσοφοι... καὶ τῆς Ἀνατολῆς, κυρίως όμως τῆς Εὐρώπης καί τῆς Ἀμερικῆς, γράφουν καινούργια βιβλία, καινούργιες θεωρίες, προσπαθούν! Φτωχοί, ταλαίπωροι φιλόσοφοι, ἡ πόρτα άνοιξε! Αλλά ἐπειδή δεν δέχεσθε τῶν Ἰησοῦ Χριστό, πού εἶναι ἡ θύρα, γι' αὐτόν τόν λόγο βλέπετε κατάκλειστο τόν οὐρανό καί δέν ξέρετε τίποτα· ζεῖτε καί υπάρχετε μέσα στις πλάνες.
Τό λέω, ὥστε ἄν ὑπάρχουν ἐδῶ ἄνθρωποι διανοούμενοι, νέοι, πού θά ἤθελαν να ξεδιψάσουν διαβάζοντας αὐτούς τούς φιλοσόφους, τους συνιστῶ νά μήν τούς διαβάζουν καθόλου! ανοηταίνουν, μωρολογοῦν! Μετά Χριστόν φιλοσοφία; Μετά Χριστόν ή φιλοσοφία εἶναι ἄχρηστη! Όποιος θέλει ἂς με κατηγορήσει. Τί να την κάνω; Πρό Χριστοῦ ἡ φιλοσοφία, μάλιστα, γιατί ήταν μια προσπάθεια, ὅπως σᾶς εἶπα, να τρυπήσω αὐτό τό βαρύ, τό ἀδιαπέραστο τεῖχος τοῦ οὐρανοῦ, κάτι να γνωρίσω. Μετά Χριστόν ὅμως, τώρα πού ἄνοιξε ὁ οὐρανός, θά πηγαίνω, ὅπως λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, στα «στοιχεῖα τοῦ κόσμου τούτου» (Γαλ. 4, 3. Κολ. 2, 9.) νά μαθαίνω από ἐκεῖ τί καί πῶς; Μά εἶναι ἀνόητο!
Τό νά θεολογῶ, ἤ ἄν θέλετε –κάνω κατάχρηση του ὅρου– τό νά φιλοσοφῷ πάνω στο δεδομένο υλικό, δηλαδή πάνω στον λόγο τοῦ Θεοῦ, τό καταλαβαίνω. Αλλά γιατί να κάνω κατάχρηση τοῦ ὄρου; θὰ πῶ τὸν σωστό ὅρο· νά θεολογώ. Τό νά θεολογῶ ἐπάνω στο κατατεθειμένο υλικό, την Αγία Γραφή, μάλιστα· αλλά τό νά τρέχω σε συντετριμμένα φρέατα (Βλ. Ιερ. 2, 13. Παρ. 23, 27.), σε χαλασμένα πηγάδια νά πιῶ νερό, γιατί να το κάνω; για ποιόν λόγο;
Ὁ Χριστός λοιπόν εἶναι ἡ θύρα.
Καί εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ὁ Ἰησοῦς, κατά τήν βάπτισή του ἀπό τόν ἅγιο Ἰωάννη τον Βαπτιστή, όπως μᾶς λέει ὁ εὐαγγελιστής Μάρκος –χρησιμοποιώ τόν Μάρκο γιατί έχει ένα ισχυρό σήμα– «εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανοὺς» (Μάρκ. 1, 10.), ἐνῶ ὁ Ματθαῖος λέει «ἀνεώχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί» (Ματθ. 3, 16.). Το σήμα σχίζω είναι πολύ δυνατό. Για παράδειγμα, έχω έναν φάκελο. Τόν ἀνοίγω θὰ πεῖ ὅτι κάνω μιά προσπάθεια να τον ξεκολλήσω, νά τόν ἀνοίξω μέ προσοχή. Τόν σχίζω θά πεῖ ὅτι δέν ἔχω ὑπομονή, καί, χράτς, τραβάω μία, και βγάζω μέσα ἀπό τόν φάκελλο το γράμμα. Όταν λέει λοιπόν ο Μάρκος, πώς ὁ Ἰησοῦς «εἶδε σχιζομένους τους ουρανούς», δείχνει μία βίαιη πράξη πάνω στόν οὐρανό. Λοιπόν, «εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανοὺς καὶ τὸ Πνεῦμα ὡς περιστερὰν καταβαῖνον ἐπ' αὐτόν».
Τί σημαίνει ὅλη αὐτή ἡ θέση;
Σημαίνει ότι άνοιξε ὁ οὐρανός! Μπορώ λοιπόν να δῶ μέσα ἀπὸ τοὺς «σχιζομένους οὐρανούς» τα μυστήρια τοῦ οὐρανοῦ· μά καί τά μυστήρια τῆς γῆς, διότι ἄν δέν μου μιλήσει κάποιος γιά τά μυστήρια τῆς γῆς, δέν μπορῶ νά ξέρω.
Προσέξτε όμως οἱ οὐρανοί ανοίχθηκαν μόνο στον Ἰησοῦ καί διά τοῦ Ἰησοῦ. Κανείς ἄλλος βαπτιζόμενος δεν στάθηκε ποτέ ἄξιος να ανοιχθούν για λογαριασμό του οἱ οὐρανοί. Ποτέ! Στον Ἰησοῦ λοιπόν ἀνοίχθηκαν. Ἀλλά ἀνοίχθηκαν καί διά τοῦ Ἰησοῦ. Γιατί; Διότι ὁ Θεός Λόγος ἐνανθρώπησε. Τό Πνεῦμα δέν θά ἐρχόταν, ἐὰν ὁ Λόγος δέν εἶχε ἐνανθρωπήσει.
Ακούστε πῶς τό λέει ὁ ἴδιος ὁ Κύριος: Εγώ κατέβηκα στη γή. Πρέπει όμως τώρα να ανοίξω δρόμο να ἀνεβεῖτε ἐσεῖς μαζί μου στόν οὐρανό. Εάν ἐγώ δέν ἀπέλθω, ὁ Παράκλητος δεν θα κατέλθει. Πρέπει λοιπόν ἐγώ νά ἀπέλθω, μέ τήν θεωμένη ἀνθρώπινη φύση μου, πού τήν πήρα από τη δική σας φθαρμένη φύση καί τή θέωσα. Πρέπει τώρα να ανεβεῖ αὐτή ἡ θεωμένη φύση στόν οὐρανό, νά ἀνοίξω δηλαδή τον δρόμο, και ἀπό αὐτόν τόν δρόμο να κατέλθει το Πνεῦμα τὸ Ἅγιο, ή Πεντηκοστή. (Ιωάν. 16, 17) Γι' αὐτό εἶπε ὁ Κύριος σας συμφέρει ἐγώ νά ἀπέλθω. Αυτό σημαίνει· ἄνοιξε ὁ οὐρανός.
Καί τό σπουδαῖο ἀκόμη, ἂν τό θέλετε, εἶναι ὅτι ἀπό τότε πού ἐνανθρώπησε ο Θεός Λόγος, ὁ οὐρανός μένει πλέον ανοιχτός για όποιον θέλει να ανέλθει. Γι' αὐτό μᾶς κάνει ἐντύπωση ἐδῶ ὁ Εὐαγγελιστής, που λέει «καὶ ἰδοὺ εἶδον θύραν ανεωγμένην». Δέν λέει ἁπλῶς ὅτι ἡ θύρα ανοίχθηκε για μια στιγμή καί ἔκλεισε, ἀλλὰ ὅτι παραμένει ανοιχτή· «ανεωγμένη» θα πει ἔχει ἀνοιχθεῖ, καί παραμένει πάντα ανοιχτή.
