†.Σεβαστοί πατέρες, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, Χριστός Ἀνέστη καί καλῶς ἤλθατε.
Ὀφείλουμε, ὁμολογουμένως, χάριτες εἰς τόν Ἅγιον Τριαδικόν Θεόν μας, πού μᾶς ἠξίωσε καί πάλι νά συγκεντρωθοῦμε, μέ σκοπό νά μαθητεύσωμε στόν θεῖο του λόγο.
Εἶναι ἡ 13η θερινή περίοδος, 13 χρόνια εἶναι πού θητεύομεν εἰς τό θαυμάσιο αὐτό βιβλίο της Ἁγίας Γραφής της Παλαιᾶς Διαθήκης, της Σοφίας Σειράχ. Μᾶς δίνει τό βιβλίο αὐτό, τόσο θεωρητικές καί δογματικές θέσεις ὅσο καί κυρίως πρακτικές, πού μᾶς εἶναι χρήσιμες εἰς τήν καθημερινότητα καί εἰς τήν προπαρασκευή μας γιά τήν Βασιλεία του Θεοῦ. Καί ὁ λόγος του Θεοῦ, κατά τόν Χρυσόστομον, εἶναι ἡ διδασκαλία, τά δόγματα καί ἡ παραίνεσις. Κι ἔχομε, ἰδία στήν ἐποχή μας, τόσο ἀνάγκη τό λόγο τοῦ Θεοῦ, πού νά μᾶς συντροφεύει καθημερινά, ἀφοῦ τά πάντα - καί τό βλέπομε αὐτό - καταλύονται καί καταρρέουν καί συνιστοῦν καί ὁλοκληρώνουν τήν ἀποστασία τοῦ Θεοῦ.
Ἔχομε ἀνάγκη λοιπόν τό λόγο τοῦ Θεοῦ. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ, θά γίνεται, ἄν τόν προσεγγίζωμε, ὁ ἀσφαλής πλοηγός μας, εἰς τό πέλαγος τῶν ἰδεῶν ἀλλά καί τῶν
ἀνθρωπίνων ἐπινοιῶν.
Θά πρέπει νά τόν ἀντιπαραβάλλουμε μέ ὅ,τι καινούριο μᾶς ἐμφανίζεται. Λέμε: «αὐτό ἔχομε σήμερα, ὁ λόγος του Θεοῦ τί λέγει γι’ αὐτό τό καινούριο, τό μοντέρνο»; Γιατί μήν ξεχνᾶμε ὅτι πρόοδος δέν εἶναι πάντοτε τό καινούριο, ἄν καί «οὐδέν καινόν ὑπό τόν ἥλιον», ἀλλά ἐκεῖνο πού προωθεῖ τήν ἀνθρωπότητα εἰς τό καλύτερον. Ἔτσι ὀφείλομε κάθε φορά πού προβάλλεται κάτι, νά τό ἀντιπαραβάλλουμε, νά τό συγκρίνομε μέ τόν λόγον τοῦ Θεοῦ.
Ἔτσι ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ θά πρέπει γιά μᾶς, θά πρέπει νά εἶναι τό κριτήριον καί προσώπων καί πραγμάτων καί ἰδεῶν. Καί ὅπως γράφει ὁ Παῦλος στήν Α΄ πρός Κορινθίους Ἐπιστολή του: «Ὥστε ἀδελφοί μου, ἀγαπητοί, ἑδραῖοι γίνεσθε, ἀμετακίνητοι, περισσεύοντες ἐν τω ἔργῳ τοῦ Κυρίου πάντοτε, εἰδότες ὅτι ὁ κόπος ὑμῶν οὐκ ἔστι κενὸς ἐν Κυρίω». (Κορ. Α΄ 15, 58)
Νά εἴμεθα ἀμετακίνητοι, ἑδραῖοι καί νά περισσεύομε στά ἔργα τοῦ Κυρίου, στό Εὐαγγέλιον, ὥστε νά τό ξέρωμε, μᾶς λέγει, ὅτι ὁ κόπος μας δέν θά πάει χαμένος. Καί πράγματι, ποιός ἐτήρησε τό λόγο τοῦ Θεοῦ καί ζημίωσε; Ἀντιθέτως ζημιώνει ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος δέν πλησιάζει τό λόγο τοῦ Θεοῦ.
Καί μετά ἀπό αὐτά τά λίγα λόγια πού εἴπαμε, αὐτή τή σύντομη εἰσαγωγή πού κάναμε γιά τήν ἀξία τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, εἰσερχόμεθα τώρα εἰς τό κύριο θέμα μας.
Βρισκόμαστε εἰς τό 24ο κεφ. της Σοφίας Σειράχ. Αὐτό ἀναφέρεται εἰς τήν αἴνεσιν της Σοφίας. Ἔτσι ἐπιγράφεται τό κεφάλαιον αὐτό. Δηλ. εἰς τό ἐγκώμιον, της Ἐνυποστάτου Σοφίας. Ἐδῶ ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία ὁμιλεῖ ἐνώπιόν τοῦ λαοῦ της, τοῦ Ἰσραήλ καί τοῦ ὑπενθυμίζει ὅτι ἔρχεται ἀπό τό Θεό καί ὅτι αὐτή στάθηκε ἡ μεγάλη παραστάτις του κατά τή δημιουργία.
Πρέπει νά ποῦμε ἐδῶ ἀγαπητοί καί νά ὑπενθυμίσουμε, γιατί τό βιβλίο της Σοφίας Σειράχ κατ’ ἐπανάληψη ἔχει κάνει μέχρι τώρα λόγο διά τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν. Γιά νά ἔχομε ἐπίγνωση τοῦ πράγματος, Ἐνυπόστατος θά πεῖ προσωπική, δηλ. ἐμπρόσωπος, δηλ. πρόσωπο. Ἡ Σοφία δέν εἶναι μία ἀφηρημένη ἔννοια - θά τό ποῦμε καί λίγο πιό κάτω αὐτό - ἀλλά εἶναι ἕνα πρόσωπο. Καί εἶναι τό δεύτερον πρόσωπον της Ἁγίας Τριάδος. Τώρα, γιατί ὀνομάζεται Σοφία, γιατί κρύπτεται καί ἀποκαλύπτεται, ἀποκαλύπτεται καί κρύπτεται, αὐτό θά τό δοῦμε στή συνέχεια. Ὡστόσο, ὅταν ἀκοῦμε «Ἐνυπόστατος Σοφία», θά πεῖ ἡ Σοφία πού δέν εἶναι ἰδέα, δέν εἶναι ἕνα προϊόν της νοήσεως, ἀλλά εἶναι πρόσωπον. Καί εἶναι τό δεύτερον πρόσωπον, σᾶς λέγω της Ἁγίας Τριάδος, δηλ. εἶναι ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ μετέπειτα Ἐνανθρωπήσας Ἰησοῦς Χριστός.
Ὅ,τι λοιπόν ποῦμε καί σήμερα καί στή συνέχεια σ’ αὐτό τό κεφάλαιο, δέν θά εἶναι τίποτε ἄλλο, ξαναλέγω, παρά ὅ,τι ἀφορά εἰς τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν, εἰς τόν μετέπειτα Ἰησοῦν Χριστόν.
Εἶναι καταγεμάτη ἡ Π. Δ. ἀπό θέσεις της Ἐνυπόστατου Σοφίας. Ἔτσι ἐνδεικτικά, καί θά κάνωμε περισσότερη ἀναφορά, γράφει τό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν: «ἡνίκα ἡτοίμαζε τὸν οὐρανόν συμπαρήμην αὐτῷ». (Παρ. Σολ.8, 27) Ὅταν, λέγει ὁ Θεός Πατήρ ἑτοίμαζε τή δημιουργία του,
Ἐγώ ἤμουνα παροῦσα. Προσέξτε, θηλυκοῦ γένους, γιατί ἡ λέξις «Σοφία» εἶναι θηλυκοῦ γένους. «ἤμην παρ’ αὐτῷ ἁρμόζουσα». Ἤμουνα κοντά του -αὐτό τό «παρ’ αὐτῷ» ἔχει πάρα πολύ θεολογική σημασία- καί συναρμολογοῦσα. Ὡραία ἔκφρασις αὐτή! «ἐγὼ ἤμην ᾗ προσέχαιρε καθ’ ἡμέραν δὲ εὐφραινόμην ἐν προσώπω αὐτοῦ ἐν παντὶ καιρῷ, ὅτε ἐνευφραίνετο τὴν οἰκουμένην συντελέσας, καὶ ἐνευφραίνετο ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων». (Αὐτόθι 8, 30-31)
Ἐγώ, λέει, ἤμουνα, πού χαιρόμουνα κάθε μέρα - κι αὐτό « κάθε μέρα».. ἔκφρασις, γιατί τό « κάθε μέρα » ἐκφράζει περιστροφή της γής περί τόν ἑαυτόν της καί ἔχομε τό νυχθήμερον - καί χαιρόμουνα, εὐφραινόμην, στό πρόσωπό του, πάντοτε καί μάλιστα ὅταν τελείωσε τήν δημιουργία του, συντελέσας, λέει, τήν οἰκουμένην - οἰκουμένη δέν εἶναι ἡ γή ἁπλῶς, εἶναι ὁ τόπος πού κατοικοῦν οἱ ἄνθρωποι, οἰκουμένη δέν εἶναι ἡ ὑφήλιος, ἀλλά εἶναι ἡ οἰκουμένη δηλ. ἐκεῖ, ξαναλέγω, πού κατοικοῦν οἱ ἄνθρωποι - κι ἐγώ μαζί του χαιρόμουνα, βλέποντας τούς ἀνθρώπους. Χαίρεται λοιπόν ἐδῶ ὁ Πατήρ, χαίρεται τή δημιουργία του ἔ; καί ἰδιαίτατα τούς ἀνθρώπους - χαίρεται καί ὁ Υιός, ὁ Θεός Λόγος, δηλ. ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία, περί της ὁποίας καί ὁ λόγος σ’ ὅλο τό κεφάλαιον, ἐχαίρετο καί τή δημιουργία της καί μάλιστα θά τό ἐπαναλάβω, γιατί ἔχει πολλή σημασία, χαιρόνταν καί τούς ἀνθρώπους ξεχωριστά.