Ἔτσι, νά τό μάθουμε για μια ακόμη φορά ὅτι δέν μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά εἰσέλθει στον ουρανό, παρά μόνο διά τῆς θύρας - Χριστός. Μόνο ἂν περάσουμε ἀπό τή θύρα-Χριστός, τότε μπαίνουμε στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Δηλαδή, με τον Χριστό μπαίνουμε στη Βασιλεία του Θεοῦ· διά τοῦ Χριστοῦ καί μέ τόν Χριστό, μέ τήν βοήθειά του· καί ἐκεῖ τό τέρμα εἶναι πάλι ὁ Χριστός. Τό καταλάβατε; Μέ τόν Χριστό, διά τοῦ Χριστοῦ καί πρός τόν Χριστό. Ὅλα αὐτά, καί τά τρία, ἀφοροῦν σέ ἕνα πρόσωπο τὸν Ἰησοῦ Χριστό,
Θυμηθείτε ακόμη κάτι. Ὅταν ὁ Χριστός πέθανε ἐπί τοῦ σταυροῦ, τό καταπέτασμα τοῦ ναοῦ σχίσθηκε. (Βλ. Ματθ. 27, 51. Μαρκ. 15, 38. Λουκά 23, 45.) Το καταπέτασμα τοῦ ναοῦ χώριζε τά ἅγια από τα άγια τῶν ἁγίων καὶ ἦταν το σύμβολο διαχωρισμού ουρανού καί γῆς. Στό ἔξω μέρος τοῦ ναοῦ, στα ἅγια, ήταν μόνον οἱ ἱερεῖς, καί ὁ ἀρχιερεύς. Στα ενδότατα, στα ἅγια τῶν ἁγίων, πού ἔμπαινε μόνο μιά φορά τόν χρόνο ὁ ἀρχιερεύς, «οὐ χωρίς αἵματος», δὲν ἔμπαινε κανείς άνθρωπος, καί ἦταν τό σύμβολο τοῦ οὐρανοῦ, ἐνῶ τό ἔξω, ὁ κυρίως ναός, ἦταν τό σύμβολο τῆς γῆς. (Βλ. Ἔξοδ. 30, 10. Λευίτ. 16, 34. Έβρ. 9, 1-8.) Χωριζόταν ὁ ουρανός ἀπό τή γῆ, δηλαδή τα ἅγια τῶν ἁγίων ἀπὸ τὰ ἅγια, με ένα καταπέτασμα, με μία κουρτίνα βαρειά.
Ὅταν ὁ Χριστός σταυρώθηκε και εξέπνευσε πάνω στόν σταυρό, μέ τήν ἐκπνοή τοῦ Κυρίου ἐπί τοῦ σταυτοῦ σχίσθηκε το καταπέτασμα. Τί θὰ πεῖ αὐτό; Ἄνοιξε ὁ οὐρανός. Τί καταπληκτικό! Μέ τόν θάνατο τοῦ Χριστοῦ ἄνοιξε ὁ οὐρανός! Τί εὐλογία! Καί ἀπό τότε ἔμεινε ανοιχτός! Σχίσθηκε ἡ κουρτίνα, ἔμεινε ανοιχτή, και ενώθηκαν, στα σύμβολα, ουρανός καί γῆ. Ἀλλά καί στην πραγματικότητα τά διεστῶτα, αὐτά πού ἦταν χωρισμένα, τόν οὐρανό καί τήν γῆ, ὁ Χριστός τὰ ἔνωσε, καί τά ἕνωσε στήν ἀνθρώπινη φύση του. (Πρβλ. «Ἥπλωσας τὰς παλάμας, καὶ ἤνωσας τὰ τὸ πρὶν διεστῶτα...» (Τροπάριο Γ΄ ᾠδῆς Κανόνος Μ. Σαββάτου))
«Καὶ ἡ φωνὴ ἡ πρώτη ἣν ἤκουσα –συνεχίζει ὁ Εὐαγγελιστής– ώς σάλπιγγος λαλούσης μετ᾿ ἐμοῦ, λέγων ...» (Αποκ. 4, 1. Εάν δεν πρόκειται περί ἐπιδράσεως τοῦ ἑβραϊκοῦ lemor, ὅπερ πολλάκις ἀποδίδεται ἀσυντάκτως ὑπό τῶν Ο' διά τοῦ "λέγων", ἔχομεν ἐνταῦθα σύνταξιν κατά τό νοούμενον, ὅτι ὑπό τό "λέγων" νοεῖται ὁ εἰρημένος ἄγγελος ἢ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου", τοῦ ὁποίου τήν φωνήν ἤκουσεν ὁ προφήτης (Αποκ. 1, 10). (Μπρατσιώτης, σ. 117)) Καί ή φωνή ή πρώτη, που άκουσα σαν σάλπιγγα να μιλάει σ' ἐμένα, μου έλεγε...
Ποιά είναι αυτή ή «φωνή ή πρώτη»; Είναι ή φωνή τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ δεδοξασμένου, τοῦ ὑπεριστορικού πλέον Ἰησοῦ Χριστοῦ, πού τοῦ ὑπαγόρευσε, κατά την πρώτη κλήση, τίς ἑπτά ἐπιστολές προς τίς ἑπτὰ Ἐκκλησίες της Μικράς Ασίας.
Καί τήν πρώτη, καί τή δεύτερη φορά, ή φωνή πού ἀκούστηκε ήταν ὡς φωνή σάλπιγγος. Γιατί; Λέει ὁ ἅγιος Ανδρέας: «διὰ τὸ μεγαλόφωνον» (PG 106, 228· 253.), γιατί ήταν πολύ ἰσχυρή, πολύ δυνατή φωνή.
Καί τί παρήγγειλε ή φωνή αυτή τοῦ Κυρίου;
«Ανάβα ὧδε καὶ δείξω σοι ἃ δεῖ γενέσθαι μετά ταῦτα.» (Αποκ. 4, 1.) Ανέβα ἐδῶ, καί θά σου δείξω ἐκεῖνα πού πρόκειται να γίνουν μετά από αυτά. (Τό «δεῖ» εἶναι προτιμότερο να το ερμηνεύσουμε ὄχι «πρέπει», αλλά «πρόκειται»· τοῦτο εἶναι ἀκριβέστερο. (Βασιλειάδης, σ. 173))
Ποῦ θά ἀνέβαινε ὅμως ὁ Ἰωάννης; Εἶναι στή γῆ, εἶναι στήν Πάτμο ὁ Ἰωάννης· εἶναι στο σπήλαιο της Αποκαλύψεως, ἡμέρα Κυριακή. Ποῦ θὰ ἀνέβαινε;
Όπως λέει ὁ ἅγιος Ανδρέας Καισαρείας. Η ανάβαση σημαίνει «τὸ τῶν γηΐνων τελείως ἀποστῆναι καὶ ἐν οὐρανῷ γενέσθαι τὴν διάνοιαν τοῦ ἀκούοντος» (PG 106, 253. Πρβλ. Αρέθα, PG 106, 565D: «Οὐ τόπῳ τοῦτο φάσκουσα (ή φωνή) τὸ ἀνελθεῖν, ἀλλὰ διάνοιαν μετεωρίσαι ἀπὸ τῶν περιπεζίων καὶ ἀνθρωπίνων».), τό νά ἀπομακρυνθεῖ τελείως ἀπό τά γήινα, καί ὁ νοῦς αὐτοῦ πού ἀκούει να βρεθεῖ στὰ οὐράνια.
Ο τρόπος δὲ αὐτὸς τῆς ἀναβάσεως αναφέρεται εὐθύς πιό κάτω, ὅπως θὰ δοῦμε. Πάντως τώρα πλέον ὁ Ἰωάννης θά ἔβλεπε ἐκεῖνα πού θά γίνονταν στο μέλλον καί πού ή μυστηριώδης θέα τους ἀρχίζει ἀπό τό 6ο κεφάλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως· διότι καί τά δύο αυτά κεφάλαια πού ἔχουμε, το 4ο καί τό 5ο, καί αὐτά ἐπίσης ἀποτελούν μία ἐπί μέρους εισαγωγή του όλου βιβλίου στό μέρος τῶν ἀποκαλύψεων,
«Καὶ εὐθέως ἐγενόμην ἐν πνεύματι» (Αποκ. 4, 2.) λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης. Νά ὁ τρόπος.
Τί σημαίνει «καὶ εὐθέως ἐγενόμην ἐν πνεύματι»;
Εἶναι ἡ πνευματική ανάβαση, εἶναι ἡ ἔκσταση, εἶναι ἡ ἁρπαγή τοῦ νοῦ. Αὐτό σημαίνει τὰ «ἐγενόμην ἐν πνεύματι». («Καὶ ἐν πνεύματι ἀνελθών, οὐ γὰρ σωματικὴ οὐδ᾽ αἰσθητὴ γέγονεν ἡ ἄνοδος.» (Οἰκουμένιος, σ. 67). Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Ἀποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ὁμιλία 7η, ἐκδ. Ἱερ. Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον 2023, σ. 216 κ.ά.
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2024/12/blog-post_89.html?m=1)
«Καὶ ἰδοὺ θρόνος ἔκειτο ἐν τῷ οὐρανῷ.»
«Καὶ ἰδοὺ...» Κάνουν ἐντύπωση αὐτά τά «ἰδοὺ», πού εἰσάγονται στην αρχή κάθε φορά πού ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης περιγράφει μία εικόνα. Εἶναι σάν αυτό πού συμβαίνει ὅταν κάποτε πᾶμε μαζί μ' ένα παιδάκι σ' ἕναν τόπο μέ παράξενα πράγματα, περίεργα, θαυμαστά, καί αὐτό φωνάζει: Μαμά, κοίταξε ἐδῶ! Μαμά, κοίταξε ἐκεῖ! Κοίταξε κι ἐκεῖ! Να, να, νά! Τό κάνουν καί μεγάλοι αὐτό. Αυτό σημαίνει τό «ἰδοὺ». Εἶναι μία διαρκής έκπληξη τοῦ Ἰωάννου γιά ὅ,τι βλέπει, καί λέει συνεχῶς «Καὶ ἰδοὺ... ἰδοὺ...». Καί νά! Νά, νά, νά! Εἶδα αυτό! καί μετά εἶδα ἐκεῖνο! καί μετά Νά, εἶδα ἐκεῖνο!
«Καὶ ἰδοὺ θρόνος ἔκειτο ἐν τῷ οὐρανῶ»· καί νά στον ουρανό υπήρχε ένας θρόνος.
Τι σημαίνει ο θρόνος;
Είναι σύμβολο. Αλήθεια, κάθεται ὁ Θεός πάνω σε κανέναν θρόνο; Γιά προσέξτε. Ας προσπαθήσουμε να ἔχουμε μία αναγωγή, καὶ ἂς δοῦμε, πίσω από τα σύμβολα, την πραγματικότητα. Ὁ θρόνος εἶναι το σύμβολο τῆς δόξας, ἀλλά καί τῆς ἀναπαύσεως.
Καὶ ἂς δοῦμε πρώτα πῶς εἶναι τὸ σύμβολο τῆς δόξας.
Ο προφήτης Μιχαίας λέει τά ἑξῆς: «Εἶδον Θεὸν Ἰσραὴλ καθήμενον ἐπὶ θρόνου αὐτοῦ, καὶ πᾶσα ἡ στρατιὰ τοῦ οὐρανοῦ εἱστήκει περὶ αὐτὸν ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ καὶ ἐξ ευωνύμων» (Γ' Βασ. 22, 19.). Ὅλοι οἱ ἄγγελοι ήταν γύρω ἀπό τόν θρόνο τοῦ Κυρίου τοῦ Ἰσραήλ.
Ὁ δέ προφήτης Ἡσαΐας, σέ ἐκεῖνο τό περίφημο όραμά του, πού εἶναι γραμμένο στο 6ο κεφάλαιο του βιβλίου του, γράφει: «εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπῃρμένου –«ἐπηρμένου» θὰ πεῖ πάλι υψηλού, ανυψωμένου· υψηλού και ανυψωμένου– καὶ πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ.» ('Ho. 6, 1.).
Ὁ προφήτης βλέπει το όραμα μέσα στον ναό του Σολομῶντος. Καί ὅταν μετά τα Χερουβείμ ψάλλουν το «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος...», εἶναι τόσο ισχυρή ή φωνή τους, ὥστε τό ὑπέρθυρον μετακινεῖτο! Δηλαδή, φανταστείτε μία εικόνα, ποὺ ἡ σκεπή τοῦ ναοῦ ἀνεβοκατεβαίνει, ταλαντώνεται, πάλλεται ἀπό τίς φωνές τῶν ἀγγέλων! Καί γέμισε, λέει, ὅλος ὁ ναός από καπνό θυμιάματος! Ὅλα αὐτά συμβολίζουν τη δόξα τοῦ Κυρίου.
Ὥστε λοιπόν ὁ θρόνος εἶναι τό σύμβολο τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ.
Σᾶς εἶπα ὅμως ὅτι εἶναι καί τό σύμβολο τῆς ἀναπαύσεως. Τί εἶναι, παρακαλώ, ένας θρόνος: Είναι μία καρέκλα. Βεβαίως, εἶναι πεποικιλμένη, ἐντυπωσιακή αὐτή ἡ καρέκλα, στολισμένη, μεγάλη, ψηλή... νά, ὅπως τό δεσποτικό. Τί εἶναι αὐτό στην πραγματικότητα; Είναι μια καρέκλα. Καρέκλα δέν εἶναι; ἕνα κάθισμα· κι ἐκεῖ κάθεται ἕνας ἄνθρωπος. Αλλά μοιάζει αυτός ο θρόνος με τις καρέκλες που καθόμαστε; Όχι. Είναι όμως μία καρέκλα, δηλαδή ένα κάθισμα. Αλλά κάθομαι θά πεῖ ἀναπαύομαι. Λοιπόν, σημαίνει ὅτι ὁ Θεός κάθεται, ἀναπαύεται. Ποῦ ἀναπαύεται ὅμως;
Ἀκοῦστε τί λέει ἐδῶ ὁ προφήτης Ἡσαΐας: «Κύριος ὕψιστος ἐν ἁγίοις αναπαυόμενος» (Ησ. 57, 15.).
Αγαπητοί μου, ὁ Θεός δέν ἔχει οὔτε πόδια, οὔτε σῶμα να πάει να καθίσει σ' ἕνα σκαμνί, οὔτε κουράζεται ὁ Θεός... εἶναι ἀνθρωπομορφικές αὐτές οἱ ἐκφράσεις. Ὁ Θεός ἀναπαύεται ἐπάνω στούς ἁγίους!
Ὁ ἅγιος Ανδρέας ἐξηγεῖ: «δι' ού θρόνου δηλούται ἡ ἐν τοῖς ἁγίοις τοῦ Θεοῦ ἀνάπαυσις· αὐτοῖς γὰρ ἐνθρονίζεται» (PG 106, 253BC. Βλ. Αρέθα, PG 106, 568B.). Με αυτόν τον θρόνο δηλώνεται η ανάπαυση τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στούς ἁγίους, γιατί ἐπάνω σ' αὐτούς ἐνθρονίζεται ὁ Θεός.
Καί σέ μία λειτουργική ευχή, στη θεία Λειτουργία, λέμε: «ὸ ἐν ἁγίοις ἁναπαυόμενος» (Βλ. Ευχή Τρισαγίου Ὕμνου.). Σύ εἶσαι ἐκεῖνος πού ἀναπαύεσαι ἐπάνω στους ἁγίους.
Εἶναι ὁ ἴδιος λόγος πού εἶπε ὁ Χριστός στον κάθε πιστό: «ελευσόμεθα καὶ μονὴν παρ' αὐτῷ ποιήσομεν» (Ἰωάν. 14, 23.). Θὰ ἔλθουμε ἐμεῖς, τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, καί θά κατοικήσουμε μέσα στον πιστό ἄνθρωπο.
Ὥστε λοιπόν, αγαπητοί μου, ο θρόνος τοῦ Θεοῦ εἶναι οἱ πιστοί ἄνθρωποι!