Εἶναι τόσο θαυμαστή ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, γι’ αὐτό καί ξεχωριστά χαίρεται, κυριότατα ὁ Θεός Λόγος, γιατί ὁ ἐνεργῶν τήν δημιουργίαν, βέβαια εἶναι ὁ Ἅγιος Τριαδικός Θεός, δηλ. νά πῶ τήν θεολογική ἔκφραση, «ὁ Πατήρ δημιουργεῖ, δι’ Υἱοῦ, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι». Αὐτή εἶναι ἡ θεολογική ἔκφρασις. Ὁ Πατήρ δημιουργεῖ διά τοῦ Υἱοῦ του ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. Τό Πνεῦμα τό Ἅγιον εἶναι ἐκεῖνο τό ὁποῖον μετέχει στήν δημιουργίαν καί συντηρεῖ. Τό κάθε πρόσωπον ἔχει ἕναν ἰδιαίτερο λόγο. Ὁ Πατήρ θέλει, ὁ Υἱός προβαίνει, τό Πνεῦμα τό Ἅγιον συντηρεῖ. «καί πνεῦμα Θεοῦ, λέγει, ἐπεφέρετο ἐπάνω τῆς ἀβύσσου» (Γέν.1, 2) λέει, ἐκεῖ στούς πρώτους στίχους της Γενέσεως, κλπ. Ἀλλά ὁ ἄμεσος δημιουργός, ἄς τό ποῦμε, μέ τήν ἔννοια.. «μέ τά χέρια του», - δέν ὑπάρχουν χέρια.. ἔκφρασις - μέ τά χέρια του, εἶναι ὁ Υἱός.
Κι ὅπως λέγει, ἰδιαίτερα μάλιστα ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἱεροσολύμων, τό γιατί Ἐνηνθρώπησε ὁ Υἱός καί ὄχι ὁ Πατήρ ἤ τό Πνεῦμα τό Ἅγιον, ἀπαντᾶ: Διότι ὁ Υἱός μᾶς ἐδημιούργησε, ἄμεσα, καί δέν ἠνείχετο, τό δημιούργημά του, οἱ ἄνθρωποι, νά λατρεύουν ὁτιδήποτε ἄλλο ἔξω ἀπό τόν ἀληθινό Θεό. Κι ἐπειδή λοιπόν Αὐτός μᾶς ἐδημιούργησε κι ἐμεῖς λοξοδρομήσαμε, ἀνέλαβε νά γίνει ἄνθρωπος, γιά νά μᾶς ἐπαναφέρη εἰς τήν ὀρθήν λατρεία τοῦ Θεοῦ. Αὐτό μας λέγει ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἱεροσολύμων στίς Κατηχήσεις του.
Εἶναι δέ τό κατ’ ἐξοχήν δημιούργημα του Θεοῦ Λόγου ὁ ἄνθρωπος, εἶναι κατ’ ἐξοχήν δημιούργημα. Γι’ αὐτό κάνει μία διάκριση μ’ ἐκεῖνο τό «εἶπεν ὁ Θεός γεννηθήτω φῶς», ἐνῶ γιά τόν ἄνθρωπο εἶπε «ποιήσωμεν ἄνθρωπον… καὶ χοῦν λαβών ἀπὸ τῆς γῆς - ἐδῶ σάν νά προϋποθέτει χέρια κλπ.- καί ἐποίησεν τόν ἄνθρωπον ὁ Θεός σύμφωνα μέ τήν εἰκόνα Του». Κι ἀκόμη, ἀφοῦ εἶναι ἕνα ἰδιαίτερο δημιούργημα ὁ ἄνθρωπος, τοῦ Θεοῦ, δέν θά μποροῦσε παρά νά εἶναι καί ἡ κορωνίδα ὁλοκλήρου της
δημιουργίας!
Σημειώσατε δέ ὅτι τόσο ἀγάπησε ὁ Θεός Λόγος, ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία, τόν ἄνθρωπον, ὥστε ἔγινε ἄνθρωπος! Καί δέν πήρε ἄλλο σχήμα, παρά τό ἀνθρώπινο σχήμα. Καί ἦρθε ὡς ἄνθρωπος νά σώση τόν ἄνθρωπον. Λέει ὁ ἀπ. Παῦλος εἰς τήν πρός Ἑβραίους Ἐπιστολή του: Δέν ἔγινε ἄγγελος, νά σώση ἀγγέλους ἤ φερ’ εἰπεῖν νά διορθώση τήν ἁμαρτία τῶν δαιμόνων. Ἀλλά ἔγινε ἄνθρωπος. Καί μάλιστα μέ τήν εὐκαιρία, ὅλοι οἱ θεολόγοι τοῦ παρελθόντος, θεολόγοι Πατέρες, μᾶς λέγουν ὅτι δέν ἔγινε ὁ Θεός Λόγος ἄνθρωπος κατά τό πρότυπόν τοῦ Ἀδάμ, ἀλλά ἔγινε ὁ Ἀδάμ κατά τό πρότυπόν τοῦ Θεοῦ Λόγου πού θά ἐνηνθρώπιζε. Δηλ. ἐδῶ, μία θά λέγαμε, ἔτσι.. ἐκ τῶν προτέρων τοποθέτηση.
Ξαναλέγω ὅτι τόσο ὡραῖος εἶναι ὁ ἄνθρωπος, τόσο καταπληκτικός.. μήν κοιτᾶτε, ἡ ἁμαρτία μᾶς ἀσχήμηνε καί φθάσαμε νά περιφρονοῦμε τόν ἄνθρωπο, ἐμεῖς οἱ ἴδιοι οἱ ἄνθρωποι. Να λέγει ὁ ψαλμωδός εἰς τόν 138ον ψαλμό του «ἐθαυμαστώθη ἡ γνῶσίς σου ἐξ ἐμοῦ·». Δηλ. ἡ γνώση πού μπορεῖ κανείς νά ἔχη γιά τόν ἄνθρωπο, σέ καθιστά Ἐσένα θαυμάσιον. Ὅπως βλέπομε ἕνα δημιούργημα, ἕνα καλλιτέχνημα καί λέμε «τί ὡραῖο πρᾶγμα!», ἀλλά αὐτό τό «τί ὡραῖο πρᾶγμα» ἀποτείνεται εἰς τόν καλλιτέχνην! Διότι τό καλλιτέχνημα εἶναι ὑπέροχο. «Ἐθαυμαστώθη ἡ γνῶσίς σου ἐξ ἐμοῦ… ἐξομολογήσομαι σοι, ὅτι φοβερῶς ἐθαυμαστώθης·».
Ἐπίτρεψέ μου νά στό πῶ ἐκ βαθέων, ὅτι ἔγινες θαυμαστός σέ ὑπερθετικόν βαθμόν. Φοβερός! Σέ βαθμό ἀκόμη, πού νά προκαλῆ φόβο σέ μᾶς τούς ἀνθρώπους, διά τήν κατασκευήν «ἄνθρωπος». «θαυμάσια τά ἔργα σου, λέει ὁ ψαλμωδός, καὶ ἡ ψυχή μου γινώσκει σφόδρα». (Ψαλμ. 138ος) Κι ἡ ψυχή μου τό ἀναγνωρίζει αὐτό. Πολύ τό ἀναγνωρίζει. Εἶσαι θαυμάσιος Κύριε, θαυμαστά τά ἔργα σου. Βλέπετε!
Ἔτσι ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία, ὁρίζει - θά δοῦμε ἐδῶ στή συνέχεια τοῦ κεφαλαίου - ὁρίζει, δέ ἐπί πλέον καί τή διαμονή της στόν λαό τοῦ Ἰσραήλ. Καί ἐκεῖ ἀποδεικνύει τά θαυμαστά της ἔργα, μέσα στόν λαό τοῦ Ἰσραήλ.
Ἔτσι, τό παρόν κεφάλαιον, θεωρεῖται - ὄχι ἀπό μένα - ὅτι εἶναι τό λαμπρότερον, ἀπό ὅλο τό βιβλίο τῆς Σοφίας Σειράχ, τόσο ἀπό ἀπόψεως διδασκαλίας ὅσο καί ἀπό ἀπόψεως ποιητικῆς ὡραιότητος. Ἔχομε λοιπόν τήν ξεχωριστή εὐλογία, νά μείνωμε εἰς τό 24ον κεφάλαιον καί θά τό δοῦμε ὅσο μποροῦμε καλύτερα, ἀπό πιό κοντά, ἀναλύοντάς το. Ἔτσι προχωροῦμε στήν ἀνάλυσή του.
Ὁ πρῶτος στίχος του 24ου κεφαλαίου:
« Ἡ σοφία αἰνέσει ψυχὴν αὐτῆς καὶ ἐν μέσῳ λαοῦ αὐτῆς καυχήσεται.»
Δηλ. ἡ Σοφία θά ἐξυμνήση τόν ἑαυτόν της καί θά καυχηθῆ ἐν μέσω τοῦ λαοῦ της. Μήν ξεχνᾶτε ὅτι ὁ λαός της, ποιός εἶναι; Ἐκεῖνος πού στάθηκε περιουσία της. Ἐξ οὗ καί «περιούσιος». Αὐτό θά πῆ περιούσιος. Περιουσία τῆς Σοφίας, ὁ λαός της, εἶναι ὁ παλαιός Ἰσραήλ. Ἀλλά ὁ παλαιός Ἰσραήλ ἀπέπεμψε τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν, δέν τήν ἀπεδέχθη, δέν ἐπίστεψε, ἐσταύρωσε τήν Ἐνυπόστατον καί Ἐνανθρωπήσασα Σοφίαν καί ἔτσι παρέλαβαν τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν τά ἔθνη. Καί ἰδιαίτερα, μάλιστα, ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες. Αὐτό εἶναι ἕνα ἰδιαίτερο προνόμιο. Συνεπῶς ἐδῶ τώρα ὁμιλεῖ βεβαίως διά τόν παλαιόν Ἰσραήλ, τό λαό τοῦ Θεοῦ ἀλλά εἶναι μετά ταῦτα, ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, ὁ νέος Ἰσραήλ, ἡ Ἐκκλησία. Ἀπό περάτων ἕως περάτων τῆς γῆς. Ἄς μου ἐπιτραπεῖ νά τό πῶ ἔτσι. Ὁ Ὀρθόδοξος λαός της. Γιατί δυστυχῶς πολλές παρεκκλίσεις συνέβησαν, ὥστε ὅλοι ἐκεῖνοι πού μπορεῖ νά ἔχουν τό ὄνομα «χριστιανός» ἀλλά νά μήν εἶναι καί λαός τοῦ Θεοῦ. Γιατί ἡ αἵρεσις εἶναι μία βλασφημία κατά τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, καί δέν μπορεῖ νά λέγεται, ἀναμφισβήτητα, ὅτι εἶναι ὁ λαός της.
Πρίν προχωρήσουμε στό νά δοῦμε ὅ,τι ἀναφέρεται στήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν, θά πρέπει νά δοῦμε μερικές ἀναφορές της σέ ἄλλα βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, δηλ. τῆς Π. Δ. κυριότατα. Πρέπει νά σᾶς πῶ ὅτι στήν Καινή Διαθήκη μία φορά συναντᾶται ἡ λέξις σοφία, τό ὄνομα σοφία «καὶ ἐδικαιώθη, λέει, ἡ σοφία .» (Λουκ. 7, 35) Τό λέει ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Ἀλλά στήν Ὑμνογραφία μας, γίνεται, θά λέγαμε, ὄχι χρῆσις ἀλλά κατάχρησις τοῦ ὀνόματος «σοφία», εἰς τό πρόσωπον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, πού τόν ἀποκαλεῖ «Υἱέ καί Λόγε τοῦ Θεοῦ», «ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ», κλπ., κλπ. Κατάχρησις γίνεται τῆς λέξεως, «σοφία», τοῦ ὀνόματος «σοφία», ξαναλέγω, εἰς τήν ὑμνογραφία μας. Εἶναι διάχυτο. Ἐν τούτοις, δέν ξέρω γιατί, πώς τά καταφέραμε καί δέν μποροῦμε νά τήν διακρίνωμε αὐτήν τήν Σοφία.
Ἀκόμη θά πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι ἐπειδή τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος, δηλ. τό Τριαδικόν τοῦ Θεοῦ, δέν μποροῦσε νά γίνει κατανοητό στό χῶρο τῆς Π. Δ., ἦτο ἐπικίνδυνο, δηλ. θά ὑπῆρχε ὁ κίνδυνος τῆς πολυθεΐας, ἐπειδή ὁ λαός βέβαια δέν εἶχε ἀγωγήν, ἔπρεπε σιγά-σιγά, ὥστε μέσα σέ 2.000χρόνια, οὔτε λίγο - οὔτε πολύ, σέ 2.000 χρόνια, νά παιδαγωγηθεῖ, ὥστε νά δεχθῆ ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός. Γι’ αὐτό καί ἔχομε προοδευτικήν ἀποκάλυψη τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ. Τό λέγει σαφῶς στό βιβλίον τῆς Ἐξόδου ἐκεῖ, ὁ Θεός εἰς τόν Μωυσέα ὅτι «τό ὄνομά μου δέν τό ἀπεκάλυψα εἰς τόν Ἁβραάμ». ( Ἔξοδ. 6, 3) Στόν Ἁβραάμ ἀπεκάλυψε τό ὄνομά του «Θεός».
Τώρα στόν Μωϋσῆ ἀποκαλύπτει τό ὄνομα «Κύριος». Καί τώρα διά στόματος Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀποκαλύπτεται ὁλόκληρο τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ. «Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιον Πνεῦμα». Αὐτό εἶναι τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ. Τό λέγει δέ δύο φορές ὁ Κύριος. «τό ὄνομα σου, λέγει, ἀπεκάλυψα τοῖς ἀνθρώποις». Εἶναι στήν ἀρχιερατική του προσευχή. «Καί θά ἀποκαλύψω». Ὄχι ὅτι ὑπάρχει τίποτε περισσότερο γιά νά ἀποκαλύψει, ἀλλά ἡ ἀποκάλυψις νά γίνει στήν κατανόηση! Ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός. Ἐν τούτοις Ἕνας εἶναι ὁ Θεός, ὅταν λέγει καί τελειώνει ἔτσι τό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιον «βαπτίζοντες αὐτούς - λέει ὁ Κύριος στούς μαθητάς Του - εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». (Ματθ. 18, 19)
Δέν λέγει «εἰς τά ὀνόματα», ἀλλά λέγει «εἰς τό ὄνομα», γιατί ὁ Θεός εἶναι Ἕνας. Συνεπῶς Ἕνας εἶναι ὁ Θεός, ἀλλά ἔχει τρία πρόσωπα. Εἶναι ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα τό Ἅγιον.
Δέν ὑπάρχει κανένα ἀνάλογον. Οὔτε μηχανικόν, οὔτε χημικόν, οὔτε θερμικόν οὔτε τίποτε, οὔτε εἰκονικόν, ὁ,τιδήποτε, πού νά μποροῦμε νά καταλάβουμε τί θά πεῖ ὁ Θεός εἶναι Ἕνας, δηλ. μία ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ καί ἔχουμε τόν Πατέρα, τόν Υἱόν καί τό Πνεῦμα τό Ἅγιον. Εἶναι ἀκατανόητο, εἶναι τό βαθύτερο μυστήριο, ὄχι ἁπλῶς μέσα στήν δημιουργία ἀλλά καί εἰς τήν γῆ καί εἰς τόν οὐρανό. Ἕνα ἀκατανόητο μυστήριο, πού θά μένει πάντοτε ἕνα μυστήριο.
Ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς καί ἄλλοι Πατέρες, λέγουν ὅτι ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα τό Ἅγιον εἶναι τά δύο «χέρια» τοῦ Πατρός. Εἶναι μία εἰκόνα. Ἀφοῦ ὁ Πατήρ δημιουργεῖ διά τοῦ Υἱοῦ, ἐν Ἁγίω Πνεύματι, εἶναι σάν νά ἔχει δύο χέρια καί δημιουργεῖ τό σύμπαν καί τόν ἄνθρωπον. Γι’ αὐτό λοιπόν τόν λόγο, δέν ἔγινε ἀπότομη ἀποκάλυψη τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
Ξέρετε, εἰς τό βιβλίο τῆς Γενέσεως, δέν ἔχομε ἀναφορά εἰς τούς ἁγίους ἀγγέλους - πολύ ἀργότερα θά γίνει κάποια ἀναφορά, ἀπό τό φόβο μήπως θεοποιηθοῦν οἱ ἄγγελοι. Γι’ αὐτό μπαίνει στό θέμα τῶν Ἁγίων Γραφῶν «ἐν ἀρχή ἐποίησεν ὁ Θεός τὸν οὐρανόν καὶ τὴν γῆν …». Τ’ ἄλλα πρόσωπα εἶναι κρυμμένα. Ἀλλά εἶναι κρυμμένα, γιά ν’ ἀποκαλυφθοῦν ἀργότερα ὑπό τόν προβολέα τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἔτσι συνηθίζει ἡ Π. Δ. νά κάνει τό ἑξῆς· νά ἀποκαλύπτει μέν, ἀλλά καί ταυτόχρονα νά συγκαλύπτει. Ἀποκαλύπτει καί συγκαλύπτει. Θά δοῦμε δέ γιά τήν Σοφία κάτι ἐκεῖ παρακάτω. Ἀναφέρεται ὅτι εἶναι πρόσωπον καί ταυτόχρονα κρύβεται καί σάν νά μιλάει γιά τήν σοφία ὡς ἰδέα. Ὄχι ὡς πρόσωπο. Ἀποκαλύπτει καί συγκαλύπτει. Εἶναι ἀρχή αὐτό τῆς Π. Δ. Ἐξ’ ἄλλου γιά νά τό καταλάβετε, κι αὐτή ἡ Ἐνανθρώπησις εἶναι ἀποκάλυψις καί συγκάλυψις. Ἀποκαλύπτεται ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ καί ταυτόχρονα συγκαλύπτεται ὑπό τό σχῆμα ἑνός ἀνθρώπου.
Ἔχομε λοιπόν, τό ξαναλέω, 2η, 3η, 4η φορά, ἔχομε ἀποκάλυψη και συγκάλυψη. Εἶναι ἐκπληκτικόν! Ὥστε νά προχωρεῖ ὁ Θεός πολλάκις, νά ἀποκαλύπτεται σέ δεύτερη φάση, ἐκεῖνο τό ὁποῖο συγκάλυψε. Τί εἶναι παρακαλῶ ἡ Μεταμόρφωσις; δέν εἶναι ἀποκάλυψις τῆς συγκαλύψεως; Συγκαλύπτεται ὁ Θεός Λόγος ὡς ἄνθρωπος, καί ταυτόχρονα ἀποκαλύπτεται μέ τήν Μεταμόρφωσή του μέ τό Θαβώρειον φῶς, πού οἱ μαθηταί μένουν ἔκπληκτοι! Ἔχομεν λοιπόν ἀποκάλυψη, συγκάλυψη καί πάλι ἀποκάλυψη. Τόσο γιατί βέβαια ὁ Θεός δέν δύναται βέβαια νά ὁραθῆ, ὅσο καί διότι ἐξαρτᾶται ἀπό τήν παιδείαν πού μπορεῖ νά ἔχει ἕνας ἄνθρωπος, νά φθάσει νά μπορεῖ νά κατανοήσει.
Ἀκόμη, ἄλλοτε ἐμφανίζεται ὡς «σοφία τοῦ Θεοῦ», τό ὄνομα τό πλῆρες «Ἐνυπόστατος Σοφία» , εἶναι ἀπό τούς Πατέρες. Δέν ὑπάρχει στήν Π. Δ. «Ἐνυπόστατος Σοφία». Ἁπλῶς ἡ «σοφία τοῦ Θεοῦ». Ἄλλοτε ἐμφανίζεται «ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ» καί ἄλλοτε σάν.. ὅπως σᾶς εἶπα προηγουμένως, ἀφηρημένη ἔννοια· ὅπως μιλᾶμε γιά τήν κοινή σοφία, ὅτι αὐτός ὁ ἄνθρωπος ἔχει πολλή σοφία, σάν ἕνα προϊόν τῆς διανοίας. Συνηθισμένη περίπτωση αὐτή. Ἔτσι, κατά τόν ἴδιο τρόπο, ἐμφανίζεται καί τό Πνεῦμα τό Ἅγιον. Ἀποκαλυπτόμενον καί συγκαλυπτόμενον. Ἀκόμη καί ὁ Υἱός ὡς Λόγος ἀποκαλύπτεται καί κρύπτεται. Ὄχι μόνο σάν Σοφία. Καί ἐδῶ, γιά νά τό ἀντιληφθοῦμε, πῶς εἴπαμε λέγεται; Λόγος.
Πῶς γράφει ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ; «Ἐν ἀρχῇ ἦν (ἦτο) ὁ Λόγος». ( Ἰωάν. 1, 1)
Δέν λέει «ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ», λέει « ὁ Λόγος». Ἐδῶ ὅταν λέει « ὁ Λόγος» πῶς κρύπτεται; Μ’ αὐτό πού λέμε στήν ἀνθρώπινη γλῶσσα μας «λόγος». «Θά σοῦ πῶ ἕνα λόγο», λέμε ἐμεῖς. Καί ἔτσι, ἐνῶ εἶναι πρόσωπον, ταυτόχρονα κρύβεται πίσω ἀπό τήν ἀνθρώπινη ἔκφραση «θά σοῦ πῶ ἕνα λόγο». Κι ἀκοῦστε το αὐτό στήν Ἁγία Γραφή, πού νομίζω τό γνωρίζετε. «…καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γεννηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς». (Γέν.1, 3)
Ἀπό τόν πρῶτο ἀκόμα στίχο τῆς Ἁγίας Γραφῆς στήν Π. Δ. «Εἶπεν», ὁ Θεός.
Ἕνας πού διαβάζει, λέγει: «Ἔ, ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος εἶναι Ἕνας, ἔβγαλε ἕναν λόγο, νά γίνει φῶς». Κι ὅμως ἐδῶ κρύπτεται ἡ δημιουργία τοῦ φωτός ἐκ μέρους τοῦ Θεοῦ Λόγου. Συνεπῶς, ἐνῶ αὐτό τό «εἶπεν» μοιάζει ἀνθρωπίνη ἔκφρασις, εἶναι ὅμως ὁ Θεῖος Λόγος. Ἐκεῖ κρύβεται. Λίγο παρακάτω θά δοῦμε στόν προφήτη Βαρούχ, νά μᾶς τά λέει πιό καθαρά. Καί ὅσο προχωρεῖ ἡ Π. Δ. πρός τήν Καινή Διαθήκη τόσο καί πιό καθαρά μᾶς τά λέγει αὐτά. Καί ἐκπλησσόμεθα. Ἀκοῦστε ἕνα ἄλλο χωρίον ἀπό τούς ψαλμούς: «Τω λόγῳ τοῦ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν». (Ψαλμ. 32ος , 6) Μέ τόν (Λ)λόγο, λέει, τοῦ Κυρίου ἐστερεώθησαν οἱ οὐρανοί. Δηλ. ποιός κινεῖται ἐδῶ; Ὁ Θεός Λόγος. Ἕνας πού διαβάζει ἀνύποπτος, νομίζει ὅτι ἁπλῶς ὁ Θεός Πατήρ εἶπε κάτι καί ἔγινε. Ἐνῶ εἶναι τό δεύτερον πρόσωπον τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἔτσι ὁ Θεός Λόγος κρύβεται πίσω ἀπό τήν ἀφηρημένη ἔννοια τοῦ λόγου. Κι ὁ Ἐνανθρωπήσας Θεός Λόγος, μᾶς ἀπεκάλυψε τό Τριαδικόν τῆς Θεότητος.
Καί συνεχίζομε βεβαίως ὑπό τόν προβολέα τῆς Κ. Δ. Σήμερα μελετοῦμε τήν Π. Δ. καί τήν θεολογία της καί τά κατανοοῦμε ὅλα αὐτά, τά ὁποία λίγο-πολύ ἔμεναν ἀκατανόητα, μέσα εἰς τήν Π. Δ.
Πρέπει νά ποῦμε κάτι ὅμως. Ὅτι ἡ ἐποχή μας ἔχει ἀποβάλλει τόν Ἰησοῦν Χριστόν. Ὅπως ἀκριβῶς καί οἱ Ἑβραῖοι τόν ἀπέβαλαν. Δέν τόν ἀπεδέχθησαν, μέχρι σήμερα τουλάχιστον. Κι ἔτσι ἀπέβαλε ἡ ἐποχή μας, ἐννοεῖται ὁ χριστιανικός κόσμος, ἀπέβαλλε τόν Ἰησοῦν Χριστόν, καί ἁπλώνεται παγκοσμίως ὁ μεγάλος πειρασμός, πού ὁ Κύριος εἶπε. Εἶναι αὐτό γραμμένο εἰς τό τρίτο κεφάλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως, 10ος στίχος. Εἶναι γραμμένο καί εἰς τόν Λουκᾶ, στό 18ον κεφάλαιον 8ος στίχος.