Δηλαδή, ἂν ἐγώ είμαι πιστός, γίνομαι θρόνος τοῦ Θεοῦ; Κι ἂν ἐσεῖς εἴσαστε πιστοί, γίνεστε θρόνος τοῦ Θεοῦ; Ναί! Τό ἀντιλαμβάνεστε; Γιατί νά πᾶμε μακριά γιὰ νὰ τὸ ἀποδείξουμε; Ή ίδια ή Θεοτόκος δέν ἔγινε θρόνος τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ βάστασε μέσα της αυτόν τον Υιό τοῦ Θεοῦ; Θρόνος! (Πλῆθος ὕμνων καί ἐγκωμίων ἀπευθύνονται προς την Θεοτόκο, χαρακτηρίζοντάς την θρόνο τοῦ Θεοῦ: «Χαῖρε, ὅτι υπάρχεις Βασιλέως καθέδρα· χαῖρε, ὅτι βαστάζεις τὸν βαστάζοντα πάντα», «Ηλιοστάλακτε θρόνε, καθέδρα τοῦ Βασιλέως», «Χαῖρε, θρόνε πυρίμορφε Κυρίου», «Χαῖρε, θρόνε πύρινε τοῦ Παντοκράτορος», «Ναὸς καὶ πύλη ὑπάρχεις, παλάτιον καὶ θρόνος τοῦ Βασιλέως», «Καὶ θρόνος ἀνεδείχθης, Θεοτόκε»... κ.α)
Αλλά κι ἐμεῖς, ἀγαπητοί μου, είμαστε Θεοτόκοι. Δέν ὑπῆρξε μόνο ή παρθένος Μαρία Θεοτόκος· καὶ ἐμεῖς εἴμαστε Θεοτόκοι· κι ἐμεῖς γεννᾶμε τον Θεό Λόγο και μέσα στην καρδιά μας γίνεται ἡ ἐνανθρώπησή του. Ὅταν μέ τό στόμα μου παίρνω τό Σῶμα καί τό Αἷμα Χριστοῦ, τί κάνω; δέν ἐνθρονίζω τόν Χριστό μέσα μου; δέν γίνομαι ὁ θρόνος του;
Ωραία το λέει ὁ ἅγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων αυτό: «Θα βάλεις τήν δεξιά σου παλάμη ἐπάνω στην αριστερή σταυροειδώς, κατά τρόπον πού θά ἀποτελέσουν οἱ δυό παλάμες σου θρόνο, στόν ὁποῖο ἐπάνω θά εἶναι ὁ Ἀμνός» (Αγ. Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Κατήχησις Ε΄, ΚΓ', PG 33, 1125: «... ἀλλὰ τὴν ἀριστερὰν θρόνον ποιήσας τῇ δεξιᾷ, ὡς μελλούση Βασιλέα ὑποδέχεσθαι· καὶ κοιλάνας τὴν παλάμην, δέχου τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ».). Παίρνω τόν Ἀμνό, τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τόν βάζω πάνω στο δεξί μου χέρι, βάζω τό ἀριστερό ἀπό κάτω, καί τά δυό μου χέρια γίνονται θρόνος· κατόπιν παίρνω τόν Χριστό καί τόν τρώω! «Ο τρώγων μου τὴν σάρκα...» (Ἰωάν. 6, 54. 56.) Ἀκοῦστε αὐτό τό δυνατό ρήμα: τρώγω! Καί, τρώγοντας τόν Χριστό, γίνομαι ὅλος θρόνος τοῦ Χριστού,
Τὰ ὑποψιάζεστε αυτά, αγαπητοί μου; τα υποπτεύεστε; Καταλαβαίνετε τί θά πεῖ εἶμαι Χριστιανός καί τί θὰ πεῖ ζῶ τὴν μυστηριακή ζωή; Και αν λάβετε ὑπ' ὄψιν ὅτι ὁ Θεός Λόγος, πού ἐνανθρώπησε, εἶναι ὁ Κύριος τοῦ οὐρανοῦ! Θεέ μου! ὁ Κύριος τοῦ οὐρανοῦ! ὁ Κύριος τῶν ἀγγέλων! εἶναι ὁ Κύριος τοῦ παντός! Πώ-πώ! Πῶς νὰ τὸ συλλάβει αὐτό τὸ ἀνθρώπινο μυαλό! Κι εγώ ὁ φτωχός, τό μόριο τῆς δημιουργίας, γίνομαι θρόνος τοῦ Θεοῦ! Ὤ, συγκατάβαση αγάπης τοῦ Θεοῦ!
«Καὶ ἐπὶ τὸν θρόνον καθήμενος, ὅμοιος ὁράσει λίθω ἰάσπιδι καὶ σαρδίῳ· καὶ ἔρις κυκλόθεν τοῦ θρόνου, ὁμοίως ὅρασις σμαραγδίνων.» (Αποκ. 4, 2-3.) Καί ἐπάνω στον θρόνο ὑπῆρχε κάποιος που καθόταν, καί ἦταν ὅμοιος σαν να βλέπεις ιάσπιδα καί σάρδιο –είναι πολύτιμοι λίθοι– και οὐράνιο τόξο ήταν γύρω από τον θρόνο, καί είχε χρώμα σμαραγδένιο.
Ποιός καθόταν πάνω στον θρόνο;
Καθόταν ὁ Πατήρ. Ὅμως δέν τόν κατονομάζει, δέν λέει τίποτα ὁ ἅγιος Ἰωάννης· μόνο λέει «ὁ καθήμενος».
Σημειώνει ὁ ἅγιος Ανδρέας, ὁ ἑρμηνευτής τῆς Ἀποκαλύψεως: «ἐπειδὴ δὲ τὸν Πατέρα τὸν ὁραθέντα ένταῦθα παρίστησι, σωματικὸν αὐτῷ χαρακτῆρα οὐ περιτίθησιν, ὥσπερ ἐν τῇ προτεραίᾳ τοῦ Υἱοῦ ὀπτασία· ἀλλὰ τιμίοις αὐτὸν λίθοις ἀπεικάζει» (PG 106, 253B.). Προηγουμένως ὁ Ἰωάννης περιέγραψε τον Υιό, πού τοῦ μίλησε. Ἄκουσα φωνή, καί γύρισα καί εἶδα κάποιον, ὅμοιο μέ ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος ἦταν ἔτσι κι ἔτσι κι ἔτσι... στα χέρια του κρατοῦσε ἑπτά αστέρια, περπατοῦσε ἀνάμεσα σέ ἑπτά λυχνίες, τά ἐνδύματα πού φοροῦσε ἦταν λευκά, οἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς του λευκές... καί οὕτω καθ᾿ ἑξῆς. Μᾶς ἔκανε περιγραφή ὁ Ἰωάννης ἐκεῖ, στο 1ο κεφάλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως. Ἐδῶ ὅμως ἀπουσιάζει ἡ περιγραφή γιατί εἶναι ὁ Πατήρ, καί τί νά περιγράψει από τον Πατέρα; Ὁ Υἱός ἔγινε ἄνθρωπος, καί τόν περιγράφει· τόν Πατέρα ὅμως πῶς νά τόν περιγράψει; Αντί για περιγραφή, βάζει πολύτιμους λίθους, καί λέει ὅτι ἔμοιαζε σαν αὐτόν κι αὐτόν τόν πολύτιμο λίθο καί οὕτω καθ' ἑξῆς, γιά νά δείξει, μέ τό χρῶμα αὐτῶν τῶν πολύτιμων λίθων, κάποιες ιδιότητες του καθημένου ἐπάνω στον θρόνο.
Ἔτσι, πολύ ορθά ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης αποφεύγει να παραστήσει τον Θεό, ὅπως ἀποφεύγουν να τόν παραστήσουν καί οἱ προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, γιατί εἶναι ὁ ἀόρατος καί ὁ ἄρρητος Θεός.
Ακόμη, χαρακτηριστικό είναι ότι αποφεύγει να αναφέρει καί τό ὄνομα. Δεν λέει ὁ Θεός, δεν λέει ὁ Κύριος, ἀλλά λέει ὁ καθήμενος· τίποτε ἄλλο. Προτιμᾶ νά τον περιγράψει συμβολικά, ὅπως σὰς εἶπα, με παραμοιώσεις προς τα λαμπρότερα αντικείμενα που υπήρχαν τότε, πού εἶναι οἱ πολύτιμοι λίθοι.
Μέ τό χρῶμα τῶν πολύτιμων αὐτῶν λίθων προφανῶς ὑπονοοῦνται οἱ χαρακτήρες τοῦ Θεοῦ, τοῦ καθημένου. Πρέπει νά σᾶς πῶ ἐδῶ ὅτι ἡ ὀνομασία τῶν πολύτιμων λίθων δὲν συμπίπτει με τα σημερινά ονόματά τους. Πιθανότατα ὁ ίασπις να είναι το διαμάντι, και μάλιστα όχι το ἔγχρωμο αλλά τό άχρωμο, το διαφανές, πού εἶναι καί τό πολυτιμότερο.
Ἔτσι, μέ τόν ἴασπι, ὑπονοεῖται ἡ ἁγιότητα και ή καθαρότητα τοῦ Θεοῦ. Μέ τόν σάρδιον –πολίτιμος λίθος ποὺ ἐξαγόταν στην επαρχία τῶν Σάρδεων καί εἶχε κόκκινο χρώμα– ὑπονοεῖται ἡ τιμωρητική δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ. Ἅγιος, ἀλλά καί Δίκαιος! Καί μέ τήν ἶριν, τό οὐράνιο τόξο, ὑπονοεῖται ἡ εὔνοια τοῦ Θεοῦ πρός τούς ἀνθρώπους, όσο κι ἂν αὐτοί ἔχουν αμαρτήσει. (Κατά τούς Ανδρέα καί Αρέθα, ὁ ἴασπις, πού ἔχει πράσινο χρώμα, συμβολίζει «τὸ ἀειθαλὲς καὶ φερέσβιον καὶ τροφῆς χορηγὸς τῆς θείας φύσεως, διὰ τὸ πᾶν σπέρμα χλοηφορεῖν», δηλαδή συμβολίζει τήν ἀειζωίαν καί ἀειθαλίαν, τήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἴασπις, κατά τόν Π. Μπρατσιώτη, θεωρεῖται συνήθως ὡς σύμβολον τῆς καθαρότητος καί ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ. Τό δέ σάρδιον εἶναι σύμβολο τῆς τιμωρητικῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ, διότι ἔχει χρώμα «πυροειδές», πύρινο, ὅμοιο με φωτιά, ἀφοῦ ὁ ἴδιος εἶναι «πῦρ καταναλίσκον» (Δευτ. 4, 24. 9, 3. Έβρ. 12, 29).)
Γιατί; Ὅταν ἔγινε ὁ κατακλυσμός, ὁ Θεός εἶπε: Θα βάλω τό τόξο μου πάνω στα νέφη σε κάθε βροχή –δηλαδή το ουράνιο τόξο– καί αὐτό θά είναι σημάδι ότι πιὰ δὲν θὰ ξαναγίνει κατακλυσμός. (Γέν. 9, 13-16.) Βλέπετε πόσα δάνεια συμβόλων παίρνει ὁ Εὐαγγελιστής γιά νά περιγράψει τον καθήμενον ἐπί τοῦ θρόνου, τον Θεό;
Βέβαια, ὅποτε βρέχει, μετά βγαίνει τό οὐράνιο τόξο, πού δέν εἶναι τίποτε άλλο παρά η ανάλυση τοῦ ἡλιακού φωτός. Ὅπως πέφτει τό φῶς ὑπό ειδικές συνθῆκες στις σταγόνες τῆς βροχῆς, δημιουργεῖται τό οὐράνιο τόξο. Είναι πάρα πολύ συνηθισμένο τό νά τό δοῦμε. Ἐκεῖ στο Στόμιο, μόλις βρέξει, βλέπουμε ουράνιο τόξο.
Λέει λοιπόν ὁ Θεός. Όταν θα βάλω την υπόσχεσή μου πάνω στο τόξο τό οὐράνιο, δεν θα ξανακαταστρέψω τον κόσμο με κατακλυσμό, όσο και δεν αμαρτήσουν οἱ ἄνθρωποι.
Το ουράνιο τόξο λοιπόν γύρω από τον θρόνο είναι το σύμβολο τῆς συμφιλιώσεως καί τῆς εὐμενείας του Θεοῦ. Ὁ Θεός εἶναι εὐμενής απέναντι στους ανθρώπους, ὅσες ἁμαρτίες καί ἄν κάνουν· εἶναι ἕτοιμος να τοὺς συγχωρήσει, ἀρκεῖ νὰ τοῦ τὸ ζητήσουν.
Κι ἀκόμη εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι ὁ καθήμενος χαρακτηρίζεται ὡς ὅμοιος με πολύτιμους λίθους. Ορθά, διότι πῶς νὰ περιγράψει ὁ ἱερὸς Εὐαγγελιστής ἐκεῖνο πού ἤδη βλέπει; Σημειώστε ὅτι οἱ προφῆτες –ὁ Ἰεζεκιήλ, ἀλλά καί ἄλλοι προφῆτες– ὁμιλοῦν γιὰ ὁμοιότητα δόξης Θεοῦ, καί ὄχι για ομοιότητα Θεού. (Βλ. Ιεζ. 1, 26-28. Αριθμ. 12, 8. Δαν. 10, 16. κ.ά.)
Γιά νά τό καταλάβετε: Ἔχω τόν ἥλιο· οἱ ἀκτίνες του φθάνουν στο σπίτι μου. Δέν ἔχω ὅμως τὸν ἥλιο μέσα στο σπίτι· ἔχω τίς ἀκτίνες του, ἔχω τὴν ἐνέργειά του. Ἐάν ὅμως αὐτό πού βλέπω εἶναι μία εικόνα, τότε αυτές οἱ ἀκτίνες δεν είναι πραγματικές· μία εικόνα είναι. Ἔ, λοιπόν, οἱ προφῆτες αυτό βλέπουν, τήν εἰκόνα τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ· ὄχι τῆς ἴδιες τις ἐνέργειες, αλλά τήν εἰκόνα τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ. (Βλ. ίερ. Χρυσοστόμου, Κατὰ Ἀνομοίων, Λόγος Α΄, PG 48, 705: «οἱ προφῆται οὐ μόνον τί τὴν οὐσίαν ἐστὶν ἀγνοοῦντες φαίνονται, ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς σοφίας αὐτοῦ πόση τίς ἐστιν ἀποροῦσιν».)