Ἐκεῖ πού εἶπε ὁ Κύριος ὅτι.. «γιά μένα εἶναι σίγουρο ὅτι θά ’ρθῶ, τό θέμα δέν εἶναι ἐκεῖ, ἀλλά ὅταν θά ρθῶ, θά βρῶ τήν πίστη ἐπάνω στή γῆ»; Ποίαν πίστιν; εἰς τό θεανθρώπινον πρόσωπό Σου. Ὅτι θά χάσωμε τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὑπογραμμίζω κάτι πολύ σημαντικό ἐδῶ. Γιατί ἀποτελεῖ κεντρικό σημεῖο, ἀπό ποιμαντικῆς πλευρᾶς. Θά χάσωμε τήν ταυτότητα τοῦ προσώπου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ἄλλοτε θά τόν λέμε ὅτι εἶναι Θεός μόνο, κι ὅτι δέν πῆρε ἀνθρωπίνη φύση, ὅπως εἶναι μία αἵρεσις, πού ὑποβόσκει αἰῶνες τώρα, ὁ λεγόμενος μονοφυσιτισμός, κι ἄλλοτε θά λέμε ὅτι εἶναι μόνον ἄνθρωπος, ὅπως εἶναι ὁ Ἀρειανισμός, πού στήν πραγματικότητα πάλι μονοφυσιτισμός εἶναι, γιατί δέχεται μόνο τή μία φύση τοῦ Χριστοῦ. Καταλαβαίνετε λοιπόν ὅτι θά ἔχομε χάσει τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Μέ τά θέματα πού κάνουμε ἐδῶ, καί μέ τό νά κάνωμε τήν ἀναφορά μας εἰς τήν θείαν Σοφίαν, ἀντιλαμβάνεστε, ὅτι ἀποκτοῦμε περισσότερο καί περισσότερο τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Γι’ αὐτό τά θέματα αὐτά εἶναι ἑξαιρετικῶς ἐπίκαιρα. Ἄς εἶναι γραμμένα στήν Π. Δ. εἶναι ἑξαιρετικῶς ἐπίκαιρα. Γιατί κρατῶντας τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅταν θά μᾶς ἐπισκεφθεῖ ὁ πειρασμός, προσωπικά τόν καθέναν, θά τόν πετάξουμε τόν πειρασμόν αὐτόν. Καί λέγει σέ μία ἀπό τίς 7 ἱστορικές Ἐκκλησίες ὁ Χριστός, «κι ἐγώ, λέει, θά σέ τηρήσω - θά σέ φυλάξω - ἀπό τόν πειρασμό πού ἔρχεται ἐφ’ ὅλης τῆς γῆς». Καί ξαναλέγω, ὁ πειρασμός, ἐκεῖνο πού ἐτέθη σάν θέμα ἀπό τόν ἴδιο τό Χριστό: «τίνα μὲ λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου»; Δηλ. γιά μένα τί λένε οἱ ἄνθρωποι; Καί τοῦ εἶπαν οἱ μαθηταί Σου, ἄλλος μέν ἔτσι, ἄλλος δέ λέγει ἔτσι.
Ἕνας προφήτης, ἕνας παλιός προφήτης, πού ξανάρχεται στή γῆ καί κάτι τέτοια πράγματα. «ὑμεῖς δὲ τίνα με λέγετε εἶναι»; ἐσεῖς τί λέτε; Ποιός εἶμαι; Καί εἶπε ὁ ἀπ. Πέτρος: «σύ εἰ ὁ Χριστὸς ο υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος». (Ματθ. 16, 13-16) Δηλ. εἶσαι τό δεύτερον πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος. Κι ὁ Χριστός εἶπε, - ἄν καί δέν πολυκαταλάβαινε ὁ ἀπ. Πέτρος αὐτό πού εἶπε - καί ἔφθασε ὁ Κύριος νά πῆ: «Δέν σοῦ τό ἀπεκάλυψε αὐτό, σάρξ καί αἷμα, - αὐτό εἶναι περίφρασις πού θά πεῖ ἄνθρωπος - ἀλλά ὁ Πατήρ μου, ὅτι εἶμαι ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ». Πρέπει λοιπόν νά καταλάβωμε ὅτι κινδυνεύομε στήν ἐποχή μας νά μποῦμε, νά πέσουμε εἰς τόν κυκλώνα τῆς ἀπιστίας, χάνοντες τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Θά πῶ δεύτερη φορά· νά γιατί μᾶς εἶναι πάρα πολύ χρήσιμο νά ἐρευνήσωμε τά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ν’ ἀποκτήσουμε μία βαθιά γνώση, γιά νά ξέρομε ποιόν πιστεύομε, ποιόν λατρεύομε. Καί νά μποροῦμε νά φθάσωμε, ἄν τό ἐπιτρέψει ὁ Θεός - μακάρι σέ μᾶς, δέν ξέρω ἄν θά εἴμεθα ἄξιοι γιά κάτι τέτοιο - ἀκόμη καί μέχρι μαρτυρίου! Καί μή νομίσετε πώς εἶναι τό μαρτύριο μόνο τοῦ αἵματος, ἀλλά καί γιατί θά πιστεύεις εἰς τόν Ἰησοῦν Χριστόν καί θά θεωρεῖσαι «ντεμοντέ», ἀναχρονιστικός ἄνθρωπος, σέ μία ἐποχή πού μιλᾶμε, - εἴμαστε, μπήκαμε, σ’ ἄλλο κύκλο μπήκαμε - σέ μία ἐποχή πού τή λέμε τοῦ «Ὑδροχόου», «Νέας Ἐποχῆς» κλπ, κλπ. Μάλιστα μοῦ ’δειξαν ἕνα βιβλίο Θρησκευτικῶν καί ἔχει ὁ ἐκδοτικός αὐτός οἶκος, γενικόν τίτλον: «Ἐποχή τοῦ Ὑδροχόου»! Τώρα, πῶς μπορεῖ νά εἶναι ὁ γενικός τίτλος τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «Ἐποχή του Ὑδροχόου» καί νά γράφει καί χριστιανικά βιβλία, αὐτό εἶναι ἕνα ἀπ’ τά μυστήρια. Μπορεῖτε νά φανταστεῖτε περί τίνος θά πρόκειται. Προχθές μοῦ τό δώσανε, θά τό κοιτάξω, ἀκόμη δέν τό ἔχω δεῖ. Ἔτσι λοιπόν, βλέπετε, ὅτι θά πρέπει νά κρατᾶμε γερά τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ἀναφορά τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας βρίσκομε σέ μερικά βιβλία τῆς Π. Δ. Καί πρῶτα - πρῶτα εἰς τό βιβλίο τοῦ Ἰώβ. Πρέπει νά κάνωμε αὐτή τήν ἀναφορά, ὅτι δέν μιλάει μόνο ἡ Σοφία Σειράχ. Γράφει ἐκεῖ στό βιβλίο τοῦ Ἰώβ, μεταξύ πολλῶν ἄλλων: «Ἡ δὲ σοφία πόθεν εὑρέθη; ποῖος δέ τόπος ἐστὶ της ἐπιστήμης»; (Ιώβ 28, 12) ἀμέσως μετά: «ἡ δὲ σοφία πόθεν εὑρέθη; -τό ἐπαναλαμβάνει τό ἱερό κείμενο!- ποῖος δὲ τόπος ἐστὶ τῆς συνέσεως»; (Αὐτόθι 28, 20) Τήν μία φορά μᾶς μιλάει γιά τήν ἐπιστήμη, καί τήν ἄλλη φορά μᾶς μιλάει γιά τήν σύνεσιν. Ἀλλά ἐδῶ τό βάρος τῆς ὅλης προτάσεως, τῶν δύο αὐτῶν προτάσεων, πέφτει ἐπάνω στό «ποῖος δὲ τόπος ἐστὶ». Ποιός εἶναι ὁ τόπος τῆς σοφίας; Πόθεν εὑρέθη; Ποῦθε η σοφία. Ποιός εἶναι ὁ τόπος της; Γιατί εἴμαστε μαθημένοι ἐδῶ, ἀπό τόν χῶρο - χρόνο πού ζοῦμε, νά λέμε, «ποῦ μένω, ποῦ κατοικῶ, ποῦ βρίσκομαι»; μ’ αὐτήν τήν ἀνθρωπομορφική ἔκφραση, ὡς τόπος, ὡς χρόνος.
Λέει παρακάτω τό βιβλίον τοῦ Ἰώβ, (κεφ. 28, 12 καί 20, 23), καί ἐδῶ λέγει: «ὁ Θεὸς εὖ, καλῶς, συνέστησεν - καλῶς κατεσκεύασε - αὐτῆς τὴν ὁδόν, αὐτὸς δέ οἶδε τὸν τόπον αὐτῆς·». (Αὐτόθι 28, 23-27) Ἐκεῖνος γνωρίζει τόν τόπον τῆς σοφίας. Ἄρα λοιπόν εἶναι κάτι τό ἀνεξιχνίαστον, εἶναι κάτι τό μυστηριῶδες. Ποιός εἶναι ὁ τόπος τῆς σοφίας; Γιατί εἶναι ἀνεξιχνίαστον; Γιατί εἶναι Θεότης, εἶναι τό δεύτερον πρόσωπον της Ἁγίας Τριάδος. Ποιός ὁ τόπος της; Ποῦ; Καί ταυτόχρονα ἔχωμε τήν ἐξιχνίαση τῶν ἔργων τῆς σοφίας. Ὄχι τόν τόπο τῆς σοφίας, ἀλλά τήν ἐξιχνίαση τῶν ἔργων τῆς σοφίας. Ἐκεῖνα πού ἔκανε ἡ σοφία.