Σωστά λοιπόν ὁ Ἰωάννης βάζει αυτές τις εικόνες καί λέει στην περιγραφή του ὅμοιος μὲ τοῦτο, ὅμοιος μ᾿ ἐκεῖνο. Δέν λέει ἦταν ἔτσι, ἀλλά ἔμοιαζε σαν κάπως ἔτσι, γιά νά δείξει τήν ἀδυναμία περιγραφῆς τοῦ Θείου. Δέν περιγράφεται, ἀγαπητοί μου, τό Θεῖον· οὔτε κἂν οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ περιγράφονται. (Βλ. Εξοδ. 33, 20: «οὐ δυνήσῃ ἰδεῖν τὸ πρόσωπόν μου· οὐ γὰρ μὴ ἴδῃ ἄνθρωπος τὸ πρόσωπόν μου καὶ ζήσεται». Ἰωάν. 1, 10. Α΄ Τιμ. 6, 16. Ματθ. 11, 27. Β' Κορ. 12, 4. Μεγ. Βασιλείου, Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀμφιλόχιον ἐπίσκοπον Ικονίου, PG 32, 869AB: «Ἡμεῖς δὲ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν γνωρίζειν λέγομεν τὸν Θεὸν ἡμῶν, τῇ δὲ οὐσία αὐτῇ προσεγγίζειν οὐχ ὑπισχνούμεθα». Αγ. Ιωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκφρασις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, Κεφ. 4, PG 94, 800C: «Απειρον τὸ θεῖον καὶ ἀκατάληπτον· καὶ τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καὶ ἀκαταληψία». Ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ παραμένει άγνωστη καί ἀπρόσιτη καί γιά τούς ἀγγέλους και για ὅλους τοὺς ἁγίους, ακόμα καί γιά τήν Θεοτόκο! Μόνον ὁ Θεός γνωρίζει τήν οὐσία του. Εάν, ὅπως λέει ὁ μέγας Βασίλειος (PG 49, 749C), ἀπολύτως καμμία κτιστή ουσία δέν μπορεῖ νά γνωσθεῖ ἐξαντλητικά, πόσο μᾶλλον ἡ μόνη ἄκτιστη ουσία, ὁ Θεός; (π. Ιωάννου Ρωμανίδου, Το προπατορικόν ἁμάρτημα, Δόμος, Αθήνα 1989, σ. 133)
«Καὶ κυκλόθεν τοῦ θρόνου θρόνοι εἴκοσι τέσσαρες, καὶ ἐπὶ τοὺς θρόνους τοὺς εἴκοσι τέσσαρας πρεσβυτέρους καθημένους, περιβεβλημένους ἐν ἱματίοις λευκοῖς, καὶ ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν στεφάνους χρυσους.» (Αποκ. 4, 4.) Τί ἐξαίσιο θέαμα! Γύρω ἀπό τόν θρόνο τοῦ καθημένου εἶδα είκοσι τέσσερις θρόνους –φυσικά όχι τόσο λαμπρούς ὅπως ὁ ἕνας θρόνος, ὁ κεντρικός– καί πάνω στοὺς εἴκοσι τέσσερις θρόνους εἶδα τούς εἴκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους –ενάρθρως· τούς εἴκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους– οἱ ὁποῖοι ἦταν καθισμένοι καί αὐτοί, ἦταν ντυμένοι μέ λευκά ρούχα, καί στα κεφάλια τους ἐπάνω είχαν χρυσά στεφάνια. Πραγματικά, εξαίσιο θέαμα... θαυμάσιο!
Αλλά, σχετικά μέ τήν εἰκόνα αὐτή πού βλέπει ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης καί τήν περιγράψει και σ' ἐμᾶς, ἀμέσως θα λέγαμε: Ὥστε, λοιπόν, ὁ Θεός δέν μένει ἀκοινώνητος μέ τήν κτίση του; Δεν μένει ὁ Θεός στον ἑαυτό του, ἔχοντας μόνο εσωτερική κοινωνία τῶν τριῶν προσώπων;
Ὄχι, ἀγαπητοί μου· ὁ Θεός κοινωνεῖ μέ τά κτίσματά του. Ὅταν ὁ ἴδιος εἶναι πάνω στον θρόνο, καί γύρω του ὑπάρχουν οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι –πού εἶναι ἄνθρωποι– σημαίνει ὅτι ὁ Θεός κοινωνεῖ μέ τά κτίσματά του! Αὐτό καί μόνο θά ἦταν ἱκανό να προσδώσει μιά ἄπειρη δόξα στόν Θεό. Ὁ ἔξω ἀπό τήν δημιουργία Θεός κοινωνεί με τη δημιουργία του γιατί την ἀγαπᾶ! (Βλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Γένεσις, Τόμ. Α΄, Μάθημα 2ο, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον Λαρίσης 2017.)
Καί ποιοί εἶναι αὐτοί οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι; Εἶναι ἡ θριαμβεύουσα Ἐκκλησία τῶν δικαίων καί τῶν ἁγίων, πάνω στους οποίους ο Θεός ἐπαναπαύεται. (Ήσ. 57, 15. Βλ. Π. Μπρατσιώτη, σ. 119.)
Ακόμη, ὁ ἀριθμός τους –είκοσι τέσσερις– εκφέρεται ενάρθρως. Σας το τόνισα μάλιστα στην ανάγνωση τοῦ κειμένου. Λέει εἶδα καθισμένους τούς εἴκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους. Δέν λέει εἶδα εἴκοσι τέσσερις καθισμένους πρεσβυτέρους. Γιατί τους βάζει ἐνάρθρως;
Σάν νά εἶναι γνωστοί! Ναί, ἀγαπητοί μου! Αὐτό τό έναρθρο έχει μεγάλη σημασία.
Σημαίνει, πρώτον, ὅτι αὐτοί οἱ είκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι εἶναι γνωστοί στόν Θεό. Ο Θεός γνωρίζει πάντα τους δικούς του. Πάντοτε! Ὅπου καί ἄν σέ κρύψουν, σέ ὅ,τι ἀποθῆκες καί ἄν σε στριμώξουν και σὲ ὅποιες γωνιές ἀφανείας καί ἀσημότητος καί ἄν σε ἀπορρίψουν οἱ ἄνθρωποι, ὁ Θεός σε βλέπει, σε ξέρει, σε ξεχωρίζει, εἶσαι ὁ δικός του· μή φοβάσαι! Τι μεγάλη παρηγοριά αὐτό... ὁ Θεός με ξέρει, είμαι δικός του, με γνωρίζει! (Βλ. Β΄ Τιμ. 2, 20: «ἔγνω Κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ».)
Δεύτερον, εἶναι γνωστοί στον Ιωάννη. Μά πῶς εἶναι δυνατόν αὐτό; Οἱ ἅγιοι μεταξύ τους εἶναι γνωστοί. Βέβαια, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ήταν ακόμα στή γῆ ἀλλά δέν εἶχε σημασία αὐτό. Σᾶς ἀναφέρω μόνο τοῦτο: Ὅταν στην Μεταμόρφωση ὁ Ἰωάννης, ὁ Πέτρος καί ὁ Ἰάκωβος εἶδαν τον Μωυσῆ καί τόν Ἡλία, ὁ ἀπόστολος Πέτρος εἶπε: Κύριε, τί ὡραῖα πού εἶναι ἐδῶ... «καλόν ἐστιν ἡμᾶς ὧδε εἶναι». Καλό εἶναι νά μείνουμε ἐδῶ! Νὰ ἑτοιμάσουμε τρεῖς σκηνές· μιά για σένα, μιά για τόν Ἠλία καί μία γιά τόν Μωυσή. (Ματθ. 17, 4. Μάρκ. 9, 5. Λουκά 9, 33.) Που τούς ἤξερε; Πού τούς είχε δεῖ; Ο Μωυσής ήταν χίλια πεντακόσια χρόνια πρίν ἀπό τόν Πέτρο, καί ὁ Ἠλίας πρίν ἀπό ἐννιακόσια χρόνια, ἀγαπητοί μου. Που τούς εἶχε δεῖ;
Οἱ ἅγιοι γνωρίζονται. Γι' αὐτό καί ὁ Ἰωάννης δέν εἶπε εἶδα πρεσβυτέρους, ἀλλά εἶδα τούς πρεσβυτέρους, δηλαδή εἶδα τούς ἁγίους, τήν θριαμβεύουσα Εκκλησία, ἀπὸ τὸν Ἄβελ μέχρι τούς τότε μάρτυρες, τους ἁγίους, τον χορό τῶν ἁγίων, πού ἀντιπροσωπεύονται ἀπό τούς εἴκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους. (Βλ. Π. Μπρατσιώτη, σ. 119, Οικουμένιο, σ. 70-71, καί Ανδρέα Καισαρείας, σ. 253D.)
Ὅταν ὅμως λέει ὅτι ἦταν ἄνδρες – προσέξτε αυτό τὸ σημεῖο– τοῦτο δὲν ἀποκλείει την παρουσία των γυναικῶν στόν Οὐρανό, στη Βασιλεία του Θεού. Αλλά επειδή ἀκριβῶς, ἡ παρουσία των είκοσι τεσσάρων πρεσβυτέρων ἐξυπηρετεῖ το όλο σχέδιο, την όλη απεικόνιση, γι' αυτό βάζει ἄνδρες. Δεν αποκλείονται οι γυναίκες από τη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ! το ξαναλέω. (Βλ. Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Παιδαγωγός, Α΄, Δ΄, PG 8, 260-261: «Κοινὸν οὖν καὶ τοὔνομα ἀνδράσιν καὶ γυναιξὶν ὁ ἄνθρωπος... Εἰ γὰρ ἀμφοῖν ὁ Θεὸς εἰς ... μία Ἐκκλησία, μία σωφροσύνη, αἰδὼς μία, ἡ τροφὴ κοινή, γάμος συζύγιος, αναπνοή, ὄψις, ακοή, γνῶσις, ἐλπίς, ὑπακοή, ἀγάπη, ὅμοια πάντα· ὧν δὲ κοινὸς μὲν ὁ βίος, κοινὴ δὲ ἡ χάρις, κοινὴ δὲ καὶ ἡ σωτηρία». Πρβλ. Ἰούδα 3.)
Είναι πρεσβύτεροι –πρεσβύτερος θὰ πεῖ πλατωνισμένος– γιά νά δηλωθεῖ ἡ πνευματική ωριμότητά τους. Οι ἅγιοι ἔχουν πνευματική ωριμότητα. («Πρεσβύτεροι, οὐ νεώτεροι, ἐπεὶ καὶ ἡ ἐπαγγελία τῆς κληρονομίας πρεσβυτάτη, ὡς πρὸ καταβολής κόσμου προετοιμασμένης ἡμῖν βασιλείας. Πάντως δὲ τοῖς πρὸ καταβολῆς κόσμου τὸ ἔπαθλον ἔχουσιν ἑτοιμασθέν, οὐχ ὡς νεωτέροις, ἀλλ᾽ ὡς ἐγγηράσασι τοῖς θείοις προστάγμασι δίδοται ἡ αἰώνιος βασιλεία» (Αρέθας, σ. 569BC)
Εἶναι εἴκοσι τέσσερις, για να δηλωθεῖ τὸ δις δώδεκα, δύο φορές τό δώδεκα –σχηματικός αριθμός τό δώδεκα–, που σημαίνει το μεγάλο πλήθος τῶν ἁγίων. Όπως θά δοῦμε παρακάτω, αργότερα, καί τό δώδεκα φορές τό δώδεκα χιλιάδες, που είναι ἑκατόν σαράντα τέσσερις χιλιάδες, είναι σχηματικός αριθμός. (Βλ. Αποκ, 7, 4, 14, 1.) Στους Πυθαγορείους ὁ ἀριθμός είκοσι τέσσερα σήμαινε την ὁλομέλεια τοῦ οὐρανοῦ, όλα τα αστέρια του ουρανού. Ἄρα οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτερον συμβολίζουν ὅλους τοὺς ἁγίους τοῦ οὐρανοῦ, εἶναι ὅλοι οἱ ἅγιοι τοῦ ουρανού.
Τα λευκά ἱμάτια είναι το σύμβολο τῆς ἁγνότητος καί τῆς ἁγιότητος. Οι χρυσοί στέφανοι είναι το σύμβολο τῆς νίκης κατά τοῦ κακοῦ, («Τὰ λευκὰ ἱμάτια δείγμα τυγχάνει τῆς κατὰ τὸν βίον αὐτῶν καθαρότητος. Οἱ δέ γε στέφανοι, τοῦ νικῆσαι τὰ πάθη καὶ τοὺς νοητοὺς ἐχθρούς» (Οικουμένιος, σ. 71). «Τα λευκὰ ἱμάτια, τοῦ λαμπροῦ βίου καὶ τῆς ἀλήκτου ἑορτῆς καὶ εὐφροσύνης σύμβολά εἰσιν· οἱ δὲ στέφανοι, τῆς νίκης ἣν πρὸς τοὺς πονηροὺς δαίμονας κατώρθωσαν ανδρισάμενοι» (Ανδρέας, PG 106, 253-256). «Χρυσοῦς δέ φησι τοὺς στεφάνους. Οὐδὲ γὰρ εἶχε τι χρυσοῦ τιμαλφέστερον τοῖς ἐν τῷ παρόντι βίῳ ἐνστρεφομένοις ὑποτίθεσθαι πρὸς ἐναργῇ γνῶσιν.» (Αρέθας, σ. 569). ἀλλά καί τοῦ ὅτι οἱ ἅγιοι είναι το βασίλειον ιεράτευμα. Φοροῦν διαδήματα. Διάδημα είναι το στέμμα που φοράει ο βασιλιάς· συνεπῶς εἶναι δηλωτικό ὅτι οἱ ἅγιοι ἀποτελοῦν τό βασίλειον ίεράτευμα.
Στο ίδιο βιβλίο, τῆς Ἀποκαλύψεως, από 1ο κεφάλαιο, στίχος 6, ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης μᾶς λέει: «καὶ ἐποίησεν ἡμᾶς βασιλείαν, ἱερεῖς τῷ Θεῷ καὶ πατρὶ αὐτοῦ»· μᾶς ἔκανε βασιλεῖς καί ἱερεῖς. Εἴδατε πῶς τό λέει ἡ Παλαιά, ἀλλά καί ἡ Καινή Διαθήκη; βασίλειον ἱεράτευμα. (Βλ. Εξοδ. 19, 6. 23, 22. Β΄ Μακ. 2, 17. Α΄ Πέτρ. 2, 9. Πρβλ. π. Αθανασίου Μυτιληναίου, Ἡ Ἀποκάλυψις, Τόμος Α΄, Ὁμιλία 5η, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κομνηνείου, Στόμιον 2023.https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/12/blog-post_7.html?m=1 Εἶναι οἱ πιστοί.
Ἐξ ἄλλου ὁ Κύριος υποσχέθηκε στους μαθητές του ὅτι θά καθίσουν πάνω σε δώδεκα θρόνους δόξης. (Βλ. Ματθ. 19, 28.) Αλλά αυτό ισχύει και για κάθε πιστό. Τί εἶπε, στην προηγούμενη επιστολή, πρὸς τὸν ἐπίσκοπο τῆς Λαοδικείας; «Ὁ νικῶν –ὁ οποιοσδήποτε «νικών»· όχι μόνο οἱ δώδεκα μαθητές του– δώσω αὐτῷ καθίσαι μετ᾿ ἐμοῦ ἐν τῷ θρόνῳ μου» (Αποκ. 3, 21.), θά τοῦ δώσω το δικαίωμα να καθίσει μαζί μου.