Γι’ αὐτό γράφει ἐκεῖ στόν Ἰώβ πάλι: «τότε εἶδεν αὐτὴν καὶ ἐξηγήσατο αὐτὴν, ἑτοιμάσας ἐξιχνίασεν». Τότε δηλ. ὁ Θεός εἶδε τή δημιουργία Σου καί προέβαλε εἰς ἐμᾶς φανερά τή Σοφία Σου, ἐνῶ πρότερα ἦταν - ἡ Σοφία πάντοτε - ἀποκεκρυμμένη, κρυμμένη. Ἄρα λοιπόν πῶς γνωρίζουμε τήν Σοφίαν; ποιός ὁ τόπος αὐτῆς; Διά τῶν ἔργων
της. Θά τό λέγαμε σήμερα μέ μία θεολογική γλῶσσα, κάτι παραπάνω ἀπό τά ἔργα, «διά τῶν ἐνεργειῶν της». Ξαναλέγω, κάτι παραπέρα ἀπό τά ἔργα. Ἄλλο «ἔργα» καί «ἄλλο ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ». Εἶναι δύο διαφορετικά πράγματα. Γιατί τά ἔργα εἶναι ὑλικά, γεγονότα τῆς Ἱστορίας, ὅλα εἶναι ὑλικά, ἐνῶ ἡ ἐνέργεια εἶναι ἄκτιστος καί ἀπορρέει ἀπό τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Ἀλλά ἐκεῖνο τό «ἑτοιμάσας ἐξιχνίασεν» θά ’θελα νά μείνω καί νά ρίξω τό βάρος, ἐδῶ στόν Ἰώβ, πού λέει «ἐξιχνίασεν». Μᾶς θυμίζει αὐτή ἡ λέξη, ἐκεῖνο πού εἶπε ὁ ἀπ. Πέτρος. Εἶναι στήν πρώτη του Ἐπιστολή: «Χριστός ἔπαθεν ὑπὲρ ὑμῶν, ὑμῖν ὑπολιμπάνων ὑπογραμμόν ἵνα ἐπακολουθήσητε τοῖς ἴχνεσιν αὐτοῦ·» (Πετρ. Α΄ 2, 21) Καί μᾶς ἄφησε, λέγει ὑπογραμμόν, δηλ. παράδειγμα γιά νά πάτε ξοπίσω ἀπό τίς πατουσιές του. Ἴχνος εἶναι ἡ πατουσιά. Ἀλλά καί γενικώτερα τό ἴχνος ἐκεῖνο πού ἀφήνει κάτι τό ὁποῖον βλέπουμε.
Νά ἀκολουθήσουμε δηλαδή τίς πατουσιές τοῦ Χριστοῦ. Βέβαια ἐδῶ ὁμιλεῖ ἀπό ἠθικῆς καί πνευματικῆς πλευρᾶς. Θά τό δοῦμε ὅμως. Τά ἴχνη τῆς Σοφίας - παρακάτω - εἶναι διάχυτα μέσα εἰς τήν δημιουργίαν. Παντοῦ βρίσκεις τά ἔργα τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας. Εἶναι ἐκεῖνο πού λέγει ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης: «πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο,», ὅλα ἔγιναν «δι’ αὐτοῦ». Εἴδατε; Δέν λέει «ὑπ’ αὐτοῦ». Λέει «δι’ αὐτοῦ», γιατί ὁ Πατήρ δημιουργεῖ διά τοῦ Υἱοῦ. «καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὅ γέγονεν». ( Ἰωάν. 1, 3) Τίποτα δέν ἔγινε, ἀπ’ ὅ,τι ἔχει γίνει. Συνεπῶς τά πάντα ἀποτελοῦν χνάρια τοῦ Θεοῦ Λόγου.
Ἀλλά λέει κανείς, μά πῶς, ποῦ; Ἀρκεῖ νά ἔχεις μάτια νά βλέπεις. Δέν ὑπάρχει τίποτα πού νά μήν εἶναι χνάρι τοῦ Θεοῦ Λόγου.
Ἀλλά ἔχω ὅμως καί τά ἀνθρώπινα ἴχνη τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας. Εἶναι ἐκεῖνο πού γράφει ὁ ἀπ. Πέτρος, πού σᾶς εἶπα προηγουμένως. Ποιά εἶναι αὐτά τά ἀνθρώπινα ἴχνη; Εἶναι ἐκεῖνα πού λέει ὁ ἀπ. Παῦλος, πῶς ἔζησε ὁ Χριστός ὡς ἄνθρωπος, ἔτσι κι ἐμεῖς πρέπει νά ζήσουμε. Ἔχομε λοιπόν τά ἴχνη τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας μεσ’ τήν δημιουργία πρό τῆς Ἐνανθρωπήσεως, κι ἔχομε καί τά ἴχνη τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας μετά τήν Ἐνανθρώπηση.
Καί τελειώνει ἐδῶ τό βιβλίον τοῦ Ἰώβ: «εἶπε δὲ ἀνθρώπῳ· - εἶπε στόν ἄνθρωπο ὁ Θεός - ἰδού ἡ θεοσέβειά ἐστι σοφία, τὸ δὲἀπέχεσθαι ἀπὸ κακῶν ἐστιν ἐπιστήμη». (Ιώβ 28, 28) Δηλ. τί εἶναι, λέγει, ἡ θεοσέβεια; Εἶναι ἡ
σοφία. Νά σᾶς τό ἀποκαλύψω; Μόνο ἐάν ζήσεις μέ τήν θεοσέβεια, ἀνακαλύπτεις τά ἴχνη τῆς Σοφίας. Ἄν ζήσεις τήν θεοσέβεια, τόν νόμο τοῦ Θεοῦ, ἔχεις τόν φόβο τοῦ
Θεοῦ, ἐκεῖ θά ἀνακαλύψεις τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν, «τὸ δὲ ἀπέχεσθαι ἀπὸ κακῶν ἐστιν ἐπιστήμη», λέει, ὁ Ἰώβ. Εἶναι ἡ ἀρνητική πλευρά τοῦ πράγματος.
Τό πρῶτο εἶναι ἡ θετική. Τό δεύτερο, ἡ ἀρνητική πλευρά. Δηλαδή ἄν ἀπέχεις ἀπό κάθε τί κακό, τότε θά γνωρίσεις τήν ἐπιστήμην. Ἐδῶ νά σᾶς πῶ καί κάτι, νά τό ξέρομε κι αὐτό. Πάρα πολλές φορές στήν Π. Δ. γίνεται λόγος περί τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας, μέ τό ὄνομα «Ἐπιστήμη». Θά τό γράφαμε μέ «Ε» κεφαλαῖον. Ἄλλο ὄνομα τοῦ Θεοῦ Λόγου. Ἔχει πάρα πολλά ὀνόματα. Ἀνάλογα μέ τήν ἐνέργεια πού θά ἔχει μέσα στή δημιουργία της. Ἔτσι, σάν νά λέει ἐδῶ: ἐάν ἀπέχεις ἀπό τό κακό καί ζῆς τό ἀγαθόν, θά γνωρίσεις τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν. Εἴτε μέ τό ὄνομα «Σοφία» εἴτε μέ τό ὄνομα «Ἐπιστήμη». Εἶναι δυνατόν σήμερα, πῶς νά γνωρίσωμε σήμερα τήν Ἐνυπόστατον Σοφία, πού μετερχόμεθα τό κακό σέ εὐρυτάτη κλίμακα; Εἶναι δυστύχημα. Αὐτά λέγει τό βιβλίο τοῦ Ἰώβ, ἀγαπητοί
μου.
Μετά, δεύτερον, τό βιβλίον του Βαρούχ. Ὁ Βαρούχ, ἦτο, γνωστόν, γραμματεύς τοῦ προφήτου Ἱερεμίου. Καί προφήτης. Καί γραμματεύς τοῦ προφήτου καί προφήτης ὁ ἴδιος. Κι ἐκεῖνος μιλάει διά τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν, στό 3ο του και στο 4ο κεφάλαιο. Γράφει.. παίρνοντας κάτι μόνο, γιατί ἄν ἔπρεπε, ἀγαπητοί μου, νά πάρωμε ὅλα κατά γράμμα, δέν θά τελειώναμε ποτέ. Γράφει ἐκεῖ, ἀποτεινόμενος πρός τόν Ἰσραήλ, πού νομίζω ὅτι ἀποτελεῖ τό κορύφωμα της Π. Δ. πού ἀναφέρεται εἰς τήν
Ἐνυπόστατον Σοφίαν, γράφει λοιπόν : «…ἐγκατέλιπες τὴν πηγήν τῆς σοφίας». Θυμηθεῖτε ἕνα τροπάριο της Μ. Ἑβδομάδος : ‘’Ὦ, λαέ μου δύο ἁμαρτήματα ἔκανες, ἐγκατέλειψες, λέει, τήν πηγή τῆς ζωῆς, - ἄλλο ὄνομα του Θεοῦ λόγου -, ὡς «Ζωή», «ἐγώ εἶμαι ἡ Ζωή» πού εἶπε ὁ Χριστός. Εἴδατε; Ἡ ὑμνογραφία πολύ μᾶς βοηθάει. Ἤ ὅταν μποῦμε στή θεολογία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, κατανοοῦμε κατόπιν τά τροπάρια, τήν ὑμνογραφία. Μήν τό ξεχνᾶτε αὐτό, εἶναι πάρα πολύ σημαντικό. Ἀλλιώτικά μᾶς μένουν τά τροπάρια ἀκατανόητα καί συνεπῶς δέν τά ἀξιοποιοῦμε ὅπως θά πρέπει. «Τίς εὗρε τὸν τόπον αὐτῆς…»; Εἴδατε; Ἐκτός ἀπό τόν Ἰώβ, τό λέγει αὐτό καί ὁ Βαρούχ. Τί θά πῆ αὐτό, ποιός βρῆκε τόν τόπο της; Δηλαδή ὅτι εἶναι ἐκτός χώρου καί χρόνου. Αὐτό θά πεῖ. Δέν ἔχει τόπο, δέν ἔχει χρόνο. Ἄρα λοιπόν ἡ Σοφία εἶναι ἀΐδιος. Ἀΐδιος θά πεῖ χωρίς ἀρχή καί χωρίς τέλος. Γι’ αὐτό ὁ Χριστός παίρνει τό ὄνομα - Κ. Δ. τώρα - «Ἐγώ εἰμί τό Α καί τό Ω, ἡ ἀρχή καὶ τό τέλος», πού θά πεῖ, «ἐν ἐαυτῷ» ἔχω τήν ἀρχή καί τό τέλος. Δηλ. ἄν κάτι ἀρχίζει νά γίνεται, ὅπως ἡ δημιουργία, ἤ τελειώνει, ὅ,τι εἶναι, σέ μένα ὑπάρχει. Ἄρα λοιπόν ἐγώ εἶμαι ἔξω ἀπό τό Α καί τό Ω. Εἶμαι χωρίς χρόνο, χωρίς χῶρο. Συνεχίζει ὁ Βαρούχ : «καὶ τίς εἰσῆλθεν εἰς τούς θησαυροὺς αὐτῆς»; (Βαρ. 3, 12&15) Ποιός λέει, μπόρεσε νά μπῆ μέσα εἰς τούς θησαυρούς της; Κι ἐδῶ οἱ θησαυροί τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας, ἀγαπητοί μου, εἶναι, δύο, θά λέγαμε κατηγορίες.
Ἡ μία κατηγορία εἶναι ὅ,τι ἀφορά εἰς τήν κτιστήν δημιουργίαν. Καί τό ἄλλο, εἶναι οἱ πνευματικοί θησαυροί της.
Δέ λέει ὁ ἀπ. Παῦλος, ὅτι ὁ Χριστός εἶναι ὁ θησαυρός πάσης σοφίας καί γνώσεως Θεοῦ; Θησαυρός. Εἰς τόν ὁποῖον θησαυρόν, εἶναι ἀπόκρυφη ὅλη ἡ γνῶσις. Αὐτό εἶναι ἡ δεύτερη κατηγορία.
Ἡ πρώτη, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά πῶ, νά γράψωμε ἕνα βιβλίο περί τῶν μεταβολῶν, ἀνάλογα μέ τή θερμοκρασία τοῦ νεροῦ.
Ἡ συμπεριφορά τοῦ νεροῦ ἔναντι τῆς θερμοκρασίας, καί δέν ξέρω, ποιῶν ἄλλων παραγόντων. Καί βλέπετε τώρα, ἄλλοτε τό χιόνι - δέν λέω τώρα γιά τόν ἀτμό, δέν λέω τίποτε γιά τό νερό στήν φυσική του κατάσταση, στήν παγωμένη κατάσταση - νά βλέπετε νά ἐμφανίζονται οἱ νιφάδες τοῦ χιονιοῦ, ἀνάλογα τί θερμοκρασία ὑπάρχει ἀπ’ ἔξω, κλπ. κλπ., σέ διάφορα γεωμετρικά σχήματα. Ἐρευνῆστε παρακαλῶ αὐτό. Καί πεῖτε, γιατί οἱ κρύσταλλοι παίρνουν αὐτά τά σχήματα;
Ὑπάρχει ἕνα σύγχρονο μάθημα, Πανεπιστημιακό, σύγχρονο, πού ἀναφέρεται εἰς τούς κρυστάλλους. Δηλ. ἕνα ὑλικό, ὅταν πήγνυται, παρουσιάζει μία μορφή κρυστάλλων. Τό ξέρετε ὅτι εἶναι ὁλόκληρη ἐπιστήμη ἡ Κρυσταλλογραφία; Γιατί δέν ἀναφέρεται μόνο εἰς τό νερό. Ἀναφέρεται καί εἰς ὅλα τά ὑλικά πράγματα, τά ὁποῖα κρυσταλλοῦνται. Κάτω ἀπό πίεση, κάτω ἀπό θερμοκρασία, κάτω ἀπό.. ἐπιστήμη ὁλόκληρη εἶναι, πραγματικά.
Ἔ, γράψτε λοιπόν ἐκεῖ πέρα. Τί θέλετε νά γράψετε;
Πολλά πράγματα. Ὁ Πλάτων, πού τό εἶχε δεῖ αὐτό, ἀσφαλῶς τό νερό πρέπει νά εἶδε, ἀσφαλῶς τίς νιφάδες πρέπει νά εἶδε τοῦ χιονιοῦ, ἔγραψε ὅτι «ὁ Θεός ἀεί γεωμετρεῖ»! Τί ὡραῖο αὐτό! Ὁ Θεός, λέει, πάντοτε γεωμετρεῖ. Ὁ Πλάτων.
Ποιός Θεός; Ὁ Θεός Λόγος! Ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία. Ἀεί γεωμετρεῖ! Καί εἶναι τόσο ὑπέροχο αὐτό, πραγματικά. Ποιός, λέει, μπῆκε εἰς τούς θησαυρούς της; δηλ. νά ἐξιχνιάσει, τί ὑπάρχει ἀπ’ ὅλα αὐτά;
Καί συνεχίζει ὁ Βαρούχ : «νεώτεροι εἶδον φῶς καὶ κατῴκησαν ἐπὶ τῆς γῆς», δηλ. μέ τή γέννησή τους - ὅταν γεννιέται κανείς, ὁ νεότερος, τό παιδί, τό μωρό του - εἶδαν τό φῶς του ἡλίου. Ὅταν γεννηθήκαμε, ἀνοίξαμε τά μάτια μας, εἴδαμε τό φῶς τοῦ ἡλίου, «ὁδόν δὲ ἐπιστήμης οὐκ ἔγνωσαν,» ἀλλά τήν ὁδόν, δηλ. τόν τρόπο, τάς μεθόδους τῆς ἐπιστήμης, δηλ. τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας, δέν ἐγνώρισαν οἱ ἄνθρωποι, «οὐδὲ συνῆκαν τρίβους αὐτῆς οὐδὲ ἀντελάβοντο αὐτῆς·» (Βαρ. 3, 20)
Οὔτε κατενόησαν τά μονοπάτια της, δηλ. τάς μεθόδους της, τούς τρόπους της, οὔτε κἄν πῆραν ἀντίληψη. Γι’ αὐτό καί ὁ ἀρχαῖος κόσμος, μακράν τοῦ Θεοῦ, ὁ εἰδωλολατρικός ὁ ἐθνικός κόσμος, μποροῦσε νά βγάζει διάφορες θεωρίες καί νά λέει, καί νά λέει καί νά λέει, γιατί; Δέν μποροῦσαν νά δοῦν τή Σοφία, ἀφοῦ εἰδωλολατροῦσαν. Δέν ἐλατρεύετο ὁ ἀληθινός Θεός. «Τίς ἀνέβη εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἔλαβεν αὐτὴν καὶ κατεβίβασεν αὐτὴν ἐκ τῶν νεφελῶν». (Αὐτόθι 3, 29) Ἀσφαλῶς κανείς. Καί ἀναφέρεται ἐδῶ ὁ Βαρούχ, σέ μία μεγαλοπρεπῆ καί κεφαλαιώδη πραγματικότητα.
Ὀπότε ἐκεῖ ἀναγνωρίζωμε ποιά εἶναι ἡ Ἐνυπόστατος Σοφία του Θεοῦ. Ἀκόμη γράφει ὁ Βαρούχ. Καί ἐδῶ εἶναι τό μεγαλειῶδες του Βαρούχ. Συγκλονίζει. Δέν ξέρω, ἐγώ ἔχω συγκλονιστεῖ πάρα πολύ. «ὁ ἀποστέλλων τὸ φῶς,» αὐτός πού στέλνει τό φῶς - ὄχι κατά τό «εἶπεν ὁ Θεός γενηθήτω φῶς» - ἀλλά αὐτός πού στέλνει τό φῶς! Μία μικρή παρενθεσούλα, ἐν παρόδῳ. Σᾶς το ’χω ξαναπεῖ, θά τό θυμόσαστε.