Προσέξτε καί κάτι ἄλλο. Οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι ἦταν καθήμενοι, κάθονταν. Δέν ἦταν ὄρθιοι· κάθονταν. Κάποια στιγμή θα σηκωθοῦν· θά τό δοῦμε αυτό στην πορεία τοῦ κειμένου. Τί σημαίνει αὐτό, ὅτι ήταν καθήμενοι; Σημαίνει την ανάπαυση πού ἔχουν οἱ ἅγιοι στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. (Το γεγονός ὅτι οἱ πρεσβύτεροι κάθονται σε θρόνους συνηγορεῖ στό ὅτι αὐτοί εἶναι ἄνθρωποι καί ὄχι ἄγγελοι, ὅπως υποστήριξαν κάποιοι ξένοι ερμηνευτές (Charles, Geyser κ. ά.). Στην αποκαλυπτική γραμματεία οἱ ἄγγελοι ἵστανται πάντα πρό τοῦ θρόνου καί δέν κάθονται. Αλλά καί ὁ Ἰ. Χριστός, στην κατακλείδα τῶν ἐπιστολῶν, ὑπόσχεται θρόνο μόνο στον νικώντα χριστιανό (3, 21· 20, 4) καί ὄχι σέ ἀγγέλους. Ἐπίσης, οἱ δίκαιοι φέρουν στεφάνους –οἱ ὁποῖοι στην Αποκάλυψη ἀποτελοῦν σύμβολα τῆς ἐσχατολογικῆς νίκης τῶν δικαίων (2, 10· 3, 11· πρβλ. Β' Τιμ. 4, 8)– ἐνῶ οἱ ἄγγελοι ὄχι. (Σωτ. Δεσπότης, σ. 147-148))
Τό ἴδιο τό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως μᾶς γράφει: «Μακάριοι οι νεκροί οἱ ἐν Κυρίῳ ἀποθνήσκοντες απ' ἄρτι», ευτυχισμένοι εἶναι οἱ νεκροί που πεθαίνουν ἐν Κυρίῳ ἀπό ἐδῶ κι ἐμπρός, «ἵνα ἀναπαύσωνται ἐκ τῶν κόπων αὐτῶν», γιά νά ἀναπαυθοῦν ἀπό τούς κόπους τους, τούς πειρασμούς, τις δυσκολίες, «τὰ δὲ ἔργα αὐτῶν ἀκολουθεῖ μετ' αὐτῶν» (Αποκ. 14, 13.), τά δέ ἔργα τους –τά καλά τους ἔργα– τούς ἀκολουθοῦν. Ὥστε λοιπόν τό ὅτι οἱ πρεσβύτεροι κάθονται στους θρόνους φανερώνει την ανάπαυσή τους στη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ.
Οἱ θέσεις τῶν ἐπί θρόνων καθημένων πρεσβυτέρων εἶναι «κυκλόθεν του θρόνου», όπως το λέει ὁ Εὐαγγελιστής, «Κυκλόθεν τοῦ θρόνου» θὰ πεῖ γύρω από τόν θρόνο. Ἀλλά αὐτό τό γύρω, ἐπειδή ὁ Ἰωάννης βλέπει τόν θρόνο, τόν ἔχει μπροστά του, δέν μπορεῖ οἱ θρόνοι τῶν πρεσβυτέρων να είναι σ' ἕναν κύκλο, αλλά σ' ἕνα ημικύκλιο, αριστερά και δεξιά, γύρω ἀπό τόν θρόνο τοῦ Κυρίου. Ἔχει ὅμως μπροστά του ανοιχτό τό πεδίο ὁράσεως ὁ εὐαγγελιστής Ιωάννης, γιά νά βλέπει τον κεντρικό θρόνο τοῦ Κυρίου. Άρα λοιπόν αὐτοί οἱ θρόνοι είναι σ' ἕνα ημικύκλιο, πιθανότατα.
Είναι μία ὡραιότατη και χαρακτηριστικότατη είκόνα τῆς θείας Λατρείας, ἢ άν θέλετε τῆς θείας Λειτουργίας. Θυμίζει το Σύνθρονον, πού εἶχαν οἱ παλαιές ἐκκλησίες, στο κέντρο τοῦ ὁποίου καθόταν ὁ ἐπίσκοπος, καί ἦταν πίσω από τήν ἁγία Τράπεζα. Στην Πάρο, στήν Ἑκατονταπυλιανή, μπορείτε νά τό δεῖτε αὐτό. Τό Σύνθρονον ήταν πίσω από τήν ἁγία Τράπεζα. Υπήρχαν σκαλοπάτια, ὅπως εἶναι οἱ κερκίδες ἑνός γυμναστηρίου, στο κέντρο ἦταν ὁ ἐπίσκοπος, και γύρω-γύρω οἱ πρεσβύτεροι. Ἀλλά ὁ ἐπίσκοπος εἶναι εἰς τύπον Χριστοῦ, καί οἱ πρεσβύτεροι εἰς τύπον τῶν ἀποστόλων καί τοῦ λαοῦ. (Βλ. ἁγ. Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου, Μαγνησιεῖς, 3, 6, PG 5, 668Β: «... σπουδάζετε πάντα πράσσειν, προκαθημένου τοῦ ἐπισκόπου εἰς τόπον Θεοῦ, καὶ τῶν πρεσβυτέρων εἰς τόπον συνεδρίου τῶν ἀποστόλων». Τραλλιανοῖς, PG 5, 677AB: «... τὸν ἐπίσκοπον ὡς Ἰησοῦν Χριστόν, ὄντα Υἱὸν τοῦ Πατρός, τοὺς δὲ πρεσβυτέρους ὡς συνέδριον Θεοῦ, καὶ ὡς σύνδεσμον ἀποστόλων». Σμυρναῖοις, PG 5, 713Β: «Πάντες τῷ ἐπισκόπῳ ἀκολουθεῖτε, ὡς Ἰησοῦς Χριστὸς τῷ Πατρί· καὶ τῷ πρεσβυτερίῳ ὡς τοῖς ἀποστόλοις». Αποστολικαὶ Διαταγαί, Η', ΚΗ', PG 1, 668: «Οἵ τε πρεσβύτεροι εἰς τύπον τῶν ἀποστόλων ὑμῖν νενομίσθωσαν».) Εἶναι πάρα πολύ χαρακτηριστικό.
Κάτι περισσότερο: Τί εἶναι ἡ Ἐκκλησία; Εἶναι οἱ πιστοί γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα, ἡ ὁποία εἶναι τό σύμβολο του θρόνου τοῦ ἐσφαγμένου αρνίου, (Βλ. Αποκ. 5, 6· 12. 13, 8.)
Έτσι λοιπόν οἱ πιστοί, οἱ εἴκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι, οἱ ἅγιοι, είναι γύρω από τον θρόνο τοῦ Κυρίου. Καί ἐμεῖς, ὅταν εἴμαστε γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα (σήμερα δυστυχῶς πιά τήν ἁγία Τράπεζα δέν τήν ἔχουμε στο κέντρο τοῦ ναοῦ ἀλλά στήν ἄκρη· καί τυπικά μόνο δέν εἴμαστε γύρω της, εικονικά· ουσιαστικά όμως εἴμαστε γύρω ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα), κυκλώνουμε την ἁγία Τράπεζα, εφόσον εἴμαστε συνδαιτημόνες αὐτῆς τῆς ἱερᾶς Τραπέζης, συνδαιτημόνες τοῦ ἄφθονου «μόσχου τοῦ σιτευτοῦ» (Βλ. Λουκά 15, 23· 27· 30, καί ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Κατηχητικός εἰς τὸ ἅγιον Πάσχα, PG 59, 721-724.), πού είναι πάνω στήν ἁγία Τράπεζα, πού εἶναι τὸ Σῶμα καί το Αίμα τοῦ Χριστοῦ.
Ολόκληρη ἡ εἰκόνα, ἀγαπητοί μου, τοῦ καθημένου ἐπί τοῦ θρόνου καὶ τῶν εἴκοσι τεσσάρων πρεσβυτέρων, καθημένων ἐπί θρόνων, δείχνει το βαθύτατο μυστήριο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί τῆς κοινωνίας του μέ τήν κτίση.
Κυριακή, 17 Μαΐου 1981
24η ομιλία στην κατηγορία « Ἱερά Ἀποκάλυψις ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Ἱερά Ἀποκάλυψις " εδώ ⬇️
https://arnion.gr/index.php/kainh-diauhkh/iera-apokalycis
↕️
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/blog-post_80.html?m=1
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://drive.google.com/file/d/1A9Q7I5lLBiBm6AUhfYsXAdHckIBgYe7j/view?usp=drivesdk
🔸📜 Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες της σειράς «Ἱερά Ἀποκάλυψις».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%99%CE%B5%CF%81%CE%AC%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%88%CE%B9%CF%82.?m=1
💠Πλήρης απομαγνητοφωνημένες σειρές ομιλιών (Βιβλία).
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%92%A0%CE%A0%CE%BB%CE%AE%CF%81%CE%B7%CF%82%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%BF%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%82%20%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AD%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CF%8E%CE%BD%20%28%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%B1%29.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
Όλες οι ομιλίες ~4.487~ του μακαριστού πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://aspalathos21.blogspot.com/2024/12/4487.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=0
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