Ὅταν ἐξαποστέλλεται τό φῶς, πάει νά πεῖ ὅτι φεύγει ἀπό ἕνα σημεῖο καί πηγαίνει σέ ἕνα ἄλλο σημεῖο. Ἄρα πορεύεται. Ἄρα ἔχει ταχύτητα. Μόλις τόν περασμένον αἰῶνα ἀνακαλύψαμε ὅτι τό φῶς, ἔχει ταχύτητα! Ἐλᾶτε νά μοῦ πεῖτε τώρα αὐτό ἐάν εἶναι τυχαῖον (ἀπό ἐπιστημονικῆς πλευρᾶς).
«ὁ ἀποστέλλων τὸ φῶς καὶ πορεύεται, ἐκάλεσεν αὐτό, καὶ ὑπήκουσεν αὐτῷ τρόμῳ·». Πήγαινε! ὦ φῶς. Ἔλα! καί ξαναγύρισε τό φῶς. Μέ τρόμον! «οἱ δὲ ἀστέρες ἔλαμψαν ἐν ταῖς φυλακαῖς αὐτῶν καὶ εὐφράνθησαν», φυλακή τοῦ ἀστέρος εἶναι< ὅταν ἐμφανίζεται εἰς τόν οὐρανόν ἕνα ἀστέρι λέγεται ἡ φυλακή τοῦ ἀστέρος, δηλ. ἡ σκοπιά του· καί χάρηκαν, λέει, τ’ ἀστέρια, «ἐκάλεσεν αὐτούς καὶ εἶπον· πάρεσμεν,» κάλεσε τ’ ἀστέρια καί εἶπαν, εἴμαστε παρόντες, «ἔλαμψαν μετ’ εὐφροσύνης τῷ ποιήσαντι αὐτούς». Κι ἔδωσαν πιό πολύ φῶς, γιά νά τιμήσουν Ἐκεῖνον πού τά ἐδημιούργησε τά ἀστέρια. «οὗτος ὁ Θεὸς ὑμῶν,» - λέει τώρα ὁ Βαρούχ - αὐτός εἶναι ὁ Θεός μας. Ποιός; Ὁ Ἅγιος τοῦ Ἰσραήλ πού λέγει ὁ Ἠσαΐας, πού τόν εἶδε ἐπί θρόνου καθήμενον καί πού ἡ παρθένος ἔτεκεν υἱόν. Καί αὐτός ὁ υἱός εἶναι «μεθ’ ἡμών ὁ Θεός», ὁ Ἐμμανουήλ. Εἶναι μαζί μας ὁ Θεός. Ὁ Ἅγιος τοῦ Ἰσραήλ. «οὗτος ὁ Θεὸς ὑμῶν οὐ λογισθήσεται ἕτερος πρὸς αὐτόν», μή λογαριασθῆ ἄλλος Θεός, «ἐξεῦρε πάσαν ὁδὸν ἐπιστήμης καὶ ἔδωκεν αὐτὴν Ἰακὼβ τῷ παιδί αὐτοῦ καί Ἰσραὴλ τῷ ἠγαπημένῳ ὑπ’ αὐτοῦ·», δηλ. ἔγινε ἡ ἐκλογή τοῦ Ἁβραάμ καί ἡ δημιουργία τοῦ περιούσιου λαοῦ. «μετά τοῦτο - ἐδῶ εἶναι τά κεφαλαιώδη - ὕστερα ἀπ’ ὅλα αὐτά, δηλ. ὕστερα ἀπό τή δημιουργία τοῦ φωτός κλπ, κλπ, τοῦ σύμπαντος - ἐπὶ γῆς ὤφθη, ἐπάνω στή γῆ ἔγινε ὁρατός, καὶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη» (Αὐτόθι 3, 33-38) καί μέ τούς ἀνθρώπους συνανεστράφη. Ἡ Ἐνανθρώπησις τοῦ Θεοῦ Λόγου, τῆς Ἐνυποστάτου Σοφίας. Συγκλονίζει αὐτό; Κι αὐτό εἶναι γραμμένο αἰῶνες πρίν, πρό Χριστοῦ.
Βλέπει λοιπόν κανείς ὁλοκάθαρα ὅτι ἡ Σοφία τοῦ Θεοῦ, εἶναι Ἐνυπόστατη, εἶναι πρόσωπον καί εἶναι ὁ Ἅγιος τοῦ Ἰσραήλ πού Ἐνηνθρώπησε. Κι ὅπως γράφει ὁ Εὐαγγ. Ἰωάννης «καί ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν». Σκήνωσε ἀνάμεσά μας, δηλ. ὁ Κύριος μας Ἰησοῦς Χριστός. Εἴδατε ἡ ταυτότητά του; Ἔκπληκτος δέ ὁ προφήτης καί γεμάτος ἱερή ὁρμή, ὁ Βαρούχ, στρέφεται πρός τόν λαόν καί τοῦ λέγει: «Ἐπιστρέφου Ἰακὼβ, καὶ ἐπιλαβοῦ αὐτῆς,». Νά ἐπιστρέφης Ἰακώβ, δηλ. Ἰσραήλ, καί ἐπιλαβού αὐτῆς. Ποιᾶς; τῆς Σοφίας. Προσέξτε. Ἐπιλαμβάνομαι· πιάνω. Πιάστην τήν Σοφία, κράτησέ τηνε «διόδευσον πρὸς τὴν λάμψιν κατέναντι τοῦ φωτός αὐτῆς» (Βαρ. 4, 2) καί περπάτα πρός τό φῶς πού εἶναι ἀπέναντί της, πού ἡ ἰδία εἶναι φῶς. Ἐγώ εἶμαι τό φῶς τοῦ κόσμου, εἶπε ὁ Χριστός.
Ὤ Ἰσραήλ, πήγαινε, ἅρπαξέ την, χούφτιασέ την, πάρτηνε, μή τήν ἀφήσεις.Θά λέγαμε λοιπόν κι ἐμεῖς, ἀγαπητοί, γιά νά συνεχίσωμε, πρῶτα ὁ Θεός τήν ἐρχομένη φορά, γιατί ὅλα αὐτά ἀποτελοῦν εἰσαγωγή πού κάνουμε, κι ἐμεῖς ἰδιαίτατα, οἱ Χριστιανοί Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, ἀφοῦ γνωρίσωμε τήν ταυτότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, νά μήν τήν ἀφήσωμε ποτέ. Νά μήν τήν ἀφήσωμε ποτέ! Ὅ,τι ἄνεμοι κι ἄν πνεύσουν, ὅ,τι καιροί κι ἄν ἐπικρατήσουν, ποτέ νά μήν ἀφήσωμε τήν Ἐνυπόστατον Σοφίαν. Εἶναι ὁ θησαυρός μας. Εἶναι ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός. Ἀμήν.
194η ομιλία στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης
« Σοφία Σειράχ ».
►Όλες οι ομιλίες της Κατηγορίας :
" Σοφία Σειράχ " εδώ ⬇️
http://arnion.gr/index.php/p-thanasios-mytilina-os/milies-p-thanasiou/palaia-diauhkh/sofia-seirax
↕️
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40oRvQcJSffpry9_VIhWtola
🔸Λίστα ομιλιών της σειράς
«Σοφία Σειράχ».🔻
https://drive.google.com/file/d/15yPd5yULQpwqBdVJzrpusJNL6wa2BczM/view?usp=drivesdk
🎥 Βιντεοσκοπημένες ομιλίες της σειράς «Σοφία Σειράχ».🔻
https://youtube.com/playlist?list=PLxBsMI6pr40o1lCOake2wwX61iRYZNi-M
🔸📜 Απομαγνητοφωνημενες ομιλίες της σειράς «Σοφία Σειράχ».🔻
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/search/label/%F0%9F%94%B9%CE%A3%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1%20%CE%A3%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AC%CF%87.?m=1
🔸Επεξηγηματικό βίντεο Ασπάλαθου.
https://youtu.be/8tNfAHRkTCk
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
https://aspalathos21.blogspot.com/2021/07/blog-post_83.html?m=0
📃Απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του πατρός Αθανασίου. ⬇️
https://athanasiosamvonas.blogspot.com/2021/04/blog-post_15.html?m=1
📜 Αποσπάσματα ομιλιών πατρός Αθανασίου ⬇️
https://athanasioslogos.blogspot.com/?m=0
__⬇️ Facebook ⬇️__
https://www.facebook.com/groups/1637818926362004/?ref=share
Κατάλογος ομιλιών πατρός Αθανασίου Μυτιληναίου.
https://drive.google.com/file/d/1JmrxaObMVyTA4_pS5yuMaQdoBf8-LwBP/view?usp=drivesdk
†.Πρός Δόξαν τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ.
